Remove ads
Zooloji (/zoʊˈɒlədʒi/ zoh-OL-ə-jee)[not 1] hayvanların bilimsel olarak incelenmesidir. Çalışmaları, hem yaşayan hem de soyu tükenmiş tüm hayvanların yapısını, embriyolojisini, sınıflandırmasını, alışkanlıklarını ve dağılımını ve ekosistemleriyle nasıl etkileşime girdiklerini içerir. Zooloji, biyolojinin ana dallarından biridir. Terim, Antik Yunanca ζῷον, zōion ('hayvan') ve λόγος, logos ('bilgi', 'çalışma') kelimelerinden türetilmiştir.[1]
| Zooloji Dalları |
| Zooloji Tarihi |
İnsanlar her zaman çevrelerinde gördükleri hayvanların doğal tarihiyle ilgilenmiş ve bu bilgiyi bazı türleri evcilleştirmek için kullanmış olsalar da resmi zooloji çalışmasının Aristoteles ile başladığı söylenebilir. Hayvanları canlı organizmalar olarak görmüş, yapılarını ve gelişimlerini incelemiş, çevrelerine uyumlarını ve parçalarının işlevlerini göz önünde bulundurmuştur. Modern zoolojinin kökenleri Rönesans ve erken modern dönemde Carl Linnaeus, Antonie van Leeuwenhoek, Robert Hooke, Charles Darwin, Gregor Mendel ve diğer birçok bilim insanına dayanmaktadır.
Hayvanların incelenmesi büyük ölçüde biçim ve işlev, adaptasyonlar, gruplar arasındaki ilişkiler, davranış ve ekoloji ile ilgilenmeye devam etmiştir. Zooloji giderek sınıflandırma, fizyoloji, biyokimya ve evrim gibi disiplinlere ayrılmıştır. DNA'nın yapısının 1953 yılında Francis Crick ve James Watson tarafından keşfedilmesiyle birlikte moleküler biyoloji alanı açılmış ve hücre biyolojisi, gelişim biyolojisi ve moleküler genetik alanlarında ilerlemeler kaydedilmiştir.
Remove ads
Zooloji tarihi, antik çağlardan modern zamanlara kadar hayvanlar aleminin incelenmesinin izini sürer. Tarih öncesi insanların, çevrelerindeki hayvan ve bitkileri sömürmek ve hayatta kalmak için onları incelemeleri gerekiyordu. Fransa'da 15.000 yıl öncesine ait mağara resimleri, gravürler ve heykeller bizonları, atları ve geyikleri dikkatle işlenmiş ayrıntılarla göstermektedir. Dünyanın diğer bölgelerinde bulunan benzer resimlerde ise daha çok yemek için avlanan hayvanlar ve vahşi hayvanlar resmedilmiştir.[2]
Hayvanların evcilleştirilmesiyle karakterize edilen Neolitik Devrim, Antik Çağ boyunca devam etmiştir. Yakın Doğu, Mezopotamya ve Mısır'daki yabani ve evcil hayvanların gerçekçi tasvirleri, hayvancılık uygulamaları ve teknikleri, avcılık ve balıkçılık da dahil olmak üzere yaban hayatına dair antik bilgi birikimini göstermektedir. Yazının icadı, Mısır hiyerogliflerinde hayvanların varlığıyla zoolojiye yansımıştır.[3]
Tek bir tutarlı alan olarak zooloji kavramı çok daha sonra ortaya çıkmış olsa da zoolojik bilimler, antik Yunan-Roma dünyasında Aristoteles ve Galen'in biyolojik çalışmalarına kadar uzanan doğa tarihinden doğmuştur. MÖ dördüncü yüzyılda Aristoteles hayvanları canlı organizmalar olarak ele almış, yapılarını, gelişimlerini ve yaşamsal olgularını incelemiştir. Onları iki gruba ayırmıştır: omurgalılar kavramımıza eşdeğer olan kanlı hayvanlar ve kansız hayvanlar, omurgasızlar. Lesbos'ta iki yıl geçirerek hayvanları ve bitkileri gözlemledi ve tanımladı, farklı organizmaların adaptasyonlarını ve parçalarının işlevlerini göz önünde bulundurdu.[4] Dört yüz yıl sonra Romalı doktor Galen, anatomilerini ve farklı parçaların işlevlerini incelemek için hayvanları parçalara ayırdı, çünkü o dönemde insan kadavralarının parçalara ayrılması yasaktı.[5] Bu, bazı sonuçlarının yanlış olmasına neden oldu, ancak yüzyıllar boyunca görüşlerinden herhangi birine karşı çıkmak sapkınlık olarak kabul edildi, bu nedenle anatomi çalışmaları durgunlaştı.[6]
Klasik sonrası dönemde Orta Doğu bilimi ve tıbbı, Antik Yunan, Roma, Mezopotamya ve İran'ın yanı sıra eski Hint geleneği olan Ayurveda'nın kavramlarını entegre ederek sayısız ilerleme ve yenilik gerçekleştiren dünyanın en gelişmiş tıbbıydı.[7] 13. yüzyılda Albertus Magnus, Aristoteles'in tüm eserlerinin şerhlerini ve yorumlarını üretti; botanik, zooloji ve mineraller gibi konulardaki kitapları antik kaynaklardan gelen bilgilerin yanı sıra kendi araştırmalarının sonuçlarını da içeriyordu. Genel yaklaşımı şaşırtıcı derecede moderndi ve şöyle yazmıştı: "Doğa biliminin görevi bize söyleneni kabul etmek değil, doğal şeylerin nedenlerini araştırmaktır."[8] İlk öncülerden biri de Conrad Gessner'di. 4500 sayfalık anıtsal hayvan ansiklopedisi Historia animalium 1551 ve 1558 yılları arasında dört cilt halinde yayımlandı.[9]
Avrupa'da Galen'in anatomi üzerine çalışmaları 16. yüzyıla kadar büyük ölçüde eşsiz ve rakipsiz kalmıştır.[10][11] Rönesans ve erken modern dönem boyunca, zoolojik düşünce Avrupa'da deneyciliğe olan ilginin artması ve birçok yeni organizmanın keşfedilmesiyle devrim yaratmıştır. Bu hareketin önde gelenleri fizyolojide deney ve dikkatli gözlemi kullanan Andreas Vesalius ve William Harvey ile Carl Linnaeus, Jean-Baptiste Lamarck ve Buffon gibi yaşam çeşitliliğini ve fosil kayıtlarını sınıflandırmaya ve organizmaların gelişimi ve davranışlarını incelemeye başlayan doğa bilimcilerdir. Antonie van Leeuwenhoek mikroskopi alanında öncü çalışmalar yaptı ve daha önce bilinmeyen mikroorganizmalar dünyasını ortaya çıkararak hücre teorisinin temelini attı.[12] van Leeuwenhoek'un gözlemleri Robert Hooke tarafından da desteklendi; tüm canlı organizmalar bir veya daha fazla hücreden oluşuyordu ve kendiliğinden oluşamazlardı. Hücre teorisi yaşamın temeline ilişkin yeni bir bakış açısı sağladı.[13]
Önceleri centilmen doğa bilimcilerin alanı olan zooloji, 18, 19 ve 20. yüzyıllar boyunca giderek daha profesyonel bir bilimsel disiplin haline geldi. Alexander von Humboldt gibi kaşif-doğabilimciler organizmalar ve çevreleri arasındaki etkileşimi ve bu ilişkinin coğrafyaya nasıl bağlı olduğunu araştırarak biyocoğrafya, ekoloji ve etolojinin temellerini attılar. Doğa bilimciler özcülüğü reddetmeye ve yok oluşun önemini ve türlerin değişebilirliğini göz önünde bulundurmaya başladılar.[14]
Bu gelişmelerin yanı sıra embriyoloji ve paleontolojiden elde edilen sonuçlar, Charles Darwin'in doğal seçilim yoluyla evrim teorisinin 1859'da yayınlanmasıyla sentezlendi; Darwin bu eserinde organik evrim teorisini, hangi süreçlerle gerçekleşebileceğini açıklayarak ve gerçekleştiğine dair gözlemsel kanıtlar sunarak yeni bir temele oturttu.[15] Darwin'in teorisi bilim camiası tarafından hızla kabul gördü ve kısa sürede hızla gelişen biyoloji biliminin temel aksiyomu haline geldi. Modern genetiğin temeli, Gregor Mendel'in 1865 yılında bezelyeler üzerinde yaptığı çalışmalarla atılmış olsa da Mendel'in çalışmalarının önemi o zamanlar fark edilmemişti.[16]
Darwin, morfoloji ve fizyolojiyi ortak bir biyolojik teoride birleştirerek onlara yeni bir yön verdi: organik evrim teorisi. Sonuç, hayvanların sınıflandırılmasının soybilimsel bir temelde yeniden yapılandırılması, hayvanların gelişiminin yeni bir şekilde araştırılması ve genetik ilişkilerinin belirlenmesine yönelik ilk girişimler oldu. 19. yüzyılın sonu, kalıtım mekanizması gizemini korusa da kendiliğinden oluşumun çöküşüne ve mikrop teorisinin yükselişine tanık oldu. 20. yüzyılın başlarında Mendel'in çalışmalarının yeniden keşfedilmesi genetiğin hızla gelişmesine yol açtı ve 1930'larda modern sentezde popülasyon genetiği ve doğal seçilimin birleşimi evrimsel biyolojiyi yarattı.[17]
Hücre biyolojisi alanındaki araştırmalar genetik, biyokimya, tıbbi mikrobiyoloji, immünoloji ve sitokimya gibi diğer alanlarla bağlantılıdır. DNA molekülünün 1953 yılında Francis Crick ve James Watson tarafından dizilenmesiyle birlikte moleküler biyoloji alanı açılmış ve hücre biyolojisi, gelişim biyolojisi ve moleküler genetik alanlarında ilerlemeler kaydedilmiştir. DNA dizileme, farklı organizmalar arasındaki yakınlık derecelerini aydınlattığı için sistematik çalışması dönüşüme uğramıştır.[18]
Remove ads
Zooloji, hayvanlarla ilgilenen bilim dalıdır. Bir tür, uygun cinsiyetteki herhangi iki bireyin verimli yavrular üretebildiği en büyük organizma grubu olarak tanımlanabilir; yaklaşık 1,5 milyon hayvan türü tanımlanmıştır ve pokemane gibi 8 milyon kadar hayvan türünün var olabileceği tahmin edilmektedir.[19] Organizmaları tanımlamak ve onları özelliklerine, farklılıklarına ve ilişkilerine göre gruplandırmak erken bir gereklilikti ve bu taksonomistin alanıdır. Başlangıçta türlerin değişmez olduğu düşünülüyordu, ancak Darwin'in evrim teorisinin ortaya çıkmasıyla, farklı gruplar veya kladlar arasındaki ilişkileri inceleyen kladistik alanı ortaya çıktı. Sistematik, canlı formların çeşitlenmesinin incelenmesidir, bir grubun evrimsel geçmişi onun filogenisi olarak bilinir ve kladlar arasındaki ilişki bir kladogramda şematik olarak gösterilebilir.[20]
Her ne kadar hayvanlarla ilgili bilimsel bir çalışma yapan biri tarihsel olarak kendini zoolog olarak tanımlasa da bu terim tek tek hayvanlarla ilgilenenleri de ifade eder hale gelmiştir; diğerleri kendilerini daha spesifik olarak fizyolog, etolog, evrimsel biyolog, ekolog, farmakolog, endokrinolog veya parazitolog olarak tanımlamaktadır.[21]
Remove ads
Hayvan yaşamının incelenmesi çok eski olsa da bilimsel olarak vücut bulması nispeten moderndir. Bu durum, 19. yüzyılın başında doğa tarihinden biyolojiye geçişi yansıtmaktadır. Hunter ve Cuvier'den bu yana, karşılaştırmalı anatomik çalışma morfografi ile ilişkilendirilmiş ve modern zoolojik araştırma alanlarını şekillendirmiştir: anatomi, fizyoloji, histoloji, embriyoloji, teratoloji ve etoloji.[22] Modern zooloji ilk olarak Alman ve İngiliz üniversitelerinde ortaya çıkmıştır. İngiltere'de Thomas Henry Huxley önde gelen bir figürdü. Fikirlerinin merkezinde hayvanların morfolojisi vardı. Birçok kişi onu 19. yüzyılın ikinci yarısının en büyük karşılaştırmalı anatomisti olarak görmektedir. Hunter'a benzer şekilde, onun dersleri de önceki sadece ders formatının aksine dersler ve laboratuvar uygulamalı derslerden oluşuyordu.
Sınıflandırma
Zoolojide bilimsel sınıflandırma, zoologların organizmaları cins veya tür gibi biyolojik tiplere göre gruplandırdığı ve kategorize ettiği bir yöntemdir. Biyolojik sınıflandırma, bilimsel taksonominin bir şeklidir. Modern biyolojik sınıflandırmanın kökeni, türleri ortak fiziksel özelliklere göre gruplandıran Carl Linnaeus'un çalışmalarına dayanmaktadır. Bu gruplandırmalar o zamandan beri Darwinci ortak soy ilkesiyle tutarlılığı artırmak için revize edilmiştir. Nükleik asit dizilimini veri olarak kullanan moleküler filogenetik, son zamanlarda yapılan birçok revizyonu yönlendirmiştir ve muhtemelen bunu yapmaya devam edecektir. Biyolojik sınıflandırma zoolojik sistematik bilimine aittir.[23]
.png)
Birçok bilim insanı artık beş alem sisteminin modasının geçtiğini düşünmektedir. Modern alternatif sınıflandırma sistemleri genellikle üç üst alemli sistemle başlamaktadır: Arkea (orijinal olarak Archaebacteria); Bacteria (orijinal olarak Eubacteria); Eukaryota (protistler, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar dahil) Bu üst alemler, hücrelerin çekirdeklerinin olup olmadığını ve hücre dışlarının kimyasal bileşimindeki farklılıkları yansıtır.[24]
Ayrıca, her bir alem, her bir tür ayrı ayrı sınıflandırılana kadar özyinelemeli olarak parçalanır. Sıralama şöyledir: üst âlem; âlem; şube; sınıf; takım; aile; cins; tür. Bir organizmanın bilimsel adı, cinsinden ve türünden oluşturulur. Örneğin, insanlar Homo sapiens olarak listelenir. Homo cins, sapiens ise spesifik epitettir ve ikisi birlikte tür adını oluşturur. Bir organizmanın bilimsel adını yazarken, cinsin ilk harfini büyük yazmak ve özel epitetin tamamını küçük harfle yazmak uygundur. Ayrıca, terimin tamamı italik veya altı çizili olabilir.[25]
Baskın sınıflandırma sistemi Linnaean taksonomi olarak adlandırılır. Sıralamaları ve binomiyal isimlendirmeyi içerir. Zoolojik organizmaların sınıflandırılması, taksonomisi ve isimlendirilmesi Uluslararası Zoolojik Adlandırma Kodu tarafından yönetilmektedir. Birleştirme taslağı olan BioCode, isimlendirmeyi standartlaştırmak amacıyla 1997 yılında yayımlanmıştır, ancak henüz resmi olarak kabul edilmemiştir.[26]
Omurgalı ve omurgasız zoolojisi
Omurgalı zoolojisi, omurgalı hayvanların, yani balıklar, amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler gibi omurgalı hayvanların incelenmesinden oluşan biyolojik disiplindir. Mammaloji, biyolojik antropoloji, herpetoloji, ornitoloji ve ihtiyoloji gibi çeşitli taksonomik odaklı disiplinler, türleri tanımlamaya ve sınıflandırmaya ve bu gruplara özgü yapı ve mekanizmaları incelemeye çalışır. Hayvanlar aleminin geri kalanı, süngerler, ekinodermler, tunikatlar, solucanlar, yumuşakçalar, eklem bacaklılar ve diğer birçok filumu içeren geniş ve çok çeşitli bir hayvan grubu olan omurgasız zoolojisi tarafından ele alınır, ancak tek hücreli organizmalar veya protistler genellikle dahil edilmez.[20]
Yapısal zooloji
Hücre biyolojisi, davranışları, etkileşimleri ve çevreleri de dahil olmak üzere hücrelerin yapısal ve fizyolojik özelliklerini inceler. Bu, bakteriler gibi tek hücreli organizmaların yanı sıra insanlar gibi çok hücreli organizmalarda bulunan özelleşmiş hücreler için hem mikroskobik hem de moleküler düzeyde yapılır. Hücrelerin yapısını ve işlevini anlamak tüm biyolojik bilimler için temeldir. Hücre tipleri arasındaki benzerlikler ve farklılıklar özellikle moleküler biyoloji ile ilgilidir.
Anatomi, organlar ve organ sistemleri gibi makroskopik yapıların biçimlerini ele alır.[27] Organların ve organ sistemlerinin bağımsız olarak nasıl çalıştıklarının yanı sıra insan ve diğer hayvanların vücutlarında nasıl birlikte çalıştıklarına odaklanır. Anatomi ve hücre biyolojisi birbiriyle yakından ilişkili iki çalışmadır ve "yapısal" çalışmalar altında kategorize edilebilir. Karşılaştırmalı anatomi, farklı grupların anatomilerindeki benzerlik ve farklılıkların incelenmesidir. Evrimsel biyoloji ve filogeni (türlerin evrimi) ile yakından ilişkilidir.[28]
Fizyoloji
Fizyoloji, tüm yapıların bir bütün olarak nasıl işlediğini anlamaya çalışarak canlı organizmaların mekanik, fiziksel ve biyokimyasal süreçlerini inceler. "Yapıdan işleve" teması biyolojinin merkezinde yer alır. Fizyolojik çalışmalar geleneksel olarak bitki fizyolojisi ve hayvan fizyolojisi olarak ikiye ayrılmıştır, ancak hangi organizma üzerinde çalışılırsa çalışılsın fizyolojinin bazı ilkeleri evrenseldir. Örneğin, maya hücrelerinin fizyolojisi hakkında öğrenilenler insan hücreleri için de geçerli olabilir. Hayvan fizyolojisi alanı, insan fizyolojisinin araç ve yöntemlerini insan olmayan türlere genişletir. Fizyoloji, örneğin sinir, bağışıklık, endokrin, solunum ve dolaşım sistemlerinin nasıl işlediğini ve etkileşimde bulunduğunu inceler.[29]
Gelişim biyolojisi
Gelişim biyolojisi, hayvanların ve bitkilerin üreme ve büyüme süreçlerinin incelenmesidir. Bu disiplin embriyonik gelişim, hücresel farklılaşma, rejenerasyon, eşeysiz ve eşeyli üreme, metamorfoz ve yetişkin organizmada kök hücrelerin büyümesi ve farklılaşması çalışmalarını içerir.[30] Hem hayvanların hem de bitkilerin gelişimi, evrim, popülasyon genetiği, kalıtım, genetik değişkenlik, Mendel genetiği ve üreme ile ilgili makalelerde daha ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.
Evrimsel biyoloji
Evrimsel biyoloji, Dünya'daki yaşam çeşitliliğini ortaya çıkaran evrimsel süreçleri (doğal seçilim, ortak soy, türleşme) inceleyen biyolojinin alt alanıdır. Evrimsel araştırma, türlerin kökeni ve soyu ile zaman içindeki değişimleriyle ilgilenir ve taksonomik olarak yönlendirilmiş birçok disiplinden bilim insanlarını içerir. Örneğin, genellikle mammaloji, ornitoloji, herpetoloji veya entomoloji gibi belirli organizmalar konusunda özel eğitim almış, ancak bu organizmaları evrimle ilgili genel soruları yanıtlamak için sistem olarak kullanan bilim insanlarını içerir.[31]
Evrimsel biyoloji kısmen evrimin şekli ve temposu hakkındaki soruları yanıtlamak için fosil kayıtlarını kullanan paleontolojiye,[32] kısmen de popülasyon genetiği[33] ve evrim teorisi gibi alanlardaki gelişmelere dayanmaktadır. DNA parmak izi tekniklerinin 20. yüzyılın sonlarında geliştirilmesinin ardından, bu tekniklerin zoolojide uygulanması hayvan popülasyonlarının anlaşılmasını artırmıştır.[34] 1980'lerde gelişimsel biyoloji, evrimsel gelişimsel biyoloji çalışmasıyla modern sentezden dışlanmış olan evrimsel biyolojiye yeniden girmiştir. Genellikle evrimsel biyolojinin bir parçası olarak kabul edilen ilgili alanlar filogenetik, sistematik ve taksonomidir.[35]
Etoloji
Etoloji, laboratuvar ortamında davranışsal tepki çalışmalarına odaklanan davranışçılığın aksine, doğal koşullar altında hayvan davranışlarının bilimsel ve nesnel olarak incelenmesidir.[36] Etologlar özellikle davranışın evrimi ve doğal seçilim teorisi açısından davranışın anlaşılması ile ilgilenmişlerdir. Bir anlamda ilk modern etolog, İnsan ve Hayvanlarda Duyguların İfadesi adlı kitabıyla gelecekteki birçok etoloğu etkileyen Charles Darwin'dir.[37]
Etolojinin bir alt alanı, Nikolaas Tinbergen'in hayvan davranışlarıyla ilgili dört sorusuna cevap vermeye çalışan davranışsal ekolojidir: davranışın yakın nedenleri, organizmanın gelişimsel geçmişi, davranışın hayatta kalma değeri ve filogenisi nedir?[38] Bir başka çalışma alanı da bir hayvanın zekasını ve öğrenmesini araştırmak için laboratuvar deneylerini ve dikkatle kontrol edilen saha çalışmalarını kullanan hayvan bilişidir.[39]
Biyocoğrafya
Biyocoğrafya, dağılma ve göç, levha tektoniği, iklim değişikliği ve kladistik gibi konulara odaklanarak organizmaların Dünya üzerindeki mekansal dağılımını inceler.[40] Evrimsel biyoloji, taksonomi, ekoloji, fiziki coğrafya, jeoloji, paleontoloji ve klimatolojiden gelen kavram ve bilgileri birleştiren bütünleştirici bir çalışma alanıdır.[41] Bu çalışma alanının kökeni, çalışmalarının bir kısmını Charles Darwin ile birlikte yayınlamış olan İngiliz biyolog Alfred Russel Wallace'a dayandırılmaktadır.[42]
Moleküler biyoloji
Moleküler biyoloji, genetik kalıtım mekanizmaları ve genin yapısına ilişkin soruları yanıtlamaya çalışarak hayvanların ve bitkilerin ortak genetik ve gelişimsel mekanizmalarını inceler. 1953'te James Watson ve Francis Crick DNA'nın yapısını ve molekül içindeki etkileşimleri tanımladılar ve bu yayın moleküler biyoloji araştırmalarını hızlandırdı ve konuya olan ilgiyi artırdı.[43] Araştırmacılar moleküler biyolojiye özgü teknikleri uygularken, bunları genetik ve biyokimya yöntemleriyle birleştirmek yaygındır. Moleküler biyolojinin çoğu nicelikseldir ve son zamanlarda biyoenformatik ve hesaplamalı biyoloji gibi bilgisayar bilimi teknikleri kullanılarak önemli miktarda çalışma yapılmıştır.
Gen yapısı ve işlevinin incelenmesi olan moleküler genetik, 2000'li yılların başından bu yana moleküler biyolojinin en önde gelen alt alanları arasında yer almaktadır. Biyolojinin diğer dalları, hücre biyolojisi ve gelişim biyolojisinde olduğu gibi doğrudan moleküllerin etkileşimlerini inceleyerek ya da popülasyon genetiği ve filogenetik gibi evrimsel biyoloji alanlarında olduğu gibi popülasyonların veya türlerin tarihsel özelliklerini çıkarmak için moleküler tekniklerin kullanıldığı dolaylı olarak moleküler biyoloji tarafından bilgilendirilir. Ayrıca biyofizikte biyomolekülleri "temelden" veya moleküler olarak inceleyen uzun bir gelenek vardır.[44]
Remove ads
- Zooloji kelimesinin /zuˈɒlədʒi/ zoo-OL-ə-jee şeklinde telaffuz edilmesi nadir olmasa da genellikle standart dışı olarak kabul edilir.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads