Бөек Идел юлы — хәзерге Идел буе федераль округы территориясе буенча Бөек Ефәк юлының тарихи өлеше — Идел сәүдә юлы зонасында уза торган төбәкара туристик маршрут.
.svg){kind=small}
| Бөек Идел юлы | |
| Тармак | туристлык |
|---|---|
| Нигезләнү датасы | 1 декабрь 2016[1] һәм 8 июль 2016[2] |
| Дәүләт |
 Россия |
| Административ-территориаль берәмлек | Идел буе федераль округы |
 Бөек Идел юлы Викиҗыентыкта | |
Проект 2017 елның көзендә эшли башлый, 2021 елның уртасына Идел буе федераль округының 14 субъектын, 5 миллионлы-шәһәрне, 7 халыкара аэропортны, ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасының 3 объектын һәм федераль әһәмияттәге 5 курортны берләштерә торган 20дән артык маршрутны үз эченә ала.[3][4]
.jpg)
- Төп мәкалә: Бөек ефәк юлы
Идел буйлап сәүдә юлының барлыкка килүе, фатьянов мәдәнияте вәкилләре Идел бассейны территориясенә урнаша башлагач, б.э.к. II меңъеллыкка карый, бу турыда каберлекләр дә раслый, ә I меңьеллыкның беренче яртысында Идел-Ука арасында фин-угыр кабиләләре урнаша башлый.[5]
IX гасырдан башлап славяннар Иделне, төп хәрәкәт ысулы буларак, киң үзләштерә. Шул ук вакыттан башлап эре рус кенәзлекләре формалаша. Мәсәлән, төньяк өлешендә Новгород Республикасы, Идел-Ука арасы, Белозерье һәм Сухона бассейны территориясендә Владимир-Суздаль кенәзлеге, ә Кама Урта Иделгә койган урында Идел буе Болгары[5] урнашкан, башкаласы — Болгар шәһәре була. Шул ук вакытта Скандинавияне, Балтиканы һәм Төньяк Ауропаны Болгар, Хәзәр һәм гарәп хәлифәте илләре[5] белән тоташтыручы Идел сәүдә юлы, рус кенәзлекләренә ефәк чималы, кыйммәтле таш, алтын һәм көмеш бизәнү әйберләре алып кергән Идел юлы чәчәк ата. Үз чиратында, Персиягә күн, сөяк, морж тешләре, юфть, киндер, икмәк чыгарыла. Моннан тыш, Идел юлы варяглар һәм фин-угырларларга хәзәрләр һәм гарәпләр белән сәүдә итүгә ярдәм итә. Маршрутның икътисади әһәмияте VIII-X гасырларда шактый арткан, чөнки Гарәп яулап алулары ауропалылар өчен Византия аша гадәти сәүдә маршрутларын япкан — сәүдәгәрләр көнчыгыш җирләренә башка юллар эзләргә мәҗбүр булган. Идел юлы аша актив сәүдә — маршрут дәвамында сәүдә форпостлары төзүгә китерә.[6]
Бөек Идел юлы Идел буеның икътисади һәм мәдәни үсешендә сизелерлек роль уйный.[7][8] Төбәкнең иң эре сәүдә пункты Болгар була, ул сәүдәгәрләрдән үтеп киткән өчен пошлина түләве генә алмыйча, һөнәрчелек һәм авыл хуҗалыгы товарларын да экспортлаган.[6][9]
2014 елда Бөек Ефәк юлы ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелә. Исемлеккә Төркия, Әзербайҗан, Иран, Казакъстан, Кыргызстан, Үзбәкстан, Төркмәнстан һәм Кытай сәүдә маршрутлары узган 37 һәйкәл-стоянка кергән. Россия территориясендә сәүдә маршрутының, күбесенчә сулыктагы төп җиде кисемтәсе урнашкан:
- Хәрәземнән Түбән Иделгә кадәр;
- Үргенчәдән Идел һәм Донга кадәр;
- Хәрәземнән Әстерхан аша Маҗар һәм Азакка кадәр;
- Арал буеннан Сарытау Идел буена кадәр, аннары Идел буйлап яки Дон буенча Азакка кадәр;
- Арал буеннан Болгар һәм Дон аша Азакка кадәр;
- Кама буенан Болгар һәм Түбән Идел буена;
- Түбән Иделне һәм Түбән Ука буен тоташтырган коры җир маршруты (хәзерге Рязань, Владимир, Түбән Новгород өлкәләре).[10]
Мәдәни мирас һәм хәзерге вакыйгалар Идел буе федераль округы регионнарына Россия һәм чит ил туристларын җәлеп итә, ә аларга хезмәт күрсәтү икътисадка зур өлеш кертә.[11][12]
«Бөек Идел юлы» темасы 2000 еллар башында ук Идел буе транзит үзәге һәм Бөек Ефәк юлының бер сәүдә төене буларак Идел буе юлының роле буенча халыкара семинарлар кысаларында эшләнә башлаган тырышлыклар, округның аерым субъектларын Татарстан белән берләштерә.[13][14][13] 2014 елда Татарстан Республикасының туризм буенча Дәүләт комитеты Идел буе федераль округының Бердәм туристик маршрутын булдыру һәм Россиянең бөтен Европа өлешендә круиз туризмын бергә үстерү идеясе белән чыгыш ясый.[15][16][17][18] 2018 елда Медведев Беренче хөкүмәте җитәкчелегендә илдә эчке туризмны үстерү буенча федераль максатчан программаның биш еллык проекты эшләнә, әмма документ үтәлүгә кабул ителми.[19]
«Бөек Идел юлы» төбәкара проекты буенча фикер алышулар 2016 елның апрелендә башлана, һәм шул ук елның 1 декабрендә Идел буе федераль округының 14 субъекты һәм төбәк туристик операторлары маршрутлар челтәрен булдыру турында килешүгә кул куялар.[20][21] Регионнар конкурентлыкка сәләтле бәяләргә, транспорт хезмәте күрсәтүгә, махсус тарифларга ярдәм күрсәтергә, маршрутларны субсидияләргә, шулай ук проектны бергәләп алга этәрергә тиеш булалар. Җирле тарихи һәйкәлләр, мәдәният монументлары һәм милли һөнәр үзәкләре булган локаль туристик маршрутлар, төбәк дәүләт органнарыннан белгечләр һәм җирле туроператорлар эшли.[22][23][22]
2017 елның мартында «Бөек Идел юлы» маршрутын Мәскәүнең «Крокус Экспо» күргәзмә үзәгендә узган «Интурмаркет 2017» XII Халыкара туристик күргәзмәсендә тәкъдим итәләр. Ә 2017 елның сентябрендә проектны Татарстан Республикасының Тулы вәкаләтле вәкиллегендә күрсәтәләр, ул анда Россия Мәдәният министрлыгы каршындагы туризмны үстерү буенча Эксперт советы каршындагы импортны алыштыру программасын гамәлгә ашыру буенча комитет ярдәмен ала.[24]
Бөек Идел юлын эшләтеп җибәргән вакытта 2017 елның көзендә «Казан — Йошкар-Ола — Чабаксар», «Казан — Ульяновск — Самар», «Түбән Новгород — Чабаксар — Казан» һәм «Киров — Йошкар-Ола — Казан» маршрутлары әзерләнгән була. Проектны балалар туризмын үстерү милли программасына кертү нәтиҗәсендә, беренче булып мәктәп төркемнәре килә. 2019 елның октябренә проект кысаларында 20дән артык маршрут эшләнгән, 2020 елдан туристик буклет булдырыла.[25][26]
2020 елның августында, Татарстан АССР оешуга 100 ел тулуны бәйрәм итү кысаларында, Идел буе федераль округы төбәкләре, «TUI Россия» Федераль туроператоры һәм Ростуризм «Бөек Идел юлы» проектын уртак үстерү турында килешүгә кул куялар.[18][27] Тәкъдимнәр исемлегенә Киров, Түбән Новгород һәм Самар өлкәләре, Пермь крае, Марий Эл һәм Татарстан республикалары буенча уза торган 6 яңа маршрут кертелә.[28][29][3][30][4][31] Идел буе федераль округында барлыгы 40ка якын туроператор проектның төбәкара маршрутларын тәкъдим итә. 2020 елның июнь аена маршрутның берничә шәһәренә (Суздаль кебек) елына 1-2 млн кеше йөри.[18]
Россиядә COVID-19 пандемиясе аркасында, Идел буе федераль округында туристик агымнар ике тапкырга диярлек кимегән. Шулай итеп, Росстат мәгълүматларына караганда, 2020 елда Татарстанга гына да 1,9 млн.турист килгән — бу 2019 елның шул ук чоры белән чагыштырганда ике тапкыр кимрәк була.[32][12]
Бөек Идел юлы 2021 ел башына Россиянең 14 төбәгендә, шул исәптән Пермь крае, Киров, Түбән Новгород, Оренбург, Пенза, Самар, Сарытау һәм Ульяновск өлкәләрендә, шулай ук Башкортстан, Марий Эл, Мордовия, Татарстан, Удмуртия һәм Чуашстан республикаларында мәдәният, ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы объектларын һәм курортларын үз эченә ала.[33][34][35][36][37] Проект кысаларында Идел буе федераль округының ким дигәндә өч төбәген үз эченә алган ял көне турлары эшли.[38]
Бөек Идел юлы, Идел сәүдә юлының бер өлеше буларак, 1993 елдан бирле гамәлдә булган «Ефәк юлында Туризм» ЮНЕСКО халыкара программасына кертелергә мөмкин.[8][39][40] Моннан тыш, Бөек Идел юлын хәзер Иранга алып баручы «Төньяк — Көньяк» халыкара транспорт коридорының бер өлеше буларак карыйлар. Аның формалашуы белән яңа Ефәк юлында катнашучы илләр һәм Каспий буе илләре кызыксына. 2017 елдан башлап Каспийдә пристаньлар төзү буенча федераль программа гамәлгә ашырыла.[41][42].
Маршрут исемнәре арасында «Өч республика» (Татарстан, Марий Эл, Чуашстан), «Идел буеның мәдәни коды», «Ике апа — ике этнос», «Пермь аллалары» һәм «Удмурт рухлары» бар. Иң популяр юнәлешләр түбәндәге шәһәрләр аша уза:
- Казан — Йошкар-Ола — Чабаксар;
- Самара — Ульяновск — Казан;
- Ульяновск — Самар — Пенза;
- Түбән Новгород — Чабаксар — Йошкар-Ола — Казан — Зөя — Болгар;
- Йошкар-Ола — Казан — Зөя — Болгар.[16]
| № | Объект | Субъект Федерации | Визитная карточка | Описание |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Казань.svg) |
Татарстан Республикасы |  Казан кремле |
Казан Кремле — архитектура, тарихи һәм археологик һәйкәлләр комплексы, ЮНЕСКО объекты. Аның территориясендә беренче (XII—XIII гасырлар), икенче (XIV—XV гасырлар) һәм өченче шәһәрчек калдыклары (XV—XVI гасырлар), ак ташлы кремль, зур тарихи-архитектура һәм мәдәни кыйммәткә ия булган храмнар һәм биналар урнашкан.[43] |
| 2 | Зөя.png) |
Татарстан Республикасы |  Зөя Успение монастыре |
Зөя утрау-шәһәренә 1551 елда Казанга һөҗүм вакытында рус гаскәрләре өчен форпост буларак нигез салына. Зөядә XVI—XIX гасырларда федераль һәм республика әһәмиятендәге 18 тарихи мирас һәйкәле, шул исәптән агач Троицкий чиркәве, Успение Богородицкий ирләр монастыре һәм Иоанн-Предтеченский хатын-кызлар монастыре биналары комплексы, ЮНЕСКО объекты сакланган.[44] |
| 3 | Болгар_(1781).png) |
Татарстан Республикасы |  Болгар |
Болгар шәһәре — Идел Буе Болгарының элеккеге башкаласы, ул Идел буе территориясендә IX-X гасырлар чигендә беренче дәүләт берәмлеге булып тора. Болгар шәһәре Идел һәм Кама кушылган урыннан 40 км көньякта урнашкан. 2014 елда Болгар тарих-археология комплексы ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелә. Шәһәр территориясендә XIV гасырның валлары һәм чокырлары, шулай ук 40тан артык архитектура һәйкәле сакланган.[45][46] |
| 4 | Көңгер.gif) |
Пермь крае |  Көңгер мәгарәләре |
Көңгер «Өч елга: Идел-Нократ-Кама» һәм «Бөек Идел юлы: Пермь аллалары» маршрутларына керә. Алар программаларына Россиядә иң эре карст мәгарәләренең берсе — Көңгер мәгарәсен карау кертелгән. Мәгарә дөньяда иң озын гипс мәгарәләре унлыгына керә, аның озынлыгы 6000 километр тәшкил итә, шуларның 1500 тирәсе экскурсия маршрутлары өчен җиһазландырылган.[47][48] |
| 5 | Бураново.svg) |
Удмурт Республикасы |  Бураново әбиләре |
Удмуртия проектка Башкортстан һәм Татарстан белән бердәм маршрутта кушыла. Бураново авылы 2012 елгы Евровидениедә Россияне тәкъдим иткән «Бурановские бабушки» фольклор коллективы белән данлыклы.[49][50][51][52] |
| 6 | Түбән Новгород |
Түбән Новгород өлкәсе | 
Түбән Новгород кремле |
Түбән Новгород Кремле эчендә Түбән Новгородның иң борынгы таш гыйбадәтханәсе — Михаил-Архангель соборы урнашкан, аңа 1221 елда нигез салынган. Храмда 1612 елда икенче халык хәрәкәтен оештыручы Кузьма Мининның җәсады саклана.[53] |
| 7 | Самар.png) |
Самар өлкәсе |  «Союз» ракетасының истәлекле комплексы |
Маршрутта катнашучыларга Самар өлкәсендә Сталин бункеры, Жигулев тыюлыгы һәм «Самарская Лука» милли паркы, шулай ук «Союз» ракета йөртүче истәлек комплексы тәкъдим ителә.[54][55] |
| 8 | Киров |
Киров өлкәсе | _by_shakko.jpg) Дымковская игрушка |
Киров өлкәсе «Өч елга: Идел — Нократ — Кама» маршрутын тәкъдим итә.[56] |
| 9 | Йошкар-Ола
|
Марий Эл Республикасы |  Спас манарасы, Йошкар-Ола |
«Мари җире могҗизалары» һәм «Яңгыравыклы гөсләләр крае» маршрутлары керә. Царевококшайск кремле 2009 елда Йошкар-Олада борынгы агач ныгытма урынында төзелгән. Кремль янында патша Федор Ивановичка һәйкәл урнашкан, аның указы буенча шәһәргә нигез салынган.[57][58] |
| 10 | Кшауши |
Чуашстан Республикасы | «Ясна» этноэкологик комплексы | Маршрутта Чабаксар, Мариинский Посад и Козловка катнаша.[59] |
| 11 | Лермонтово.png) |
Пенза өлкәсе |  «Тархан» Лермонтов Дәүләт музей-тыюлыгы |
«Тархан» Музей-тыюлыгы 1939 елда шагыйрь Михаил Лермонтовның ата-бабалары Арсеньевларның утары нигезендә төзелә.[60][61] Аның мәйданы 197 га тәшкил итә.[62] |
.png)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
