Tibet Özerk Bölgesi ya da Çince ismiyle Xizang Özerk Bölgesi (Çince: 西藏自治区, pinyin: Xīzàng zìzhìqū; Tibetçe: བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་, bod rang skyong lbyongs), kısaca Tibet veya Xizang,[DN 1] Güneybatı Çin'de, Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC)'ne bağlı eyalet düzeyinde bir özerk bölgedir. Toprakları, geleneksel Tibet bölgesine ait Ü-Tsang ile Kham bölgeleriyle örtüşür.
| Tibet Özerk Bölgesi | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Kısaltmalar: XZ / 藏 (pinyin: Zàng) | |||||||||||||||
_(+all_claims_hatched).svg) | |||||||||||||||
| Adın kökeni | |||||||||||||||
| İdari birim türü | Özerk bölge | ||||||||||||||
| Başkenti (ve en büyük şehri) | Lhasa | ||||||||||||||
| ÇKP Komitesi Sekreteri | Wang Junzheng | ||||||||||||||
| Vali | Che Dalha | ||||||||||||||
| Yüzölçümü | 1.228.400[1] km² (2.) | ||||||||||||||
| Nüfusu (2014) - Nüfus yoğunluğu |
3.180.000[2] (32.) 2,59 kişi/km² (33.) | ||||||||||||||
| GSYİH (2017) - kişi başına |
CNY 131 milyar[3] (31.) CNY 39.258 (28.) | ||||||||||||||
| İGE (2018) | 0,585[4] orta (  ) (31.) | ||||||||||||||
| Başlıca etnik gruplar | %90 Tibetli | ||||||||||||||
| İl düzeyi | 7 | ||||||||||||||
| İlçe düzeyi | 73 | ||||||||||||||
| Belde düzeyi† | 692 | ||||||||||||||
| ISO 3166-2 | CN-XZ | ||||||||||||||
| Resmî websitesi http://www.xizang.gov.cn (Çince) (Çince) | |||||||||||||||
Tibet Özerk Bölgesi; ÇHC'nin 1951 yılındaki Tibet'i ilhakından 13 sene sonra ve 1959 Tibet isyanı sonrasında Kaşag'ın ÇHC hükûmeti tarafından görevden ihraç edilmesinden yaklaşık beş sene sonra ÇHC'nin bir yönetim bölgesi olan Tibet Alanı'nın yerine geçmek üzere 1965 yılında resmî olarak kuruldu.
Tibet Özerk Bölgesi'nin hâlihazırki sınırları daha 18. yüzyılda esasen sabitleşmiş durumdaydı[5] ve "tarihî Tibet" ya da "etnokültürel Tibet"in yaklaşık yarısını kapsamaktadır. Tibet Özerk Bölgesi, 1.200.000 km2'yi aşkın yüzölçümüyle Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nden sonra Çin'in kara alanı açısından ikinci en büyük idarî bölümüdür ve çoğunlukla engebeli ve yaşanması zor olan arazisinden dolayı ÇHC'de nüfus yoğunluğunun en az olduğu bölgedir.
Tarih
Çin-Tibet ilişkilerinin tam nitelikleri üzerinde siyasî olarak yüklü bir tarihsel tartışma sürmektedir. Çoğu tarihçi, Yuan Hanedanı yönetimi (yaklaşık olarak 1270-1354 yılları arası) ve 13. ve 17. yüzyıllarındaki Moğol istilaları haricinde, Tibet'in kendi tarihinin çoğu boyunca bağımsız bir devlet olarak işlev gösterdiği konusunda hemfikirdir. Çoğu tarihçi, Mançu Çing Hanedanı (1644-1911)'nın 18. yüzyılda Tibet'i kendi himayesine dönüştürdüğü konusunda da hemfikirdir.[6][7][8] Bu, Çin'in Çungar-Çing Savaşları sırasında 1720 yılında yürüttüğü Tibet seferiyle başladı ve Tibet'in ilk kez Çin merkezî hükûmet yönetimi altına alınmasını işaretler.
Tibet, 1912 ile 1950 yılları arasında Çin Cumhuriyeti'nin de jure hükümdarlığı altındaydı, ancak 1911 yılı Xinhai Devrimi sonrasında yeni bir hükûmet kurmanın zorlukları, Savaş Ağaları Dönemi (1916-1928)'nin getirdiği dengesizlikler, Çin İç Savaşı (1927-1949) ve İkinci Dünya Savaşı öncesi ve sırasındaki Japon istila ve işgâlinin bunaltıcılığı karşısında Cumhuriyet'in Tibet'i etkili bir şekilde yönetmesi mümkün değildi. Etnokültürel Tibet'in diğer alanları (Doğu Kham ile Amdo), 18. yüzyılın ortasından beri Çin hanedanlık hükûmetinin de jure yönetimi altında idiler;[9] bu alanlar günümüzde Çinghay, Kansu, Siçuan ve Yünnan eyaletleri arasında dağıtılmış durumdadırlar. (Ayrıca bakınız: Xikang Eyaleti)
1950 yılında Halk Kurtuluş Ordusu Tibet'e yürüdü ve Qamdo şehri yakınlarında girdiği bir muharebede yerel Tibet ordusunu yendi. 1951'de Tibetli temsilciler, Merkezî Halk Hükümeti ile beraber 17 noktalı bir anlaşma imzalayarak Çin'in Tibet üzerindeki egemenliğini ve Tibet'in ÇHC topraklarına dahil edilmesini onaylamış oldular. Birkaç ay sonra bu anlaşma Lhasa şehrinde tasdik edildi.[10][11] On Yedi Noktalı Anlaşma'nın Dalai Lama önderliğinde bir özerk yönetim sisteminin kurulmasını öngörmüş olmasına rağmen, Dalai Lama hükûmetini ihraç etmek ve Komünist şartlara uygun bir yönetim sistemini kurmak üzere 1955 yılında "Tibet Özerk Bölgesi Hazırlık Komitesi" kuruldu. Dalai Lama, Çinli kuvvetlerin kendi hayatına yönelik tehditlerde bulunmaları nedeniyle 1959 yılında Hindistan'a kaçtı ve 17 noktalı anlaşmayı reddetti. Tibet Özerk Bölgesi 1965 yılında kuruldu, böylece de Çin'in bir eyalet düzeyi bölümü oldu.
Hükümet yapısı ve siyasî coğrafya
Tibet Özerk Bölgesi, Çin Halk Cumhuriyeti'ne bağlı eyalet düzeyi bir varlıktır. Çin hukuku, eğitim ve dil politikası alanlarında belli bir seviyede özerklik temin etmektedir. Çin'in diğer idari bölümlerinde olduğu gibi, Tibet bölgesinin rutin yönetimi, bir valinin önderliği altında çalışan bir halk hükûmeti tarafından yerine getirilir. Kültür Devrimi sırasında yer almış bir fetret devri haricinde bu vali hep etnik bir Tibetli olmuştur. Çin'in diğer eyaletlerinde olduğu gibi, bölge valisi, Çin Komünist Partisi'nin atadığı bölgesel bir sekreterin yönetimi altında görevlerini yerine getirir. Komünist Parti'nin bölgesel daimi komitesi, bölgedeki siyasî gücün en üst seviyesini teşkil eder. Şu anki vali Che Dalha, şu anki parti sekreteri ise Wu Yingjie'dir.[12]
İdari yapılanma
Tibet Özerk Bölgesi, yedi farklı il düzeyi bölüme ayrılır: bunların altı tanesi il düzeyi şehir, biri ise ildir.
Bu bölümler kendileri toplam 66 ilçeye ve 8 semte (Chengguan, Doilungdêqên, Dagzê, Samzhubzê Semti, Karuo, Bayi, Nêdong ve Seni) bölünür.
| Tibet Özerk Bölgesi'nin idari bölümleri | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bölüm kodu[13] | Bölüm | Alan (km2)[14] | Population 2010[15] | Merkez | Bölümleri[16] | |||
| Semtler | İlçeler | |||||||
| 540000 | Tibet Özerk Bölgesi | 1.228.400,00 | 3.002.166 | Lhasa Şehri | 8 | 66 | ||
| 540100 | Lhasa Şehri | 29.538,90 | 559.423 | Chengguan Semti | 3 | 5 | ||
| 540200 | Xigazê Şehri | 182.066,26 | 703.292 | Samzhubzê Semti | 1 | 17 | ||
| 540300 | Qamdo Şehri | 108.872,30 | 657.505 | Karuo Semti | 1 | 10 | ||
| 540400 | Nyingchi Şehri | 113.964,79 | 195.109 | Bayi Semti | 1 | 6 | ||
| 540500 | Shannan Şehri | 79.287,84 | 328.990 | Nêdong Semti | 1 | 11 | ||
| 540600 | Nagqu Şehri | 391.816,63 | 462.382 | Seni Semti | 1 | 10 | ||
| 542500 | Ngari İli | 296.822,62 | 95.465 | Gar İlçesi | 7 | |||
| İdari bölümlerin Tibetçe, Çince ve romanize isimleri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| İsim | Tibetçe | Tibetçe Pinyini | Wylie harf çevirisi | Çince | Pinyin |
| Tibet Özerk Bölgesi | བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས། | Poi Ranggyongjong | bod rang skyong ljongs | 西藏自治区 | Xīzàng Zìzhìqū |
| Lhasa Şehri | ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར། | Lhasa Chongkyir | lha sa grong khyer | 拉萨市 | Lāsà Shì |
| Xigazê Şehri | གཞིས་ཀ་རྩེ་གྲོང་ཁྱེར། | Xigazê Chongkyir | ggzhis ka rtse grong khyer | 日喀则市 | Rìkāzé Shì |
| Qamdo Şehri | ཆབ་མདོ་གྲོང་ཁྱེར། | Qamdo Chongkyir | chab mdo grong khyer | 昌都市 | Chāngdū Shì |
| Nyingchi Şehri | ཉིང་ཁྲི་གྲོང་ཁྱེར། | Nyingchi Chongkyir | nying khri grong khyer | 林芝市 | Línzhī Shì |
| Shannan Şehri | ལྷོ་ཁ་གྲོང་ཁྱེར། | Lhoka Chongkyir | lho kha grong khyer | 山南市 | Shānnán Shì |
| Nagqu Şehri | ནག་ཆུ་གྲོང་ཁྱེར། | Nagqu Chongkyir | nag chu grong khyer | 那曲市 | Nàqū Shì |
| Ngari İli | མངའ་རིས་ས་ཁུལ། | Ngari Sakü | mnga' ris sa khul | 阿里地区 | Ālǐ Dìqū |
Kentsel alanlar
| İl ve ilçe şehirlerinin kentsel alan nüfusları | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| # | Şehir | Kentsel alan[17] | Semt alanı[17] | Şehir merkezi[17] | Sayım tarihi |
| 1 | Lhasa[a] | 199.159 | 279.074 | 559.423 | 2010-11-01 |
| (1) | Lhasa (yeni semtler)[a] | 21.093 | 78.957 | bkz: Lhasa | 2010-11-01 |
| 2 | Xigazê[b] | 63.967 | 120.374 | 703.292 | 2010-11-01 |
| (3) | Qamdo[c] | 44.028 | 116.500 | 657.505 | 2010-11-01 |
| (4) | Nagqu[d] | 42.984 | 108.781 | 462.381 | 2010-11-01 |
| (5) | Nyingchi[e] | 35.179 | 54.702 | 195.109 | 2010-11-01 |
| (6) | Shannan[f] | 30.646 | 59.615 | 328.990 | 2010-11-01 |
Demografi
| Yıl | Nüfus | %± |
|---|---|---|
| 1912[18] | 1.160.000 | — |
| 1928[19] | 372.000 | %−67.9 |
| 1936–37[20] | 372.000 | %+0.0 |
| 1947[21] | 1.000.000 | %+168.8 |
| 1954[22] | 1.273.969 | %+27.4 |
| 1964[23] | 1.251.225 | %−1.8 |
| 1982[24] | 1.892.393 | %+51.2 |
| 1990[25] | 2.196.010 | %+16.0 |
| 2000[26] | 2.616.329 | %+19.1 |
| 2010[27] | 3.002.166 | %+14.7 |
| Xikang Eyaleti / Chuanbian Özel Yönetim Bölgesi, 1923'te Tibet ile Lifan Yuan'in bazı topraklarından kuruldu; bu idari bölüm sonra 1955'te feshedildi ve bazı bölümleri Tibet ÖB'yle birleştirildi. | ||
Kilometre kare başına sadece iki kişinin düşmesiyle Tibet Özerk Bölgesi, çoğunlukla engebeli ve yaşanması zor olan arazisinden dolayı Çin'deki eyalet düzeyi yönetim bölgelerinin arasındaki en düşük nüfus yoğunluğuna sahiptir.[28]
2011'de Tibet'in üç milyon kişilik nüfusu vardı.[29] Nüfusun %90,48'ini oluşturan[30] etnik Tibetliler ağırlıklı olarak Tibet Budizmi ve Bön dinlerine mensuptur, ancak etnik Tibetlilerden oluşan bir Müslüman topluluğu da vardır.[31] Ayrıca Tibet'in doğusunda küçük bir Hristiyan topluluğu bulunmaktadır. Monpa ve Loba gibi daha küçük kabile grupları, çoğunlukla bölgenin güneydoğusunda rastlanır ve Tibet Budizmi ile ruh tapınmasının bir kombinasyonunu uygularlar.
Encyclopædia Britannica'nın 1910 ile 1911 yılları arasında yayımlanmış on birinci baskısına göre, Tibet başkenti Lhasa şehri ve bunun civarında yaşayan lamalar dahil olmak üzere Lhasa'nın toplam nüfusu yaklaşık 30.000 idi ve kalıcı nüfusun arasında yaklaşık 2.000 kişiden oluşan Çinli aileler de var idi.[32]
Sosyopolitik ve -ekonomik sorunlar
İnsan hakları
1951 yılı Çin Halk Cumhuriyeti'nin Tibet'i ilhakından önce Tibet, bir teokrasi yönetimi altındaydı[33] ve bir kast sistemine benzeyen bir toplumsal hiyerarşiye sahipti.[34] Tibet'teki insan hakları durumunun Tibet'in Çin Halk Cumhuriyeti'yle birleştirilmesinden önceki hâli günümüzdekinden oldukça farklıdır. Tibet Özerk Bölgesi dahil olmak üzere[35] tüm Çin anakarası çapındaki sıkı basın kısıtlamalarından dolayı, insan hakları ihlâllerinin kapsamını kesin bir şekilde belirlemek zordur.[36]
Çin Komünist Partisi (ÇKP) eleştirmenleri, ÇKP'nin resmî olarak "ayrılıkçılık, terörizm ve dinî aşırılıkçılık" unsurlarını kapsayan "Üç Kötü Güç"ü yok etmeye amaçlamasını aslında insan hakları ihlâllerini işlemek için bir bahane olarak kullandığını savunurlar.[37] Uluslararası Af Örgütü'nün 1992 yılında yayımladığı bir rapor, Tibet Özerk Bölgesi'ndeki yargı standartlarının "uluslararası standartlar"a göre yetersiz olduklarını ileri sürdü. Aynı rapor, ÇKP hükûmetini[38] siyasi ve düşünce mahkumlarını tutmak, tutuklulara işkence işlemek gibi kötü muamelelerde bulunmak, bu kötü muamelelerin karşısında harekette bulunmamak ve idam cezası, yargısız infaz,[38][39] zorla kürtaj ve zorla kısırlaştırma[40][41][42][43][44] gibi ceza yöntemlerini kullanmakla suçladı.
Rahat Konut Programı
2006'dan itibaren, geleneksel köylerde ve göçebe çoban olarak yaşayan 280.000 Tibetli, köylere ve şehirlere zorla yerleştirildi. O alanlarda yeni konutlar inşa edildi, henüz var olan konutlar da 2 milyon kişiye hizmet edecek şekilde yeniden yapılandırıldı. Standarttan aşağı konutta yaşayan insanlar, kendi evlerini söküp hükûmet standartlarına göre yeniden yapılandırmaya zorunda kaldılar. Bunun masrafı çoğunlukla sakinlerin kendileri tarafından,[45] sıkça da banka kredisi yoluyla karşılandı. Çinghay'da 300.000 göçebenin yeniden yerleştirilmesiyle ilk kez uygulanan bu nüfus mübadele programı "Rahat Konut" adıyla bilinir ve "Yeni Sosyalist Köy" programının bir parçasıdır. Tibet kültürü üzerindeki etkileri sürgünler ve insan hakları grupları tarafından eleştirilmiştir.[45] Yeniden yerleştirilmiş insanların arasında sadece çiftçilik becerilerine sahip olanlar iş bulmakta zorluk çekmektedirler. Gelir yetersizlikleri hükûmet destek programları tarafından kapatılır.[46] 2011'de 20.000 Komünist Parti kadrosunun bu yeni kasabalara yerleştirileceği duyuruldu.[45]
Ulaşım
Havalimanları
Tibet'teki henüz halka açık olan sivil havalimanları Lhasa Gonggar Havalimanı (deniz seviyesinden 3.570 metre yükseklikte), Qamdo Bamda Havalimanı (4.334 metre), Nyingchi Mainling Havalimanı (2.949 metre), Ngari Gunsa Havalimanı (4.274 metre) ve Shigatse Heping Havalimanı (3.782 metre)'dır. Tibet genelinin oldukça yüksek rakımından dolayı bunların hepsi Dünya'nın en yüksek havalimanlarının arasındadır. Henüz inşa aşamasında bulunan Nagqu Dagring Havalimanı'nın ise 4.436 metrelik bir rakımla Dünya'nın en yüksek havalimanı olması öngörülmektedir.[47]
Demiryolları
Golmud'dan Lhasa'ya giden Çinghay-Tibet demiryolu 12 Ekim 2005 tarihinde tamamlandı ve 1 Temmuz 2006'da halka açıldı.[48] Golmud ile Lhasa'nın arasında beş adet yolcu treni geçmekte ve Çengdu, Çongçing, Guangzhou, Lanzhou, Pekin, Şanghay ve Xining şehirlerine giden ileri aktarmalar mevcuttur. Deniz seviyesinden 5.072 metre yükseklikte bulunan ve bu hatın üzerinde yer alan Tanggula Geçidi, tüm Dünya'da herhangi bir demiryolu hattının üzerinde yer alan en yüksek noktadır.
Ayrıca bakınız
Wikimedia Commons'ta Tibet Autonomous Region ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Dipnot
Referans ve kaynaklar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
