Госманлы төрекчәсе

Госманлы Төрекчәсе яки Госманлыча, Госман империясенең Төрекчә (Госманлы төрек теле: لسان توركى Лисан-е төрки; توركى Төрки; توركجه Төрекчә; لسان عثمانى, Лисан-е госмани), XIII белән XX гасырлар арасында Анатулы һәм Госман империясенең барлык илләрендә кулланылган, гарәп һәм фарсы теле тәэсир ителгән төрки теле.^[1] Әлифба буларак, Фарсы һәм төрек теле өчен яраклаштырган, гарәп әлифбасының бер төре кулланылган. Халыкта бу тел чоры өчен кайчагында, ялгыш куллану буларак, Иске төрекчә гыйбарәте дә кулланыла.^[2]

Госманлы төрекчәсе
госм. төр. لسان عثمانى
Дәүләт	Госман империясе  Правительство Великого национального собрания[d]  Египетский хедиват[d]  Юго-Западная Кавказская демократическая республика[d]  Гюмюрджинская республика[d]  Государство Хатай[d]
Әүвәлгесе	староанатолийский турецкий язык[d]
Башлану вакыты	29 июль 1299
Тәмамла(н)у вакыты	29 октябрь 1923
Тел типологиясе	SOV[d] һәм агглютинатив тел
Язу	Госманлы төрекчә язуы[d] һәм гарәп язуы[d]
Нинди веб-биттә тасвирланган	turkic.elegantlexicon.com/lx.php?lx=osm
Викимедиа проектларында тел коды	ota
Госманлы төрекчәсе Викиҗыентыкта

Тарих

Госманлы төрек теленең тарихы 3 дәвергә бүленә.

• Иске (Борынгы) госманлы төрекчәсе : XVI гасырга кадәр кулланылган. Төрек теленә шактый якын. Аны кайвакыт Иске Анатулы төрекчәсе дә атыйлар.
• Урта госманлы төрекчәсе яки Классик госманлы төрекчәсе : XVI гасырдан башлап Тәнзыймат реформаларына кадәр кулланылган әдәбият һәм дәүләт теле. Госманлы төрекчәсе дигәндә күбесенчә шул дәвернең теле турында диләр.
• Яңа госманлы төрекчәсе : 1850 нче еллардан башлан ХХ гасырга кадәр формалашты.

Тел реформасы

Госман империясы Беренче дөнья сугышында җиңелгәч һәм Төркия җөмһүрияте төзелгәчтән соң 1928 нче елның тел реформасы оештырылгач, телдәге күпләп гарәп һәм фарсы теленнән кергән сүзләр алып ташланды һәм урынларына төрекчә яңа сүзләр кушылды^[3]. Гарәп әлифбасы урынына Латин әлифбасы кулланыла башланды. Бу реформа Мостафа Кәмал Ататөрк тарафыннан үткәрелде. Бу үзгәрешләрнең төп максаты - әдәби төрек телен сөйләм телгә якынлаштырып, Госман империясы урынына пәйда булган Төркияне милли дәүләт итеп төзү иде.

Алдыгызда төрек телендәге алыштырылган сүзләрнең өч мисал китерелгән. Госманлы төрекчәдәге өч гарәп-фарсы сүзнең хәзерге төрек телендә нинди сүзләр белән алыштырылганы күрсәтелгән:

Татарча	Госманлыча	Хәзерге төрекчә
кирәкле	واجب vâcib	gerekli
читенлек	مشکل müşkül	güçlük, zorluk
шәһәр	شهر şehir	kent/şehir

Әлифба

Аерым	Ахры	Урта	Башы	Исеме	ALA-LC хәреф транслитерациясе	Төрек латин әлифбасы
ﺍ	ﺎ	—		әлиф	a, â	a, e, â
ﺀ	—			һәмзә	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	бә	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	пә	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	тә	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	сә	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	җим	c, ç	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	чим	ç	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	хә	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	хы	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		дал	d	d
ﺫ	ﺬ	—		зәл	z	z
ﺭ	ﺮ	—		рә	r	r
ﺯ	ﺰ	—		зә	z	z
ﮊ	ﮋ	—		жә	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	син	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	шин	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	сад	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	дад	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ты	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	зы	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	гайын	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	гайын	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	фә	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	каф	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	кәф	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	гәф¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	ңәф, сагыр кәф	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	лям	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	мим	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	нун	n	n
ﻭ	ﻮ	—		вау	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	һә	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		лям әлиф	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	йә	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Язу

Саннар

1

بر (бер)

2

ايكي (ике)

3

اوچ (өч)

4

درت (дүрт)

5

بش (биш)

6

التي (алты)

7

يدي (җиде)

8

سكز (сигез)

9

طقوز яки دوقوز (тугыз)

10

اون (ун)

Библиография

1. Osmanlı Türkçesi 2013 елның 12 декабрь көнендә архивланган. TDK Büyük Türkçe Sözlük
2. https://archive.org/stream/ottomanturkishco00hago#page/34/mode/2up/search/numerals
3. Prof.Dr. Muharrem Ergin, Osmanlı Türkçesi, archived from the original on 2008-12-19, retrieved 2018-12-20

Тулы текстлы Госманлы төрекчәсе укыту сылтамалыры

• DEVELİ, Hayati (2011), Osmanlı Türkçesi Grameri I, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. 2012 елның 17 октябрь көнендә архивланган.
• GÜLSEVİN, Gürer, TURAN, Fikret, KARTALLIOĞLU, Yavuz, DEVELİ, Hayati, DUMAN, Musa (2011), XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. 2012 елның 24 март көнендә архивланган.
• ÖLMEZ, Zuhal, KAÇALİN, Mustafa (2011), XI-XIII. Yüzyıllar Türk Dili, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. 2012 елның 21 октябрь көнендә архивланган.
• ÖZTOPRAK, Nihat, AHISHALI, Recep (2011), Osmanlı Türkçesi I, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. 2012 елның 6 гыйнвар көнендә архивланган.
• TULUM, Mertol (2009), Osmanlı Türkçesine Giriş I, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. 2011 елның 12 ноябрь көнендә архивланган.

Өстәмә сылтамалар

• Osmanlı Türkçesi Öğrenminde Bazı Eserler 2017 елның 20 апрель көнендә архивланган.
• AKAR, Ali, (2005) Türk Dili Tarihi, Dönem-Eser-Bibliyografya, Ötüken Yayınları, Yayın Nu: 597, ISBN 975-437-517-8. İstanbul, 2005.
• ATALAY, Besim (Haz.), (Bergamalı Kadri) (1946), Müyessiretü’l-Ulûm, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul.
• BAŞAR, Fahamettin-Mahmut AK(2004), Osmanlı Türkçesi: Gramer, Tarihi Metinler, Belgeler, Dünya Aktüel, 600 s.
• COŞKUN, Menderes (2008), Uygulamalı Osmanlı Türkçesi Ders Kitabı, Birleşik Dağıtım Kitabevi, 325 s.
• DEVELİ, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1, Kesit Yayınları, 440 s.
• DEVELİ, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 2, Kesit Yayınları, 440 s.
• ERGİN, Muharrem (2001), Osmanlı Türkçesi Dersleri, Boğaziçi Yayınları, 356 s.
• ERDEM, Yusuf Hakan (2008), Tarih-Lenk-Kusursuz Yazarlar, Kâğıttan Metinler, Doğan Kitap, 360 s.
• GÖKBİLGİN, Tayyip, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, Enderun Kitabevi, 139 s.
• GÜNDAY, Dündar, Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Özellikleri ve Divan Rakamları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 262 s.
• KÜLEKÇİ, Numan (2009), Osmanlı Türkçesi, Sahhaflar Kitap Sarayı, 596 s.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Neşriyat, 605 s.
• ÖZKAN, Mustafa vd. (2003), Çözümlemeli Osmanlı Türkçesi Metinleri, Çağrı Yayınları, 568 s.
• ÖZKAN, Mustafa-TÖREN, Hatice (2008), Osmanlı Türkçesi I, 3F Yayınevi, İstanbul, 204+256 s.
• ÖZKAN, Mustafa (2000), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi, (ilk baskı 1995), 751 s.
• ÖZTÜRK, Said (1996), Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı ve Tarihi Gelişimi, OSAV, 487 s.
• TİMURTAŞ, Faruk K. (1987), Osmanlı Türkçesi Giriş I (Eski Yazı—Gramer—Aruz—Metinler), Umur Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul, 9. Baskı, XVI+232+176 s.
• TİMURTAŞ, Faruk K., Osmanlı Türkçesi Grameri III (Eski Yazı ve İmlâ—Arapça—Farsça—Eski Anadolu Türkçesi), Umur Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul, 3. Baskı, XV+469 s.
• TİMURTAŞ, Faruk K. (1983), Osmanlı Türkçesi Grameri III , (5. Baskı), Umur Reklâmcılık, İstanbul
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1994), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl (Gramer-Metin-Sözlük), Enderun Kitabevi, İstanbul.
• TULUM, Mertol (2000), Tarihî Metin Çalışmalarında Usul (Menâkıb'ul-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme), Deniz Kitabevi, İstanbul.

Тышкы сылтамалар

• İnternet Ortamında Osmanlı Türkçesi Kaynakları
• Hakkı Tarık Us Süreli Yayınlar Koleksiyonu
• Kültür ve Turizm Bakanlığı E-kitap, Eski Türk Edebiyatı Metinleri-Divan ve Mesneviler 2011 елның 21 гыйнвар көнендә архивланган.
• Osmanlı Metin Arşiv Projesi-OTAP
• Osmanlı Türkçesi Metinleri-Matbu ve El Yazması
• Osmanlı Türkçesi - Günümüz Türkçesi Sözlük 2013 елның 3 апрель көнендә архивланган.
• Osmanlı Türkçesi Sözlük 2011 елның 6 июнь көнендә архивланган.
• Osmanlı Türkçesi Sözlüğü 2013 елның 11 март көнендә архивланган. (Latin ve Arap harfleriyle arama özellikli)
• Osmanlı Türkçesi Sözlüğü 2018 елның 28 ноябрь көнендә архивланган. (Hem Arap hem Latin harfleriyle hem de anlamda arama yapılabilen bir Osmanlıca sözlük)
• Duke Üniversitesi Kütüphaneleri, Osmanlı-Türkçe Edebiyatı arşivi