Төрки телләр

Төрки́ теллә́р — алтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе. Азия һәм Көнчыгыш Европада киң таралган. Төрки телләрдә кимендә 157 млн кеше сөйләшә дип санала.

Төрки телләр
Илләр:	бөтен дөнья Төрки телләрдә сөйләшүчеләр саны
Төбәкләр:	Азия һәм Көнчыгыш Европа
Сөйләшүчеләр саны:	157 миллионнан артык
Классификация
Төркем:	???

Төрки телләр рәсми статуста булган илләр-төбәкләр

Тарих

БЭК V меңьеллыкта алтай борынгы теле япон-корея һәм төрки-монгол-тунгус-мәнҗүр асгаиләләренә таркалган. Тәфсилле тикшеренү буенча алтай гаиләлеге 3 асгаиләлегенә бүленгән:

• көнбатыш (төрки-монгол) гаиләлеге БЭК 4 меңьеллыкта төрки һәм монгол телләренә бүленгән
• үзәк гаиләлеккә тунгус-мәнҗүр төркеме керә
• көнчыгыш (япон-корея) гаиләлеге БЭК 3 меңьеллыкта корея һәм япон-рүкүк телләренә таркалган.

Барлык төрки диалектлар бердәм төрки телдән чыкканнар, БЭК 3-2 гасырларда бердәм төрки телдән бүгенге чуаш теле бабасы аерылган.

Кайбер галимнәр буенча 22-23 гасыр элек борынгы төрки тел төп төрки төркемгә һәм огур төркеменә бүленгән.

Соңрак төп төрки телдән якут теле, тыва теле, һәм соңрак угыз телләре, карлук телләре, кыпчак телләре аерылганнар.

Борынгы болгар теле һәм Идел буе төрки теле нигезендә заманча татар теле килеп чыккан.

Төрки телләр гаиләсенең классификация схемасы

(!төзәтмәләр кертергә кирәк!)

Борынгы төрки тел	Болгар (огур) теле †	авар теле † (дунай теле) (?)
		болгар теле †	идел буе болгар теле †	чуаш теле: югары диалект, түбән диалект; малокарачкин сөйләше
			дунай теле †
			кубань теле †
		һун теле †(?)
		хәзәр теле †
	Уртак төрек телләре	борынгы төрки тел †	борынгы кыргыз теле †
			орхон-енисей теле (иске төрки тел) †
			уйгур руналы теле (орхон-уйгур теле) †
		тау-алтай телләре (урта-көнчыгыш телләре)	кыргыз-кыпчак телләре	кыргыз теле: төнъяк кыргыз диалекты, ферган-кыпчак теле †, көнъяк кыргыз диалекты
				барабин диалекты[1] һәм себер татар теленең тум диалекты
				көньяк Алтай теле: ойрот (уртак алтай), теленгит сөйләше, телеут теле
			төнъяк Алтай телләре	кондом шор диалекты
				түбән чулым диалекты
				төньяк Алтай теле: куманды теле, чалкан теле
			туба (кыпчак?)
		карлык телләре	карлык-уйгыр телләре	борынгы уйгыр теле †
				караханид теле †
				хәләҗ теле (аргу теле)
			карлык-хәрәзем телләре	иске әдәби: хәрәзем төрки теле †, чагатай теле †, төрки тел †, шул исәптән иске татар теле (идел буе теле) †
				үзбәк теле (карлык диалекты)
				уйгыр теле (яңа уйгыр теле), шул исәптән әйну теле) (үзбәк теле?), или төрки тел, хотан теле
				кыргыз теленә якын уйгыр диалектлары	лобнор теле
					хотон теле †
				көнъяк кыргыз диалекты (өлешчә)
		кыпчак телләре	кыпчак теле †
			кыпчак-нугай телләре	алабугат нугай теле (алабугат татар теле)
				карагаш теле
				себер татар теленең тобол иртыш диалекты
				казакъ теле
				каракалпак теле
				нугай теле
				кырымтатар теленең дала диалекты
				үзбәк нугай диалекты (үзбәк теленең кыпчак диалектлары)
				ферган-кыпчак теле (өлешчә) (каракалпак теле?)
				көнъяк кыргыз диалектлары (өлешчә)
				йорт татарлары теле (йорт-ногай теле)
			идел-кыпчак телләре	башкорт теле: көнчыгыш диалекты, көньяк диалекты, көнбатыш диалекты (башкорт-татар идиомасы)[2][3]
				татар теле: мишәр диалекты (көнбатыш диалект), казан диалекты (урта диалект) (себер татар теле (көнчыгыш) диалект яки тел?)[4]
				иске татар теле †
			половец-кыпчак телләре	куман теле †
				караим теле	галичский, тракайский
					крымский (хәзерге вакытта — кырымтатар теле)
				кырымтатар теле	кырым теле
					кырымтатар теленең урта диалекты һәм анарда нигезләнгән кырымтатар теле
					урумский (кыпчакские говоры)
				кавказ телләре	армяно-кыпчакский †
					карачай-балкар теле
					комык теле
					мамлюкско-кыпчакский †
		угыз телләре	борынгы угыз теле †
			печенег теле †
			салар теле
			икан карабулак (төнъяк үзбәк) диалекты
			үз угыз телләре	әзери теле	әзери теле диалектлары
				айналлу, афшарский, кашкайский, салчукский
				балкано-гагаузский
				гагауз теле
				сирийско-туркменский
				сонкорско-тюркский
				төрек теле, шул исәптән кипрский, османский (сельджукский, староанатолийский) † (әгәр бу төрки булмаса)
				төрекмән теле, шул исәртән трухмән теле
				урумский (огузские говоры)
				хорасанско-тюркский, шул исәптән боджнурди
хорезмский (огузские диалекты узбекского)
цалкский
южнобережный диалект крымскотатарского
саян телләре	дала телләре	кёк-мончакский (дыва)
		тыва теле
		цэнгэльский
	тайга телләре	восточнотувинский, шул исәптән тоджинский
		Сойот-цаатан теле (Дуһа теле, Уйгыр-урянхай теле)
		тофа теле
хакас (кыргыз) телләре	сарыг-югурский (хара-йогурский)
	фуюйско-кыргызский
	хакасско-алтайские	мрасский диалект шорского
		среднечулымский диалект чулымского
		хакас теле
якут телләре	акающие
	окающие, шул исәптән долган теле и әдәби якут теле

Диалектологик карта № 3 — татар теленең Диалектологик атласыннан (Г. Х. Ахатов, 1965)

Бүленеш

• Алтай борынгы теле
  • БЭК 5 меңьеллык

Япон теле, Корея теле

Төрки-монгол-тунгус телләр гаиләлеге

• • • БЭК 4 меңьеллык

Монгол телләре

Борынгы төрки тел:

• • • • БЭК 3-2 гасыр

Огур телләре (Һун теле (бәхәсле), Чуаш теле)

• • • • • 4-10 гасыр

Якут теле, тыва теле

Угыз телләре: Төрек теле, Төрекмән теле, Азәрбайҗан теле

Карлук телләре: Үзбәк теле, Уйгыр теле

Кыпчак телләре:

Ногай-кыпчак телләре: Казакъ теле, Ногай теле

Коман-кыпчак телләре: Кырымтатар теле, Карачай-Балкар теле

Болгар-кыпчак телләре: Татар теле, Башкорт теле

Төрки телләрнең чагыштыруы (Сводеш исемлеге)

Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Үзбәкчә	Уйгырча	Тывача	Алтайча
ana	ana/anne	ene	ana, äni	ана /ana/	ene	ona	ana	ава	эне
burun	burun	burun	borın	мұрын /murın/	murun	burun	burun	думчук	тумчук
qol	kol	qol	qul	қол /qol/	qol	qoʻl	kol	хол	кол
yol	yol	ýol	yul	жол /jol/	jol	yoʻl	yol	орук (чол)	jол
semiz	semiz	semiz	simez	семіз /semiz/	semiz	semiz	semiz	семис	семис
topraq	toprak	topraq	tufraq	топырақ /topıraq/	topuraq	tuproq	tupraq	довурак	тобырак
qan	kan	gan	qan	қан /qan/	qan	qon	qan	хан	кан
kül	kül	kül	köl	күл /kül/	kül	kul	kül	хүл	кöл
sub	su	suw	su	су /suw/	suu	suv	su	суг	суу
aq	ak	ak	aq	ақ /aq/	aq	oq	aq	ак	ак
qara	kara	gara	qara	қара /qara/	qara	qora	qara	кара	кара
qızıl	kιzιl	qyzyl	qızıl	қызыл /qızıl/	qyzyl	qizil	qizil	кызыл	кызыл
kök	gök	gök	kük	көк /kök/	kök (gök)	koʻk	kök	көк-дээр	кöк

	Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Үзбәкчә	Уйгырча	Якутча	Чуашча	Алтайча
	ata	ata		ata		ota				ада
	ana	anne/ana	ene	ana	ana	ona	ana		an'n	эне
	o'gul	oğul	oğul	ul, uğıl	ul	o'gil	oghul	uol	yvul	уул
	er(kek)	erkek	erkek	ir	erkek	erkak	är	er	ar	эр
	kyz	kız	gyz	qız	qιz	qiz	qiz	ky:s	χe'r	кыс
	kiši	kişi	kişi	keşe	kisi			kihi		кижи
	kelin	gelin	geli:n	kilen	kelin	kelin	kelin	kylyn	kilen	келин
	Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Үзбәкчә	Уйгырча	Якутча	Чуашча	Алтайча
	jürek	yürek	ýürek	yöräk	jürek	yurak	yüräk	süreq		jÿрек
	qan	kan	ga:n	qan	qan	qon	qan	qa:n	jon	кан
	baš	baş	baş	baş	bas		baş	bas	puš	баш
	qyl	kıl	qyl	qıl	kyl	kyl	kyl	kyl	χe'le'r	кул
	köz	göz	göz	küz	köz	ko'z	köz	kos	kör	кÿс
	kirpik	kirpik	kirpik	kerfek	kirpik	kiprik	kirpik	kirbi:	χurbuk	кирбик
	qulqaq	kulak	gulak	qolaq	qulaq	quloq	qulaq	gulka:k	χo'lga	кулак
	burun	burun	burun	borın	murιn	burun	burun	murun		тумчук
	qol	kol	gol	qul	qol	qo'l		qol	χol	кол
	el(ig)	el	el					ili:	ala'	эл
	barmak	parmak	barmak	barmaq		barmoq	barmaq			сабар
	tyrnaq	tırnak	dyrnaq	tırnaq	tιrnaq	tirnoq	tirnaq	tynyraq		тырмак
	tiz	diz	dy:z	tez	tize	tizza	tiz	tüsäχ		тизе
	baltyr	baldır	baldyr	baltır	baldyr	boldyr	baldir	ballyr		балтыр
	adaq	ayak	aýaq	ayaq	ayaq	oyoq		ataq		айак
	qaryn	karın	garyn	qarın	qarιn	qorin	qor(saq)	qaryn	χyra'm	карын
	Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Үзбәкчә	Уйгырча	Якутча	Чуашча	Алтайча
	at	at	at	at	at	ot	at	at	ut	ат
	siyir	sığır	sygyr	síır (sıyır)	siyιr	sigir				уй
	yt	it	it	et	iyt	it	it	yt	jyda	ийт
	balyq	balık	balyk	balıq	balιq	baliq	beliq	balyk	pola'	балык
	bit	bit	bit	bet	biyt	bit	pit	byt	pyjda	пийт
	Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Үзбәкчә	Уйгырча	Якутча	Чуашча	Алтайча
	ev	ev	öý	öy	üy	uy	öy		av	ÿй
	otag	otağ	otaq		otaq	otoq		otu:		очок
	yol	yol	yo:l	yul	zhol	yo'l	yol	suol	sol	jол
	köprüq	köprü	köpri	küpar	köpir	ko'prik	kövrük	kürpe
	oq	ok	ok	uk		o'q	oq	oχ	ugu	ок
	ot		ot	ut	ot	o't	ot	uot	vot	от
	kül	kül	kül	köl	kül	kul	kül	kül	kö'l	кÿл
	suv	su	suw	syw	suw	suv	su	ui	syv	суу
	kemi	gemi	gämi	kimä	keme	kema			kim	кеме
	köl	göl	köl	kül	köl	ko'l	köl	küöl		кöл
	atov	ada	ada	atan	aral	orol	aral		ută
	küneš	güneş	gün	qoyaş	kün		kün	kün	χĕvel	кÿн
	bulut	bulut	bulut	bolıt	bult	bulut	bulut	bylyt	pĕlĕt	булут
	yulduz	yıldız	ýyldyz	yoldız	zhuldιz	yulduz	yultuz	sulus	şăltăr	jылдыс
	topraq	toprak	toprak	tufraq	topιraq	tuproq	tupraq	toburaχ	tăpra	тобырак
	töpü	tepe	depe	tübä	töbe	tepa		töbö	tüpe	тÿбек
	yağac	ağaç	agaç	ağaç	ağaš				jyvăş	агаш
	tenri	tanrı	taňry	täñre			tängri	tanara	tură	теҥери
	Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Үзбәкчә	Уйгырча	Якутча	Чуашча	Алтайча
	uzun	uzun	uzyn	ozın	uzιn	uzun	uzun	uhun	vărăm	узун
	yany	yeni	yany	yaña	zhanga	yangi	yengi	sana	şĕnĕ	jаҥы
	semiz	semiz	semiz	simez	semiz	semiz	semiz	emis	samăr	семис
	tolu	dolu	do:ly	tulı	tolι	to'la	toluq	toloru	tulli	толу
	aq	ak	ak	aq	aq	oq	aq			ак
	qara	kara	gara	qara	qara	qora	qara	χara	χura	кара
	qyzyl	kızıl	gyzyl	qızıl	qızıl	qizil	qizil	kyhyl	χĕrlĕ	кызыл
	kök	gök	gök	kük	kök	ko'k	kök	küöq	kăvak	кöк
Саннар	Борынгы төрки телдә	Төрекчә	Төрекмәнчә	Татарча	Казакъча	Үзбәкчә	Уйгырча	Якутча	Чуашча	Алтайча
1	bir	bir	bir	ber	bir	bir	bir	bi:r	pĕrre	бир
2	eki	iki	iki	ike	yeki	ikki	ikki	ikki	ikkĕ	эки
4	tört	dört	dö:rt	dürt	tört	to'rt	töt	tüört	tăvattă	тöрт
7	yeti	yedi	yedi	cide	jeti	yetti	yättä	sette	şiççĕ	jети
10	on	on	o:n	un	on	o'n	on	uon	vunnă	он
100	yüz	yüz	yü:z	yöz	jüz	yuz	yüz	sü:s	şĕr	jÿс

Шәхси алмашлык
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
ben	mən	men	men	men	min	min	men	men	min	epĕ / ep
bana	mənə	maňa	menga	manga	miñä	miña	mağan	maga	miexe / miexeğe	mana
beni	məni	meni	meni	méni	mine	mine	meni	meni	miigin	mana
bende	məndə	mende	menda	mende / méningde	mindä	mindä	mende	mende	-	manra
benden	məndən	menden	mendan	mendin / méningdin	mindän	minnän	menen	menden	miigitten	manran
benim	mənim	meniň	mening	méning	mineñ	minem	meniñ	menin	miene	man / manăn
benimle	mənimlə	men bilen / meniň bilen	men bilan / mening bilan	men bilen / méning bilen	mineñ menän	minem belän	menimen	men menen	miiginen	manpa
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
sen	sən	sen	sen	sen	hin	sin	sen	sen	en	esĕ / es
sana	sənə	saňa	senga	sanga	hiñä	siña	sağan	saga	eyiexe / eyiexeğe	sana
seni	səni	seni	seni	séni	hine	sine	seni	seni	eyigin	sana
sende	səndə	sende	senda	sende / séningde	hindä	sindä	sende	sende	-	sanra
senden	səndən	senden	sendan	sendin / séningdin	hindän	sinnän	senen	senden	eyigitten	sanran
senin	sənin	seniň	sening	séning	hineñ	sineñ	seniñ	senin	eyiene	san / sanăn
seninle	səninlə	sen bilen / seniň bilen	sen bilan / sening bilan	sen bilen / séning bilen	hineñ menän	sineñ belän	senimen	sen menen	eyiginen	sanpa
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
siz	siz	siz	siz	siz / sili	heź	sez	siz	siz	en	esir / esĕr
size	sizə	size	sizga	sizge / silige	heźgä	sezgä	sizge	sizge	eyiexe / eyiexeğe	sire
sizi	sizi	sizi	sizni	sizni / silini	heźźe	sezne	sizdi	sizdi	eyigin	sire
sizde	sizdə	sizde	sizda	sizde / silide	heźźä	sezdä	sizde	sizde	-	sirĕnte
sizden	sizdən	sizden	sizdan	sizdin / silidin	heźźän	sezdän	sizden	sizden	eyigitten	sirĕnten
sizin	sizin	siziň	sizning	sizning / silining	heźźeñ	sezneñ	sizdiñ	sizdin	eyiene	sirĕn
sizinle	sizinlə	siz bilen / siziň bilen	siz bilan / sizning bilan	siz bilen / sizning bilen / sili bilen	heźźeñ menän	sezneñ belän	sizben	siz menen	eyiginen	sirĕnpe
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
o	o	ol	u	u	ul	ul	ol	al	kini	văl / ul
ona	ona	oňa	unga	uningha	uğa	aña	oğan	aga	kiniexe	ăna
onu	onu	onu	uni	uni	unı	anı	onı	anı	kinini	ăna
onda	onda	onda	unda	unda / uningda / anda	unda	anda	onda	anda	-	unra / unta
ondan	ondan	ondan	undan	undin / uningdin / andin	undan	annan	onan	andan	kinitten	unran / untan
onun	onun	onuň	uning	uning	unıñ	anıñ	onıñ	anın	kiene	un / unăn
onunla	onunla	o bilen / onuň bilen	u bilan / uning bilan	u bilen / uning bilen	unıñ menän	anıñ belän	onımen	al menen	kininen	unpa
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
biz	biz	biz	biz	biz	beź	bez	biz	biz	bihigi	epir / epĕr
bize	bizə	bize	bizga	bizge	beźgä	bezgä	bizge	bizge	bihiexe / bihiexeğe	pire
bizi	bizi	bizi	bizni	bizni	beźźe	bezne	bizdi	bizdi	bihigini	pire
bizde	bizdə	bizde	bizda	bizde	beźźä	bezdä	bizde	bizde	-	pirĕnte / pirte
bizden	bizdən	bizden	bizdan	bizdin	beźźän	bezdän	bizden	bizden	bihigitten	pirĕnten / pirten
bizim	bizim	biziň	bizning	bizning	beźźeñ	bezneñ	bizdiñ	bizdin	bihiene	pirĕn
bizimle	bizimlə	biz bilen / biziň bilen	biz bilan / bizning bilan	biz bilen / bizning bilen	beźźeñ menän	bezneñ belän	bizben	biz menen	bihiginen	pirĕnpe
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
siz	siz	siz	senlar	siler / sénler	heź	sez	sender	siler	ehigi	esir / esĕr
size	sizə	size	senlarga	silerge / sénlerge	heźgä	sezgä	senderge	silerge	ehiexe / ehiexeğe	sire
sizi	sizi	sizi	senlarni	silerni / sénlerni	heźźe	sezne	senderdi	silerdi	ehigini	sire
sizde	sizdə	sizde	senlarda	silerde / sénlerde	heźźä	sezdä	senderde	silerde	-	sirĕnte
sizden	sizdən	sizden	senlardan	silerdin / sénlerdin	heźźän	sezdän	senderden	silerden	ehigitten	sirĕnten
sizin	sizin	siziň	senlarning	silerning / sénlerning	heźźeñ	sezneñ	senderdiñ	silerdin	ehiene	sirĕn
sizinle	sizinlə	siz bilen / siziň bilen	senlar bilan	siler bilen / sénler bilen	heźźeñ menän	sezneñ belän	sendermen	siler menen	ehiginen	sirĕnpe
Төрекчә	Азәрбайҗанча	Төрекмәнчә	Үзбәкчә	Уйгырча	Башкортча	Татарча	Казакъча	Кыргызча	Якутча	Чуашча
onlar	onlar	olar	ular	ular	ular	alar / ular	olar	alar	kiniler	vĕsem / vălsem
onlara	onlara	olara	ularga	ulargha	ularğa	alarğa	olarğa	alarga	kinilerge	vĕsene
onları	onları	olary	ularni	ularni	ularźı	alarnı	olardı	alardı	kinileri	vĕsene
onlarda	onlarda	olarda	ularda	ularda	ularźa	alarda	olarda	alarda	-	vĕsenche
onlardan	onlardan	olardan	ulardan	ulardin	ularźan	alardan	olardan	alardan	kinilerten	vĕsenchen
onların	onların	olaryň	ularning	ularning	ularźın	alarnıñ	olardıñ	alardın	kiennere	vĕsen / vĕsenĕn
onlarla	onlarla	olar bilen	ular bilan	ular bilen	ular menän	alar belän	olarmen	alar menen	kinilerinen	vĕsempe

	Тел порталы
	Тел белеме порталы
	Җәмгыять порталы
	Тарих порталы

1. Thomsen K Die kasantatrishe und die westsibirischen Dialekte // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959. T.1. S.409
2. Дыбо А. В. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. т.5: Региональные реконструкции. М.: Наука,2002.
3. «Башкирские исследователи с полным основанием относят их [говоры С.-З. БАССР] к переходным говорам»: Тенишев Э. Р. Рецензия на книгу «Материалы по татарской диалектологии»: Вопросы диалектологии тюркских языков: Баку, 1966. ч.4, стр.217
4. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции/Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука. 2002. — 767 с. стр. 219, 248, 256.