Бөрҗән районы

Бөрҗән районы (баш. Бөрйән районы, рус. Бурзянский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Иске Собханкул авылы.

Бөрҗән районы

Герб Байрак
Ил	Россия
Статус	муниципаль район
Башкортстан
Административ үзәк	Иске Собханкул авылы
Нигезләү датасы	1930 ел
Глава	Әхмәтҗанов Динир
Халык саны  (2010)	16 667[1]
Мәйдан	4444 км²
Сәгать поясы	MSK+2
http://burzyan.ru/

Мәгарә, Бөрҗән районы

Бөрҗән районы Башкортстанның көньяк-көнчыгыш районы. Көньяк Уралының иң аз үзләштерелгән үзәк өлешендә урнашкан. Районның гомуми мәйданы 4 444 км² тәшкил итә. Күпчелек, 97% башкортлар яши торган район.

Бөрҗән районы 1930 елның 20 августында барлыкка килгән. Район үзәге булып Уфа каласыннан 390 км еракта урнашкан Иске Собханкул авылы тора. Мәйданы 4442 км². Халык саны 2010 ел башында 18,1 мең кеше (1970 — 14,2 мең; 1979 — 14,1 мең; 1989 — 14,2 мең; 1995 — 15,1 мең кеше), 2010 ел ахырында – 16 667 кеше. 35 авыл бар. Алар арасыннан халык чагыштырмача күп яшәгән авыллар: Иске Собханкул (3,7 мең, 1989) һәм Байназар (1,2 мең кеше).

Географик белешмә

Район территориясе көнчыгышта су аергыч Уралтау сыртына, Көнбатышта Калу сыртына барып терәлә. Алар арасында Кырака һәм Юрматау сыртлары ята. Аерым урыннарда абсолют биеклек 850—1040 м-га җитә. Район территорясенең нәкъ уртасыннан диярлек төньяктан — көньяк-көнбатышка таба Агыйдел елгасы, көнбатыш чигеннән Нөгеш елгасы ага. Җир астында барит, төзелеш ташлары, сәвер ташлар, кирпеч чималы, ком, мергел, доломит, магнезит яткылыклары бар, ләкин алар геологик җәһәттән бөтенләй диярлек тикшерелмәгән.

Җир өстенең таулы, тупрагының ярлы, укмашып каткан һәм юка булуы, территориясенең күп өлеше урманнар белән каплануы сәбәпле авыл хуҗалыгы җирләренең мәйданы 41,3 мең га генә (бөтен мәйданның 9,3%), шул исәптән сөрүле җирләр 8,0 мең га тәшкил итә. Авыл хуҗалыгы табигый көтүлекләр һәм печәнлекләр нигезендә малчылыкның ит-сөт тармагы буенча махсуслашкан. Умартачылык зур роль уйный.

Урман мәйданы 208,1 мең га, агач запасы 45,5 млн. м³. Агач әзерләү эше белән Бөрҗән урман хуҗалыгы шөгыльләнә. 2011 елда рөхсәт ителгән юл белән 30 мең куб. агач хәзерләнгән. Урманда урлашулар мәсьәләсе, республикадагы башка урман районнарындагы кебек үк, кискен тора.

“Шүлгәнташ", “Башкортстан" тыюлыклары оештырылган. “Шүлгәнташ"та Шүлгәнташ тау тишеге һәм кыргый чолык бал кортлары сакланып калган, ә “Башкортстан"да сирәк очрый торган хайван, балык (бөркет, карагош, кызылканат, бәрде һ.б.) һәм үсемлек (очкын юасы, яссы япраклы бойдан һ.б.) төрләре сакланып калган. Олы һәм Кече Бешәке елгаларында багыр балыгы табигый ысул белән саклана һәм үрчетелә.

Район территориясе туризм үстерү өчен кулай.

Икътисад

Авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерү буенча Бөрҗән районы республикада иң соңгы урыннарда бара. 1990 ел башыннан районның авыл хуҗалыгы предприятиеләрендә терлек һәм кош-корт ите җитештерү һәм сату күләмнәре сигез тапкыр диярлек кимегән. Җитештерүче эре хуҗалыклар калмаган. Бүген продукциянең 90 процентка якыны шәхси хуҗалыкларда җитештерелә.

Районда төп фондлар нык тузган. Эшкәртү производствосы буенча ул — 70 процент, авыл һәм урман хуҗалыгында — 65 процент. Бу да кичекмәстән хәл итүне таләп итүче проблема.

Район икътисадындагы торгынлык хезмәт базарындагы хәлне катлауландырган. Халыкны эш белән тәэмин итү мәсьәләсе кискен тора. Бүген район икътисады үсешенә 2,5 мең кеше җәлеп ителгән. Шуларның 1 меңе — кече бизнес вәкилләре. Бу — яхшы күрсәткеч, уртача республика күрсәткеченнән югарырак. Шулай да халыкның үз эшен ачуы чарасызлыктан, белгечлеге буенча яисә яхшы хезмәт хакы түләнүче эш таба алмаганнан булуын аңларга кирәк. 2011 елда эш белән тәэмин итү хезмәтенә 566 кеше мөрәҗәгать иткән. Шуның 45 проценты — яшьләр. Бу — бик хәвефле күрсәткеч. Нәтиҗәдә, халыкның районнан китүе күзәтелә. 2011 елда биредә яшәүчеләрнең 2 проценты күченеп киткән.^[2]

Демография

Халык саны

1989[3]	2002[4]	2008[5]	2009[6]	2010[7]	2012[8]	2013[9]	2014[10]	2015[11]	2016[12]
14 072	↗16 839	↗17 755	↗17 920	↘16 698	↘16 641	↘16 636	↘16 536	↘16 465	↗16 489
2017[13]	2021[14]
↗16 559	↗17 582

Танылган шәхесләр

• Тәнзилә Дәүләтбирдина (1964), шагыйрә, Шәехзадә Бабич премиясе лауреаты.
• Таңсылу Карамыш - язучы, БР атказанган мәдәният хезмәткәре, Г. Сәләм, Рәми Гарипов премияләре лауреаты.
• Рамил Маликов (1951), физика-математика фәннәре докторы (1998), профессор (2000).
• Мохтар Сәгыйтов (1932-1988) - галим, Салават Юлаев премиясе лауреаты (1987).
• Әхмәт Сөләйманов - әдәбият галиме, Салават Юлаев премиясе лауреаты (1987).
• Азамат Хәлилов (1970—2018), театр һәм кино актеры (Стәрлетамак театры). БР атказанган артисты (2000), Шәехзадә Бабич премиясе лауреаты (2000).

Искәрмәләр

1. 2010 ел халык исәбен алгач
2. Шүлгәнташы, чолыкчылыгы бар, шулардан ник керем алынмый? (үле сылтама)
3. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и ее территориальных единиц по полу

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683534
4. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126687602
5. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
6. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667
7. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126723156
8. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726
9. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996
10. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963
11. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268
12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
14. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)

    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906