İsrail
Batı Asya'da bulunan bir ülke / From Wikipedia, the free encyclopedia
İsrail (İbranice: יִשְׂרָאֵל; Arapça: إِسْرَائِيل) veya resmî adıyla İsrail Devleti (İbranice: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medinat Yisra'el (yardım·bilgi)), Batı Asya'da Akdeniz'in güneydoğu kıyısında ve Kızıldeniz'in kuzey kıyısında yer alan ülkedir. 14 Mayıs 1948'de, David-Ben Gurion öncülüğünde Tel-Aviv'de toplanan Yahudi Millî Konseyi kuruluşunu ilan etmiştir. Kuzeyinde Lübnan, kuzeydoğusunda Suriye, doğusunda Ürdün, güneybatısında Mısır ve hem batı hem de doğusunda sırasıyla Filistin toprakları olan Gazze Şeridi ve Batı Şeria ile komşudur.[22] Görece küçük yüzölçümü içerisinde coğrafi olarak çeşitli farklılıklar görülmektedir.[23][24] Ülkede ekonominin ve teknolojinin merkezi Tel Aviv iken idari merkez ve ilan edilmiş başkent Kudüs'tür;[25][26] ancak devletin Kudüs üzerindeki egemenliği tam olarak tanınmamaktadır.[27][28][29][30]
İsrail Devleti | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
İsrail'in Dünya üzerindeki konumu. İsrail'in işgali altındaki bölgeler açık yeşil ile gösterilmiştir. | |||||||||
1967 sınırları | |||||||||
Başkent | Kudüs (sınırlı tanıma)[fn 1] 31°47′K 35°13′D | ||||||||
En büyük şehir | Tel Aviv (Doğu Kudüs sayılmazsa) 32°5′K 34°47′D Kudüs (Doğu Kudüs sayılırsa) | ||||||||
Resmî dil(ler) | İbranice | ||||||||
Tanınan diller | Arapça[fn 2] | ||||||||
Etnik gruplar (2019) | |||||||||
Demonim | İsrailli | ||||||||
Hükûmet | Üniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||
| |||||||||
Yasama organı | Knesset | ||||||||
Britanya İmparatorluğu'ndan bağımsızlık | |||||||||
| |||||||||
Yüzölçümü | |||||||||
• Toplam | 20.770 km2[b] (153.) | ||||||||
• Su (%) | 2,12 | ||||||||
Nüfus | |||||||||
• 2022 tahminî | 9.656.000[15] (99..) | ||||||||
• 2008 sayımı | 7.412.200[16][fn 3] | ||||||||
• Yoğunluk | 429/km2 (35.) | ||||||||
GSYİH (SAGP) | 2023 tahminî | ||||||||
• Toplam | $399,49 milyar[17][fn 3] (50..) | ||||||||
• Kişi başına | $42.570[17] (31..) | ||||||||
GSYİH (nominal) | 2023 tahminî | ||||||||
• Toplam | $446,71 milyar[17] (29..) | ||||||||
• Kişi başına | $47.602[17] (19..) | ||||||||
Gini (2018) | 34.8[fn 3][20] orta | ||||||||
İGE (2022) | 0.919[21] çok yüksek · 22. | ||||||||
Para birimi | Yeni İsrail şekeli (₪, ILS) | ||||||||
Zaman dilimi | UTC+02:00 (İSS) | ||||||||
UTC+03:00 (İYS) | |||||||||
Trafik akışı | sağ | ||||||||
Telefon kodu | 972 | ||||||||
ISO 3166 kodu | IL | ||||||||
İnternet alan adı | .il | ||||||||
Resmî site gov.il | |||||||||
|
İsrail toprakları, hominidlerin Afrika dışındaki ilk göç noktalarından biriydi.[31] Orta Tunç Çağı'ndan itibaren Kenan kabileleri bu bölgede yaşarken[32][33] Demir Çağı'nda İsrail Krallığı ve Yehuda Krallığı kuruldu.[34][35] MÖ 720 yıllarında Yeni Asur İmparatorluğu, İsrail Krallığı'nı yok etti.[36] Yehuda Krallığı ise sırasıyla Babil, Pers ve Helen imparatorlukları tarafından ele geçirildi ancak Yahudi özerk statüsüyle varlığını korudu.[37] Makkabi İsyanı sonucunda MÖ 110 yılından itibaren bağımsız bir Haşmonayim Krallığı kurulsa da krallık önce MÖ 63'te Roma Cumhuriyeti'nin vasal devleti hâline geldi, ardından MÖ 37'de bölgeye merkezden Hirodes Hanedanı yönetici olarak atandı ve MÖ 6'da Yahudiye adıyla bir Roma eyaleti şeklinde yeniden yapılandırıldı.[38][39] Yahudiye, başarısız Yahudi İsyanları'na kadar bir Roma ili olarak kaldı ancak isyanlar sonucunda Romalı yöneticiler şehri yakıp yıktı, Yahudi nüfusu şehirden sürdü ve bölgenin adını Suriye Filistini olarak değiştirdi.[38][40][41] Bunun ardından bölgedeki Yahudi varlığı yüzyıllar boyunca belirli bir ölçüde devam etti. MS 7. yüzyılda Levant, Araplar tarafından Bizans İmparatorluğu'ndan alındı ve 1099'da Birinci Haçlı Seferi'ne kadar bölgedeki Arap hakimiyeti sürdü. 1187'de Eyyubiler ile birlikte yeniden Müslümanlar bölgenin hakimi oldu, ardından 13. yüzyıldan itibaren Memlükler hakimiyet alanlarını Mısır'dan itibaren bu bölgeye kadar genişlettiler. 1517'de Osmanlı İmparatorluğu, Memlükleri yenerek bölgeyi ele geçirdi ve Osmanlı hakimiyeti imparatorluğun I. Dünya Savaşı'nda dağılışına dek devam etti. 19. yüzyılda Yahudi ulusal uyanışıyla birlikte diasporada Siyonist hareket ortaya çıktı, böylece Osmanlı Suriyesine ve sonrasında Birleşik Krallık'a bağlı Filistin Mandasına göç dalgaları başladı. İki dünya savaşı arasında Yahudiler bölgeden toprak satın alarak nüfus bölgesini genişletti. 1930'larda parayla alınan toprakların %25'e yakını Filistinlilerden, %50'den fazlası diğer toprak sahiplerinden, %25'e yakın diğer kısmı ise fellahlar ve hükûmetten satın alınmıştı.
1947'de Birleşmiş Milletler'in hazırladığı Filistin Paylaşım Planı ile bölgede bağımsız Arap ve Yahudi devletleri ile uluslararası Kudüs yönetiminin kurulması istendi. Kabul edilmesi durumunda 400.000 Arap sivili İsrail toprakları içerisinde bırakacak olan ve Filistin topraklarının yalnızca %7'sinin sahibi olmalarına rağmen Yahudilere bölgenin %56'sını veren planı Yahudi Ajansı kabul ederken Arap liderler reddetti.[42][43][44][45][46] Sonraki yıl Yahudi Ajansı, İsrail Devleti'nin bağımsızlığını ilan etti ve hemen peşinden başlayan 1948 Arap-İsrail Savaşı sonucunda İsrail eski Filistin Mandası topraklarının büyük çoğunluğunu elinde tutarken komşu Arap ülkeleri ise Batı Şeria ve Gazze'yi ele geçirdi.[47] Bu süreç sırasında, bir Yahudi devletinin varlığını sağlamak için; 700.000'den fazla Filistinli topraklarından kovuldu veya Deir Yasin Katliamı'ndan sonra oluşan korku ortamı nedeniyle kendileri kaçtı, 400 ila 600 Filistin köyü yok edildi ve geriye kalanların adları "İbraniceleştirildi", Filistinlilerin topraklarına geri dönme hakkına engel olundu, milyonlarca kalıcı Filistinli mülteci oluşturuldu ve "Filistin toplumu imha edildi".[48][49][50] Bu tarihten sonra İsrail ile Arap ülkeleri arasında birçok savaş çıktı; İsrail, 1967'deki Altı Gün Savaşı'ndan itibaren Batı Şeria, Gazze Şeridi (2005'teki geri çekilmeye rağmen birçok hukukçu hâlâ işgal altında olduğunu kabul ediyor) ve Golan Tepelerini işgal etti.[51][52][53][fn 4] Kendi idaresini Doğu Kudüs ve Golan Tepeleri'ni içine alarak genişletse de bunu Batı Şeria'da gerçekleştiremedi.[54][55][56][57] İsrail'in Filistin topraklarını işgali, modern zamanların en uzun işgalidir.[fn 4][59] Bu işgal boyunca; İsrail kuvvetleri, işkence, yerinde infazlar ve diğer cinayetler, sivil katliamları, Filistinli sivillere yönelik zaman zaman bir soykırım olarak tanımlanan sistematik kötü davranışlar, bu eylemleri işleyenlerin cezasız bırakılması[60][61][62][63][64][65][66] ve Filistin halkının kendi kaderini tayin hakkının ihlal edilmesi[67][68][69][70] gibi çeşitli suçları işlenmekle suçlanmış ve bu suçların İsrail tarafından işlendiği Uluslararası Af Örgütü,[61] İnsan Hakları İzleme Örgütü,[71] Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi,[72][73] ve hatta B’Tselem[74] ile Breaking the Silence[75] gibi bazı İsrailli insan hakları örgütleri dahil, birçok büyük insan hakları örgütü tarafından belgelenmiş ve kınanmıştır. Filistin–İsrail çatışmasını bitirme çabaları hâlen daha nihai bir barış anlaşmasına yol açmamıştır ancak, İsrail ile Mısır ve Ürdün arasında barış anlaşmaları imzalanmıştır.
Uzun ve dar bir şekle sahip olan İsrail, 470 km uzunluğunda olup en geniş bölgesi yaklaşık 135 km'dir. Sınırları ve ateşkes hatları içerisinde kalan toplam yüzölçümü 27.817 km2'dir. İsrail, yaklaşık 10 milyonluk nüfusuyla, çeşitli din, kültür ve sosyal geleneklere sahip insanları bir araya getirmiştir. Para birimi Yeni İsrail şekelidir. Ayrıca 2023 yılı itibarıyla dünyadaki en büyük 29. ekonomiye sahiptir[17] ve aynı zamanda İnsani Gelişme Endeksi'nde Orta Doğu'da ilk sırada yer alır.[21] Asya'da ise beşinci sıradadır.[76] Basın Özgürlüğü Endeksi'nde İsrail 86. sıradadır.[77]