Нуриман районы

Нуриман районы (баш. Нуриман районы) — Башкортстан республикасындагы муниципаль район. Районда барлыгы 47 торак пункт исәпләнә.

Нуриман районы
баш. Нуриман районы
Байрак[d]
Нигезләнү датасы	20 август 1930
Дәүләт	Россия
Башкала	Кызылъяр
Административ-территориаль берәмлек	Башкортстан
Сәгать поясы	YEKT[d] һәм UTC+05:00
Халык саны	20 824 (2010)[1]
Нәрсә белән чиктәш	Салават районы, Дыван районы, Караидел районы, Благовещен районы, Иглин районы һәм Чиләбе өлкәсе
Мәйдан	2634 км²
Почта индексы	4524ХХ
Җирле телефон коды	34776
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Нуриман районы Викиҗыентыкта

Район үзәге — Кызылъяр исемле татар авылы Уфадан 100 чакрым ералыкта урнашкан.

Районда 21 499 (2009), 20 353 (2017) кеше яши.

2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләре буенча: башкортлар ― 37,4 %, татарлар ― 28 %, руслар ― 22,7 %, марилар ― 10,2 %, башка милләт кешеләре ― 1,7% %^[2].

География

Район Уфа елгасының түбән агымының сул ярында, Уфа шәһәреннән төньяк-көнчыгышта урнашкан. Башкортстанның Иглин, Благовещен һәм Караидел районнары, көньяк-көнчыгышта Чиләбе өлкәсе белән чиктәш. Районның мәйданы 2 634 км² тәшкил итә, шуның 78 процентын яки 203 мең гектарын урманнар били.

Тарих

1920-21 елларда Бүләкәй-Көзәй вулысы 4 вулыска бүленгән:

• Башкортлар яшәгән авылларны колачлаган Бүләкәй-Көзәй вулысы, үзәге — Яңа Күл.
• Типтәр вулысына — татарлар һәм руслар яшәгән авыллар кергән: Нимесләр, Үкәрле, Үктәй, Теңкәш һ.б. Үзәге — Байгилде авылы.
• Яңаникольская олысына төньягракта урнашкан татар һәм рус авыллары кергән.
• Яңа Александровка авылы шул исемле олысның үзәге булып тора.

Район 1930 елның 20 августында барлыкка килә. Үз атамасын район Яңа Күлдән революционер-коммунист Баһаветдин Нуриманов хөрмәтенә ала.^[3]

Демография

Халык саны

1939[4][5]	1959[6][5]	1970[7][5]	1979[8][5]	1989[9][5]	2002[10][5]	2008[11]	2009[12]	2010[1]	2012[13]
62 249	↘42 205	↘34 119	↘28 077	↘22 985	↘21 932	↘21 421	↘21 410	↘20 824	↘20 667
2013[14]	2014[15]	2015[16]	2016[17]	2017[18]	1 гый 2018[19]	1 гый 2019[20]	2021[21]
↗20 723	↘20 620	↘20 591	↘20 522	↘20 353	↘20 120	↘19 906	↗20 523

Танылган шәхесләр

• Сәгыйть Мифтахов ― язучы, драматург. Бөек Ватан сугышында һәлак булган.
• Ярулла Вәлиев (1921―1985) — язучы.
• Ришат Исмәгыйлев (1920―2020), Байгилде мәктәбе директоры, РСФСР атказанган укытучысы.
• Зиннур Насыйбуллин — татар язучысы.
• Хәлисә Мөхәмәдиева — татар шагыйрәсе, журналист.

Мәгариф

Нуриман районында 8 тулы урта һәм 10 төп 9-еллык мәктәп бар. Укучылар саны 2783, шул исәптән^[22]:

руслар– 684 24,5%,

башкортлар– 789 28,3%,

татарлар- 941 33,8%,

чирмешләр — 342 12, 2%,

чуашлар — 5 0,1%,

украиннар- 2 0,07%,

белоруслар- 1 0,03%,

башкалар- 19 0,68%. Ике мәктәптә (Иске Күл (башлангычта) һәм Ишморатта) укыту башкорт телендә, берәр мәктәптә татар телендә (Нимесләр) һәм чирмеш телендә (Иске Бәдәй) укыталар. Калган мәктәпләрдә укыту рус телендә.

941 татар баласының 524е мәктәптә туган татар телен өйрәнә.

Матбугат

1985 елга кадәр татар телендә Кызыл чишмә гәҗите нәшер ителгән.

Атнага 2 тапкыр русча «Красный ключ», айга 2 тапкыр башк. «НурИман» гәҗит-кушымтасы чыгып килә.

Искәрмәләр

1. Бөтенрусия халык санын алу, 2010

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q787182
2. Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. әлеге чыганактан 2013-03-09 архивланды. 2013-03-05 тикшерелгән.
3. (үле сылтама)
4. СССР җанисәбе (1939)

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4127589
5. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q69499838
6. СССР җанисәбе (1959)

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350764
7. СССР җанисәбе (1970)

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350767
8. ССҖБ җанисәбе (1979)

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q11185939
9. СССР җанисәбе (1989)

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621042
10. Бөтенрусия җанисәбе (2002)

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2348116
11. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
12. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996
15. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
19. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
20. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q69469949
21. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906
22. http://nuriman.moy.su/index/nacionalnoe_obrazovanie/0-22