Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Büyük Ayı takımyıldızı (Latince: Ursa Major), kuzey gökyüzünde bulunan ve mitolojisi muhtemelen tarih öncesi dönemlere kadar uzanan bir takımyıldızdır. Latince adı "büyük (veya daha büyük) ayı" anlamına gelir ve yakınındaki Küçük Ayı (Ursa Minor) ile tezat oluşturur.[1] Antik çağda, MS 2. yüzyılda Batlamyus tarafından Yunan, Mısır, Babil ve Asur astronomlarının önceki çalışmalarına dayanarak listelenen orijinal 48 takımyıldızdan biriydi.[2] Bugün 88 modern takımyıldız arasında üçüncü en büyük takımyıldızdır.
| Takımyıldız | |
 Ursa Major takımyıldızının haritası | |
| Kısaltma | UMa |
|---|---|
| Tamlayan | Ursae Majoris |
| Sembolizm | Büyük Ayı |
| Bahar açısı | 10,67 |
| Yükselim | 55,38 |
| Alan | 1280 derece kare (3.) |
| Ana yıldızlar | 7, 20 |
| Bayer/Flamsteed yıldızları | 93 |
| Gezegeni olduğu bilinen yıldızlar | 21 |
| Parlak yıldızlar (3,00m'den) | 7 |
| En parlak yıldız | ε UMa (Alioth) (1,7m) |
| Yakın yıldızlar (10 pc içindeki) | 8 |
| En yakın yıldız | Lalande 21185 (8,29 Iy) |
| Messier nesneleri | 7 |
| Göktaşı yağmurları |
|
| Çevreleyen takımyıldızlar | |
| En iyi Nisan ayı saat 21:00'de +90° ve −30° enlemleri arasında görülebilir.  | |
Büyük Ayı, esas olarak "Büyük Kepçe", "Araba", "Charles'ın Arabası" veya "Saban" gibi isimlerle anılan yedi ana yıldızın oluşturduğu asterizmle bilinir. Özellikle Büyük Kepçe'nin yıldız konfigürasyonu, "Küçük Kepçe"nin şekline benzer. Bu takımyıldızın iki yıldızı Dubhe (α UMa) ve Merak (β UMa), Küçük Ayı'daki günümüzün kuzey kutup yıldızı Polaris'e doğru bir yön bulma işaretçisi olarak kullanılabilir.
Büyük Ayı, içerdiği veya örtüştüğü asterizmlerle birlikte, genellikle kuzeyin bir sembolü olarak birçok dünya kültürü için önemli bir yere sahiptir. Alaska bayrağındaki tasviri, bu sembolizmin modern bir örneğidir.
Büyük Ayı, Kuzey Yarımküre'nin büyük bir bölümünden yıl boyunca görülebilir ve orta kuzey enlemlerinin üzerinde kutup çevresinde görünür. Güneydeki ılıman enlemlerden ise ana asterizm görünmez, fakat takımyıldızın güney kısımları yine de gözlemlenebilir.
Büyük Ayı, 1279,66 derece karelik bir alanı kaplar ve bu da onu tüm gökyüzünün %3,10'unu kaplayan üçüncü en büyük takımyıldız yapar.[3] 1930 yılında Eugène Delporte, Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) tarafından kabul edilen resmi takımyıldız sınırlarını belirlemiş ve Büyük Ayı'yı 28 kenarlı düzensiz bir çokgen olarak tanımlamıştır. Ekvatoral koordinat sisteminde takımyıldız, 08sa 08,3d ile 14sa 29,0d sağ açıklık ve +28,30° ile +73,14° dik açıklık koordinatları arasında uzanır.[4] Büyük Ayı; kuzey ve kuzeydoğuda Ejderha (Draco), doğuda Çoban (Boötes), doğu ve güneydoğuda Av Köpekleri (Canes Venatici), güneydoğuda Berenis'in Saçı (Coma Berenices), güneyde Aslan (Leo) ve Küçük Aslan (Leo Minor), güneybatıda Vaşak (Lynx) ve kuzeybatıda Zürafa (Camelopardalis) olmak üzere sekiz farklı takımyıldız ile sınır komşusudur. Üç harfli takımyıldız kısaltması "UMa" 1922 yılında IAU tarafından kabul edilmiştir.[5]
Büyük Ayı takımyıldızındaki yedi parlak yıldızın oluşturduğu asterizm, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve pek çok kültürde "Büyük Kepçe" olarak bilinen asterizmi oluştururken, Birleşik Krallık'ta bu şekil Saban[6] veya (tarihi olarak) Charles'ın Arabası olarak adlandırılır.[7] Türk kültüründe bu desenin en eski adı Yediger'di, 11. yüzyıldan itibaren Yedigen olarak anılmaya başlanmıştır.[8] Yedi yıldızdan altısı ikinci kadirden veya daha parlaktır ve gökyüzünün en iyi bilinen desenlerinden birini oluşturur.[9][10] Yaygın adlarının çoğunda ima edildiği gibi şeklinin bir kepçeye, zirai bir sabana veya arabaya benzediği söylenir. Büyük Ayı bağlamında, bu yıldızlar genellikle Büyük Ayı'nın arka kısmını ve kuyruğunu temsil edecek şekilde çizilir. Kepçenin "çanak" kısmından başlayarak sapı boyunca saat yönünde (gökyüzünde doğuya doğru) uzanan bu yıldızlar şunlardır:
Dubhe ve Alkaid hariç, Büyük Kepçe'nin yıldızlarının tümü Yay takımyıldızındaki ortak bir noktaya doğru özdevinime sahiptir. Benzer hareket gösteren birkaç yıldız daha tanımlanmıştır ve bunlara topluca Büyük Ayı Hareketli Grubu denir.
Merak (β Ursae Majoris) ve Dubhe (α Ursae Majoris) yıldızları, Kuzey Yıldızı veya Kutup Yıldızı olarak da bilinen Polaris'i bulmakta yardımcı oldukları için "işaretçi yıldızlar" olarak bilinir. Merak'tan Dubhe'ye (1 birim) doğru bir çizgi görsel olarak izlenip 5 birim daha devam edilirse, gözünüz Polaris'e ulaşacak ve gerçek kuzeyi doğru bir şekilde gösterecektir.
Arap kültüründe, sıçrayan bir ceylanın üç çift ayak izini temsil eden başka bir asterizm daha bilinir.[14] Takımyıldızın güney sınırı boyunca bulunan üç çift yıldızdan oluşur. Güneydoğudan güneybatıya doğru, ν ve ξ Ursae Majoris'i (sırasıyla Alula Borealis ve Australis) içeren "ilk sıçrama"; λ ve μ Ursae Majoris'i (Tania Borealis ve Australis) içeren "ikinci sıçrama" ile ι ve κ Ursae Majoris'i (sırasıyla Talitha Borealis ve Australis) içeren "üçüncü sıçrama".
W Ursae Majoris, değen ikili değişen yıldızlar sınıfının prototipidir ve 7,75m ile 8,48m arasında değişkenlik gösterir.
47 Ursae Majoris, üç gezegenli bir sisteme sahip Güneş benzeri bir yıldızdır.[15] 1996 yılında keşfedilen 47 Ursae Majoris b, her 1078 günde bir yörüngede döner ve Jüpiter'in kütlesinin 2,53 katıdır.[16] 2001 yılında keşfedilen 47 Ursae Majoris c, her 2391 günde bir yörüngede döner ve Jüpiter'in kütlesinin 0,54 katıdır.[17] 2010 yılında keşfedilen 47 Ursae Majoris d'nin 8907 ile 19097 gün arasında değişen belirsiz bir yörünge periyodu vardır ve Jüpiter'in kütlesinin 1,64 katıdır.[18] Yıldız, 5,0 kadir büyüklüğündedir ve Dünya'dan yaklaşık 46 ışık yılı uzaklıktadır.[15]
θ Ursae Majoris'in doğusunda ve "Büyük Kepçe"nin güneybatısında bulunan TYC 3429-697-1 (9sa 40d 44s, 48° 14′ 2″) yıldızı, Delaware eyaletinin yıldızı olarak kabul edilmiştir ve gayri resmi olarak Delaware Elması olarak bilinir.[19]
Büyük Ayı takımyıldızında birkaç parlak gökada bulunur. Bunlar arasında Ayı'nın başı üzerindeki gökada çifti Messier 81 (gökyüzündeki en parlak gökadalardan biri) ve Messier 82 ile Alkaid'in kuzeydoğusunda yer alan sarmal Fırıldak Gökadası (M101) yer alır. Messier 108 ve Messier 109 sarmal gökadaları da bu takımyıldızda bulunur. Parlak bir gezegenimsi bulutsu olan Baykuş Bulutsusu (M97) Büyük Kepçe'de çanağın alt kısmında yer alır.
M81, Dünya'dan 11,8 milyon ışık yılı uzaklıkta neredeyse karşıdan görünen bir sarmal gökadadır. Çoğu sarmal gökada gibi yaşlı yıldızlardan oluşan bir çekirdekle, genç yıldızlar ve bulutsularla dolu kolları vardır. M82 ile birlikte, Yerel Grup'a en yakın gökada kümesinin bir üyesidir.
M82, neredeyse yandan görünen ve M81 ile kütleçekimsel olarak etkileşim halinde olan bir gökadadır. Gökyüzündeki en parlak kızılötesi gökadadır.[20] 21 Ocak 2014'te M82 içerisinde Tip Ia süpernova SN 2014J gözlemlenmiştir.[21]
Baykuş Bulutsusu olarak da bilinen M97, Dünya'dan 1.630 ışık yılı uzaklıktaki bir gezegenimsi bulutsudur ve yaklaşık 10 kadir görünür büyüklüğe sahiptir. 1781 yılında Pierre Méchain tarafından keşfedilmiştir.[15]
Fırıldak Gökadası olarak da adlandırılan M101, Dünya'dan 25 milyon ışık yılı uzaklıkta yer alan ve karşıdan görünen bir sarmal gökadadır. 1781'de Pierre Méchain tarafından keşfedilmiştir. Sarmal kollarında yoğun yıldız oluşum bölgeleri bulunur ve güçlü ultraviyole emisyonlarına sahiptir.[20] Tümleşik büyüklüğü 7,5'tir, bu da onu hem dürbünlerle hem de teleskoplarla görünür kılar, fakat çıplak gözle görülemez.[22]
NGC 2787, Dünya'dan 24 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan bir merceksi gökadadır. Çoğu merceksi gökadadan farklı olarak merkezinde bir çubuk bulunur. Ayrıca, yaşını ve görece dengeli durumunu gösteren küresel yıldız kümelerinden oluşan bir haleye sahiptir.[20]
NGC 2950, Dünya'dan 60 milyon ışık yılı uzaklıkta yer alan bir merceksi gökadadır.
NGC 3000, çift yıldızdır ve bulutsu tipi bir nesne olarak kataloglanmıştır.
NGC 3079, Dünya'dan 52 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan yıldızlarla dolu (starburst) bir sarmal gökadadır. Merkezinde, bir süper kütleli kara deliğin varlığını gösteren at nalı şeklinde bir yapı bulunur. Bu yapı, kara delikten kaynaklanan süper rüzgarlarla oluşmuştur.[20]
NGC 3310, Dünya'dan 50 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan başka bir yıldızlarla dolu sarmal gökadadır. Parlak beyaz rengi, 100 milyon yıl önce bir birleşmenin ardından başlamış olan olağanüstü yüksek yıldız oluşum oranından kaynaklanmaktadır. Bu ve diğer yıldız patlaması yaşayan gökadalar üzerine yapılan çalışmalar, yıldız patlaması evresinin daha önce varsayılandan çok daha uzun, yüz milyonlarca yıl sürebileceğini göstermiştir.[20]
NGC 4013, Dünya'dan 55 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan ve yandan görünen bir sarmal gökadadır. Belirgin bir toz şeridine ve birkaç görünür yıldız oluşum bölgesine sahiptir.[20]
I Zwicky 18, Dünya'dan 45 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan genç bir cüce gökadadır. Görünür evrendeki en genç gökada olan I Zwicky 18 yaklaşık 4 milyon yıl yaşındadır, yani Güneş Sistemi'nin yaşının yaklaşık binde biri kadardır. İçerisinde birçok sıcak, genç ve mavi yıldızın çok yüksek bir oranda oluşturulduğu yıldız oluşum bölgeleri bulunur.[20]
Hubble Derin Alanı (Hubble Deep Field), δ Ursae Majoris'in kuzeydoğusunda yer almaktadır.
İkili yıldız sisteminde güneş benzeri bir yıldız olan HD 80606, yoldaşı HD 80607 ile ortak bir kütleçekim merkezi etrafında döner ve iki yıldız ortalama 1.200 AU mesafe ile ayrılırlar. 2003 yılında yapılan araştırmalar, bilinen tek gezegeni olan HD 80606 b'nin gelecekte bir sıcak Jüpiter olacağını ve güneşinden yaklaşık 5 AU uzaklıkta dikey bir yörüngede evrimleştiğini göstermektedir. 4 Jüpiter kütlesine sahip bu gezegenin, sonunda Kozai mekanizması aracılığıyla daha dairesel ve daha hizalanmış bir yörüngeye geçeceği öngörülmektedir. Bununla birlikte, şu anda yaklaşık bir astronomik birim apoapsis (en uzak nokta) ve altı yıldız yarıçapındaki periapsis (en yakın nokta) arasında inanılmaz derecede eksantrik bir yörüngede bulunmaktadır.[28]
Ursa Major bir Hint-Avrupa takımyıldızı olarak yeniden yapılandırılmıştır.[29] MS 2. yüzyıl astronomu Batlamyus'un Almagest'inde listelediği 48 takımyıldızdan biriydi ve ona "Arktos Megale" adını vermişti.[a] Homeros, Spenser, Shakespeare, Tennyson gibi şairlerin yanı sıra Federico Garcia Lorca'nın "Ay İçin Şarkı" (Song for the Moon) adlı eserinde de bahsi geçmektedir.[31] Eski bir Fin şiirinde de (Suomen kansan vanhat runot) bu takımyıldızdan bahsedilir ve Vincent van Gogh'un Rhone Üzerinde Yıldızlı Gece adlı tablosunda da yer alır.[32][33] MÖ 7. ve 4. yüzyıllar arasına tarihlenen İncil'in Eyüp Kitabı'nda da bahsedilmiş olabilir, fakat bu tartışılan bir konudur.[34]
Ursa Major takımyıldızı pek çok uygarlık tarafından bir ayı olarak tanımlanmıştır. Yanı başındaki Küçük Ayı takımyıldızıyla birlikte Callisto efsanesinin kökenini oluşturur.
 | Bu bölümdeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Eylül 2024) |
Ursa Major ismi Callisto'dan gelmektedir. Arkadya Kralı Lycaon'un kızı olan Callisto avcılığa düşkündür. Av tanrıçası Artemis, Callisto'yu ilk gençlik çağlarından itibaren görevlileri arasına alır.
Artemis, Apollon'un kız kardeşidir. Çocukların doğumlarını, bebeklerin korunmasını ve beslenmesini gözeten tanrıçadır. Tanrıçalar dünyasının rahibesidir. Genç Nymph'leri yetiştirirdi. Başı örtülü, yani gelin anlamına gelen Nymph'ler, kırlarda, sularda, ormanlarda yaşayan tanrısal varlıkların dişi olanlarına verilen isimdir. Eski Yunan inanışına göre bütün dünya Nymph'lerle doludur. Nymph'ler Artemis'le birlikte avlanırlar, şarap tanrısı Dionysos'la eğlencelere katılırlar. Güneş ve güzel sanatlar tanrısı Apollon ile tanrıların habercisi Hermes'e refakat ederlerdi. Artemis yanına kabul ettiği genç kızlardan sadakat yemini etmelerini isterdi. Bu yeminle genç kızlar, Dünya nimetlerinden uzak duracaklarına söz verirlerdi. Callisto'da bu kızlardan biridir ve bir süre sonra Artemis'in en gözde görevlisi olmuştur.
Zeus bir gün Callisto'yu ormanda uyurken görür ve ona âşık olur. Zeus, Artemis'in kılığına girerek Callisto'nun yanına gider. Callisto, baş tanrıyı Artemis sandığından ondan çekinmez ve iyi karşılar. Bu birlikteliğin sonucunda Callisto hamile kalır ve Arcas adında bir oğlan çocuğu Dünya'ya getirir. Bunu fark eden Artemis, sözünü tutmayan Callisto'yu bir ayıya çevirir.[b] Callisto, artık avcıların peşinden koştuğu bir avdır.
Uzun yıllar sonra Callisto, ormanda oğlu Arcas ile karşılaşır. Annesini tanımayan Arcas, bu avı kaçırmak istemez ve onu vurmaya karar verir. Tam bu sırada Zeus, araya girer ve Arcas'ı yutan, Callisto'yu ise cennete uçuran bir hortum gönderir. Callisto, gökyüzünde Büyük Ayı olarak belirir, Arcas da Küçük Ayı olarak gökyüzündeki yerini alır.
Başka bir öykü ise şöyledir: Zeus'un annesi Rhea, babası ise Kronos'tur. Bir kehanete göre Kronos'un oğullarından biri onu tahttan indirecektir. Bu durumdan hiç hoşnut olmayan Kronos, çareyi her doğan çocuğunu yok etmekte bulur. Doğar doğmaz çocuklarını yutmaktadır. Kronos, Zeus doğana kadar pek çok çocuğundan bu şekilde kurtulmuştur. Ancak Zeus, annesi sayesinde hayatta kalabilmiştir. Zeus doğduğunda annesi Rhea, onun kundak bezinin içine bir taş koyar ve Kronos da bir çocuğunu daha yok ettiğini sanarak taşı yutar. Rhea, bebeği Girit Adası'na kaçırır. Burada Dikte Mağarası'nda birer su perisi olan İda ile Adrasteia, Zeus'a bakıcılık yapar. Mağara, Giritli askerler tarafından korunur. Yıllar sonra Zeus büyüdüğünde babası Kronos'a karşı galip gelir ve ondan yuttuğu bütün çocuklarını tekrar kusmasını ister. Bu çocukların hepsi ileride genç tanrıların liderleri olup evrenin yönetimini Titanlar'ın elinden alırlar.
Mitolojide İda Küçük Ayı, Adrasteia ise Büyük Ayı olarak geçer. Ancak, bu su perilerinin nasıl ayıya dönüştükleri bilnmemektedir.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
