Татарстанның муниципаль берәмлеге (Россия) From Wikipedia, the free encyclopedia
Кукмара районы ( тат. Кукмара районы ) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасында урнашкан административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек ( муниципаль район ). Район Татарстан Республикасының төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Кукмара шәһәре районның административ үзәге. 2020 ел башында халык саны 51,567 кеше исәпләнә.
| |||
| Ил | |||
|---|---|---|---|
| Статус |
Муниципальный район | ||
| Административ үзәк | |||
| Нигезләү датасы | |||
| Халык саны | |||
| Мәйдан |
1493 км² | ||
|
| |||
| http://kukmor.tatar.ru | |||
Башта бакыр рудасы эшкәртү предприятиясе янында барлыкка килгән Кукмара заводы дип аталган эшчеләр авылы булган. Соңыннан, монда металл эретү заводы эшли башлаган. 2015 елдан торак пункт территориясендә шул ук исемдәге сәнәгать паркы эшли. Кукмара авылы 2017 елда шәһәр статусын ала. 2020 елга торышлы районда шәһәр төзүче өч предприятия бар [3] [4].
Кукмара районы Көнбатыш Кама буеның төньяк-көнбатыш өлешендә, Нократ елгасының уң ярында урнашкан, районның мәйданы 1493,1 км², гомуми мәйданның 70,4% авыл хуҗалыгы җирләре били. Төньяк-көнбатышта район Балтач, көнбатышта аның күршесе — Саба районы, көньякта — Теләче һәм Мамадыш районнары, көньяк-көнчыгышта — Кизнер районы (Удмуртия), көнчыгышта — Нократ Аланы районы (Киров өлкәсе), Төньяк — Малмыж районы (Киров өлкәсе) белән чиктәш.
Административ үзәге — Кукмара шәһәре, шәһәр Норма елгасында урнашкан һәм Казаннан төньяк-көнчыгышка таба 115 км ераклыкта ята [5].
Район территориясе буенча агучы кече һәм урта елгалар: Любянка, Бура, Оштырма (Нократ кушылдыгы), Норма һәм Кия (Оштырма кушылдыгы). Районның урманнары катнаш зонага керә (12%), ә районның рельефы калкулыклы-дулкынлы тигезлек. Район территориясенең кайбер өлешләренең биеклеге диңгез өслегеннән 100 - 170 м биеклектә, аның кайбер урыннары 260 м абсолют биеклеккә кадәр җитә. Район территориясе Урал алды зонасында, дөресрәге Можга калкулыгында урнашкан. Бары тик Нократ елгасы буйлап үткән Киров өлкәсе белән чик кенә искәрмә булып тора. Кукмара районы климаты уртача континенталь. Озын һәм салкын кыш (-40˚ кадәр) ноябрьдә башлана һәм март башына кадәр дәвам итә. Гыйнварда уртача температура -14˚, июль + 19˚. Явым-төшем күләме елына 450 мм-дан артмый[6].
Кукмара районының хәзерге гербы муниципаль совет карары белән 2006 елның 3 ноябрендә раслана. Алтын белән каймалап алынган яшел өчтүбәле тау аллегорик рәвештә районның табигатен һәм авыл хуҗалыгы юнәлешен символлаштыра һәм шулай ук төбәкнең төп юнәлешен - металлургия җитештерүен искә төшерә. Символизм үзәгендә, аяк киеме итек сәүдә билгесе итеп сурәтләнә, бу кәсеп өлкәдә борынгы заманнардан ук билгеле. Герб өстендәге зәңгәр буй — намусны, асыл затны, рухилыкны, күк — киңлекләрен һәм су агымнарын символлаштыра. Кукмара районы байрагы соңрак, 2007 елның 26 гыйнварында раслана. Ул герб образын кабатлый һәм «Киңлеге озынлыгына 2:3 нисбәттәге, өске чиге буйлап тукыма киңлегенең 5/18 өлеше киңлегендәге күк буйга тоташкан туры почмаклы кызыл тукыма; тукыма уртасында — өстә калкулыкларның контурлары, аста башаклар белән хасил ителгән фигуралы кысада киез итекләр рәвешендә гербтан күчерелгән композиция; композиция кара контурлы яшел, соры, ак һәм сары төсләрдә башкарылган һәм аста тукыма читенә тоташа». [7] [8].
Хәзерге Кукмара районы XV гасырдан XVIII гасыр башына кадәр Казан ханлыгының Арча даругасына, аннары шул ук исемдәге өязгә керә. Кукмара заводы XVII гасырда бакыр рудасы чыганагы буларак барлыкка килгән. Металл табуны рус осталары башлап жибәргән. XVIII гасырда бакыр рудасына ихтыяҗ сизелерлек арта, һәм сәүдәгәр Әбсәлямов авылда завод ача. Пугачев күтәрелеше вакытында ул фетнәчеләрне корал белән тәэмин иткән, чөнки эшчеләр эш шартлары белән канәгать булмаган, һәм алар фетнәчеләрнең җиңүен теләгән. Моннан соң завод XIX гасыр башына кадәр ябылган. 1781 елдан Кукмара районының төньяк өлеше Нократ губернасы Малмыж өязенең Кошки һәм Сәрдекбаш волостьларына кергән. 1812 елгы Ватан сугышы вакытында Кукмара заводы шулай ук ирекмәннәрне корал белән тәэмин иткән. 1830 елда эшчеләрнең шактый өлешен Уралга башка предприятиедә эшләү өчен алып китәләр, тиздән руда запасы бетә, завод бөтенләй юкка чыга. 1851 елда предприятие янып бетә һәм башкача төзелми. Шул ук вакытта авыл Зур Кукмара дип үзгәртелә, ә иске завод урынында савыт-саба җитештерү буенча шәхси фабрика ачыла. 1900 елда Кукмарада киез итек, һәм төрле сортлы аяк киемнәре фабрикасы эшли. Кукмара авылында яңа технологик җиһазлар белән фабрикалар үсеш ала: пар һәм электр машиналары кулланыла, фабрика конторалары телефон аша сөйләшкәннәр, үз почта-телеграф станциясе булган. 1901 елда авылда земство акчасына 20 урынга исәпләнгән хастаханә ачыла [9].
1920-1930 елларда хәзерге район территориясе Мамадыш һәм Арча районнарына кергән (моңа кадәр ул Казан өлкәсенең Мамадыш районына кергән ). 1930 елның 10 августында ТАССР кантоннары бетерелгәч, Кукмара районы оештырыла. 1963 елның 1 февралендә район таркатыла, һәм җирләре Саба районына күчерелә, ләкин 1963 елның 12 гыйнварында район хәзерге чикләрдә яңадан торгызыла[6].
2006 - 2014 елларда районны Рауил Рахматуллин җитәкләде. Ул республика парламенты депутаты вазифасына күчә, һәм аның урынын 2015-нче елда Сергей Димитриев ала һәм 2020 [10] елдан җитәкче булып эшли [11] [12] [13].
2016 елның ноябрендә Кукмара авылына шәһәр статусын бирү буенча референдум үткәрелә. Соңгы тапкыр торак пунктны статусын үзгәртү мәсьәләсе 1985-нче елда күтәрелгән була, ләкин аның карары кичектерелелә. 2017 елның апрелендә Кукмара рәсми рәвештә Татарстан Республикасының 24 нче шәһәре була [3] [14].
2020 ел башында Кукмара районында 50,840 кеше яши. Этник состав буенча халык түбәндәгечә бүленә: 78,2% татарлар, 5,5% руслар, 14% удмуртлар, 1,6% мари һәм башка милләтләр 0,6% [15] [16].
| № | Муниципаль берәмлек | Административ үзәк | Торак пунктлар саны | Халкы | Мәйдан, км2 |
|---|---|---|---|---|---|
| Шәһәр җирлеге | |||||
| 1 | Кукмара шәһәре | Кукмара | 1 | ↗17 479[17] | |
| Сельские поселения | |||||
| 2 | Байлангар авыл җирлеге | Байлангар | 4 | ↗1101[17] | |
| 3 | Бучирмә авыл җирлеге | Бучирмә | 5 | ↘740[17] | |
| 4 | Зур Кукмара авыл җирлеге | Зур Кукмара | 4 | ↗2773[17] | |
| 5 | Зур Сәрдек авыл җирлеге | Зур Сәрдек | 6 | ↗3481[17] | |
| 6 | Пүчинкә-Сутер авыл җирлеге | Пүчинкә-Сутер | 5 | ↘968[17] | |
| 7 | Каенсар авыл җирлеге | Каенсар | 1 | ↘365[17] | |
| 8 | Кәркәүч авыл җирлеге | Кәркәүч | 4 | ↗915[17] | |
| 9 | Күкшел авыл җирлеге | Күкшел | 2 | ↗1044[17] | |
| 10 | Лельвиж авыл җирлеге | Лельвиж | 1 | ↘518[17] | |
| 11 | Лубян авыл җирлеге | Лубян | 3 | ↗1585[17] | |
| 12 | Мәмәшир авыл җирлеге | Мәмәшир | 2 | ↘815[17] | |
| 13 | Манзарас авыл җирлеге | Манзарас | 4 | ↗2067[17] | |
| 14 | Түбән Өскебаш авыл җирлеге | Түбән Өскебаш | 5 | ↗1041[17] | |
| 15 | Түбән Үрәс авыл җирлеге | Түбән Үрәс | 5 | ↘788[17] | |
| 16 | Ныры авыл җирлеге | Нырты | 3 | ↘913[17] | |
| 17 | Нырья авыл җирлеге | Нырья | 9 | ↘1413[17] | |
| 18 | Олыяз авыл җирлеге | Олыяз | 4 | ↗1497[17] | |
| 19 | Ошторма- Җумыя авыл җирлеге | Иске Җумыя | 7 | ↗1465[17] | |
| 20 | Пүчинкә-Кучук авыл җирлеге | Пүчинкә-Кучук | 8 | ↘1095[17] | |
| 21 | Пычак авыл җирлеге | Пычак | 3 | →715[17] | |
| 22 | Сәрдекбаш авыл җирлеге | Сәрдекбаш | 7 |
| |
| 23 | Түбән Чура авыл җирлеге | Түбән Чура | 5 | ↘1360[17] | |
| 24 | Урта Кумор авыл җирлеге | Урта Кумор | 4 | ↘1039[17] | |
| 25 | Туембаш авыл җирлеге | Туембаш | 2 | ↘693[17] | |
| 26 | Өркеш авыл җирлеге | Өркеш | 5 | ↘611[17] | |
| 27 | Чарлы авыл җирлеге | Чарлы | 4 | ↘653[17] | |
| 28 | Ядегәр авыл җирлеге | Ядегәр | 4 | ↘1021[17] | |
| 29 | Янил авыл җирлеге | Янил | 3 | ↘1444[17] | |
| 30 | Ятмас-Дусай авыл җирлеге | Ятмас Дусай | 4 |
|
Кукмара районында 1 шәһәр һәм 29 авыл җирлеге бар, барлыгы 123 торак пункт [4].
Районның тулаем территориаль продуктының якынча 44% сәнәгать секторына туры килә. Төп эшчәнлек: чуен савыт-саба, аяк киеме, төзелеш материаллары, эчемлекләр һәм азык-төлек, җиңел сәнәгать. 2020 елда, гыйнвар-сентябрь айларында төбәктә 3 миллиард 7 миллион сумлык районда җитештерелгән товар җибәрелде [31]. Төбәкнең иң эре сәнәгать предприятияләре — "Кукмара киез итек-киез комбинаты" ААҖ, "Кукмара металл савыт – саба ɜаводы" һәм "Кукмара тегү фабрикасы" ААҖ [32].
Төбәкнең иң зур заводларының берсе, 1967 елда авылда сәүдәгәр Семен Еремеевич Иноземцев иске бакыр эретүче завод нигезендә ачылган Кукмара металл савыт-саба заводы. Компания калын стеналы савыт-саба, шул исәптән көйми тоган (антипригарная) савыт-саба җитештерүдә махсуслаша. 2016 елда, завод җитештергән продуктлар Россия базарында җитештерелгән алюминий әйберләренең 60% тан артыгын тәшкил итте. 2017 елда заводта 800 кеше эшли. Заводның 2018 елда табышы 2,16 миллиард сум, чиста керем - 262,2 миллион сум. Компания иң яхшы 100 "Татарстан Республикасының иң яхшы товарлары һәм хезмәтләре" исемлегенә керә.
Кукмара киез итек-киез комбинаты Татарстан Республикасында аяк киеменең 70% җитештерә. 2014 елда предприятиянең табышы 75 миллион сум тәшкил итте.
Районда көзге арыш, язгы бодай, арпа, солы, борчак, бәрәңге үстерелә. Терлекчелекнең төп тармаклары — сөт һәм сыер ите, дуңгыз үрчетү. Авыл хуҗалыгы җирләренең гомуми мәйданы 90,565 гектар, шуның сөрү җирләре - 76,200 гектар. Зур региональ авыл хуҗалыгы предприятияләре «Вахитов» һәм «Урал» кооперативлары, «Восток» компаниясе [32] [4].
Кукмара районы сөт җитештерү буенча лидер булып санала. 2018 елда ул тәүлегенә 230 тонна сөт эшкәртә, бу барлык Татарстан сөтенең 7% тәшкил итә, ике елдан соң 300 тоннага җитә, моның өчен Республика Президенты Рөстәм Минниханов Татарстан Республикасына Мактау ордены «Татарстан Республикасы алдындагы казанышлар өчен» ордены белән бүләкләде. Республика көненә 500 тонна сөт җитештерү планы игълан ителде.
2020 елдан Вахитов авылында 960 эре малга исәпләнгән мегаферма төзелә, эш өчен 460 млн.сумнан артык акча бүленгән. Проект елына 8640 тонна сөт җитештерүне планда тота. Шул ук чорда югары Күзмәс авылында 1500 баш савым сыерына исәпләнгән шундый ук хуҗалык төзелеше бара. Монда ферма төзелешенә 930 миллион сум акча бүленгән. Эшне тәмамлау 2022 елга планлаштырылган.
Районның тулаем авыл хуҗалыгы продукты 2020 елның гыйнвар-июнь айларында 1 миллиард 819 миллион сум тәшкил итә [31].
2015 елдан Кукмарда шул ук исемдәге индустриаль парк 36 гектар мәйданда эшли. Төп резидентлар — сәнәгать сегментының җитештерү предприятияләре: Расплав, Сафия, Волга, Бозкурт. Паркта ташламалар каралган — 10 елга җир һәм милек салымнарыннан азат ителә, әзер инфраструктура, юллар һәм электр энергиясе өстенлекле бәяләнә. 2026 елга район хакимияте паркта ким дигәндә 19 резидент урнаштырырга уйлый. Биредә 520 дән артык эш урыны булдырачак. Бу барлык дәрәҗәдәге бюджетларга елына 253,9 миллион сум күләмендә салым керемнәрен тәэмин итәчәк [33]. Паркның төп резиденты "Металл программалары" заводының филиалы булырга тиеш [34].
Кукмара районында тагын өч сәнәгать мәйданы бар: «Тигезлек» мәйданда 1000 баш өчен кошчылык фермасы эшли, «Стройком» мәйданында такта җитештерү предприятияләре, киңәйтелгән полистирол, дивар һәм түбә сандвич панельләре эшләнә, «Төньяк-Көнчыгыш» мәйданын дүрт резидент били [35]...
Житәкчеләр фаразы буенча, 2021 елга районның төп активларына инвестицияләр күләме 4,31 миллиард сумга җитәргә тиеш [4]. 2020 елның беренче яртысында инвестицияләр күләме якынча 2 миллион сум иде [36]. 2020 елда, бюджет фондларын исәпкә алмаганда, төп активларга инвестицияләрнең гомуми күләме 1 миллиард 676 миллион сум тәшкил итте [31].
Кукмара районының төп магистральләре: 33Р-002 Киров - Малмыж - [[Нократ Аланы] һәм аның дәвамы Нократ Аланында - Кукмара - Мамадыш (М-7 юлына чыгу), Кукмара — Шәмәрдән (Байлар Сабасы, Теләче, Янил, Казан) - Балтач ( Арчага, Казанга). 2019 ел башында район автомобиль юлларының озынлыгы 396,164 км була. «Мәскәү - Екатеринбург» федераль тимер юл линиясе район аша үтә. Лубян пристанасы Нократ елгасында урнашкан. Кукмара региональ үзәге Казаннан 120 км ераклыкта урнашкан. 2016 елдан башлап, район төп урамнарның сыйдырышлыгын арттыру өстендә эшли, моның өчен 2030 елга яңа юллар һәм чишелешләр төзүне күздә тоткан концепция эшләнде [6].
Район территориясендә өч табигый һәйкәл бар: «Кукморская гора» һәм Нурминка белән Лубянка елгалары. «Кукмарская гора» яки «Яшел энҗе» бу өлкәнең төп булып санала. Бу 92 гектар урман мәйданы, анда 40 төр кош яши, шул исәптән Татарстанның Кызыл китабыннан. 1999 елда билгеле булган археологик табылдыклар: неолит Кукмара җирлеге, урта гасырлар «Зур Кукмара» торак пункты һәм XIII-XVIII гасырлар «Кукмара-1» калдыклары. Кыш көне «Яшел энҗе» чаңгы юлы итеп файдаланыла [6].
2017 елда район активистлары зур күләмле законсыз чүплек барлыкка килү белән көрәштеләр. Чүплекне Экология һәм урманны саклау буенча Бөтенроссия Халык фронтының җәмәгать мониторингы региональ төркеме белгечләре ярдәмендә, республика Экология һәм табигый ресурслар министрлыгының Төньяк территориаль идарәсенең өлкән белгече ярдәме белән бетерелде. Чүп-чар ташлау өчен барлык полигоннарга ерактагы Удмурт Республикасы һәм Киров өлкәсе аша үтәргә туры килде, шуңа күрә Кукмара янындагы полигон законлаштырылды [37].
2019 елга Кукмара районының мәгариф системасына 32 мәктәп һәм 44 мәктәпкәчә белем бирү учреждениесе керә. Өстәмә белем күп дисциплинар учреждение, сәнгать мәктәбе, өч музыка мәктәбе, өч спорт секциясе һәм ике казагучылар клубы белән күрсәтелә. Район мәктәпләрендә BalaSkills, JuniorSkills яки WorldSkills кебек эре компанияләр тарафыннан чаралар үткәрелә. Авылында Лубян урман көллияте, Янил авылында аграр көллият бар. Кукмара районында бер район һәм 26 авыл мәдәният йорты, шулай ук 43 китапханә бар.
2019 елның октябрь ахырына төбәктә республиканың мәдәни мирасының алты объекты бар, шул исәптән 1870-нче елларда төзелгән Родигинс пыйма фабрикасы. Үз вакытында ул фабрика Кукмарада икенче һәм губерниядә бу профильдәге предприятиеләр арасында икенче булган. 1995 елдан бирле бинада район туган якны өйрәнү музее урнашкан, анда 5000гә якын экспонат саклана, шул исәптән Кукмара бистәсе, Маскара авылы һәм Зур Кукмара каберлеге археологик казу әйберләре саклана [4] [38].
1929 елда төзелгән Владимир Шуховның су башнясы төбәкнең популяр истәлекле урыны булып санала. Россиядәге тугыз "Шухов башнясенең" икенчесе Кукмарада[39] [40].
2020 елдан республикада Казаннан Кукморга кадәр яңа тимер юл туристик юнәлеше эшли башлады. Маршрут регионның төп предприятияләренә һәм завод бәяләре белән сату иткән кибетләргә, җирле сәнгать музеена экскурсия, Петропавловск чиркәвенә баруны үз эченә ала. Программаны эшләтеп җибәрү ТАССРның 100 еллыгына туры килде [41] [42].
| 1. | Борһан Нигъмәтуллин | август, 1930 – октябрь, 1934 |
| 2. | Галимҗан Кәримов | декебрь, 1934 – март, 1937 |
| 3. | Шәфикъ Әпсәләмов | апрель, 1937 – ноябрь, 1937 |
| 4. | Зариф Мөхәммәдиев | декабрь, 1937 – декабрь, 1938 |
| 5. | Павел Шулдеев | декабрь, 1938 – март, 1941 |
| 6. | Гыймран Гомәров | март, 1941 – август, 1941 |
| 7. | Павел Силантьев | сентябрь, 1941 – декабрь, 1945 |
| 8. | Антон Морозов | декабрь, 1945 – декабрь, 1947 |
| 9. | Габбас Кашаев | гыйнвар, 1948 – июль, 1953 |
| 10. | Галләм Шәрапов | июль, 1953 – март, 1959 |
| 11. | Касыйм Тимеров | март, 1959 – декабрь, 1962 |
| 12. | Атлас Булатов | гыйнвар, 1965 – ноябрь, 1980 |
| 13. | Рим Зарипов | декабрь, 1980 – ноябрь, 1990 |
| 14. | Өлфәт Мостафин | декабрь, 1990 – ноябрь, 1991 |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
