Sunrise Harekâtı

Sunrise (Gün doğumu) Harekâtı veya Bern Olayı, Şubat-Mayıs 1945 döneminde İkinci Dünya Savaşı sürmekteyken İtalya'nın kuzeyinde bulunan Nazi Almanyasına bağlı birliklerin bölgedeki Batılı Müttefik Devletlere teslim olması üzerine yürütülen gizli görüşmeleri anlatır. Görüşmelerin çoğu İsviçre'nin Bern kentinde, Waffen-SS komutanı Karl Wolff ile ABD ajanı Allen Dulles arasında gerçekleşmiştir. Görüşmelerin ortaya çıkması Müttefikler arasında özellikle Sovyetler Birliği'nde ABD'nin Nazilerle ayrı bir barış antlaşması imzalayacağı kaygısını yaratmıştır. İlerleyen dönemde başlayacak olan Soğuk Savaş'ın ilk işareti olarak görülen olay sırasında Sovyet lideri Joseph Stalin ile ABD Devlet Başkanı Franklin Roosevelt arasında hararetli yazışmalar gerçekleşmiştir.

Bern Olayı

Arka plan

İkinci Dünya Savaşı sırasında CIA'nin öncülü olan Office of Strategic Services mensubu olan Allen Dulles 1942 Kasım ayından sonra İsviçre'nin Bern kentindeki ABD Büyükelçiliği bünyesinde istihbarat faaliyetleri yürütmekteydi. Diplomatik bir görev süsü olsa da gerçek faaliyetinin ajanlık olduğu biliniyordu.^[1] OSS kurumunun savaşın ardından devam edip etmeyeceği belli olmadığı için kurumun başındaki William Donovan ajanlarına baskı yaparak kurumun önemini yetkililere ispatlama peşindeydi. Dulles açısından bakıldığında Bern'de geçirdiği üç yıl verimsiz olmuş, OSS'in devam etmesini gerektiren bir başarı kazanamamış durumdaydı.

İtalya'nın durumu

1943 yılı Temmuz ayında, Müttefik Devletlerin başarılı Husky Harekâtıyla Sicilya'yı işgal etmesi üzerine Benito Mussolini, kral III. Vittorio Emanuele İtalyan İç Savaşı patlak vermiştir. İtalya Yarımadasının dışında İtalyan egemenliğindeki topraklar Nazilerin denetimine geçmiş, İtalya da 3 Eylül 1943 tarihinde imzaladığı antlaşmayla Müttefiklere teslim olmuştur. Bu sürecin devamında özellikle kuzey İtalya'nın Nazi işgaline maruz kalması şiddetli bir iç savaş başlatmıştır. Kralın özellikle sorumluluk almaması, halkını Nazi işgali karşısında yüzüstü bırakarak Roma'ya kaçması özellikle kuzey bölgelerinde monarşinin şiddetli şekilde popülerliğini yitirmesine ve sonunda İtalya'nın cumhuriyet rejimini seçmesinde etkili olur. Zorlu savaş koşullarının yanı sıra bir de Nazi işgaline maruz kalmak emekçilerde büyük tepki alırken, endüstriyel kuzey bölgelerindeki işçi sınıfı arasında geleneksel olarak güçlü örgütlenmesi olan İtalyan Komünist Partisi partizanlar eliyle silahlı direniş başlatmıştır.

Harekât

1944 yılı sonundan başlayarak Doğu Cephesinde Sovyet Kızıl Ordu birlikleri Tuna Nehri vadisi boyunca ilerlemiştir. İlerleme sonucunda Budapeşte 13 Şubat 1945 tarihinde Nazi işgalinden kurtarılmıştır. Bu harekâtın ardından Sovyet birlikleri Viyana yönüne doğru harekete geçmiştir. Po Vadisi boyunca Nazi birlikleri de direnişlerini sürdürmekteydi. Bu aşamada Karl Wolff, komutası altındaki 800 bin mevcutlu Waffen-SS birliklerinin kuzey İtalya bölgesini boşaltarak Viyana'nın Sovyet ilerleyişine karşı savunulması için Brenner Geçidinden geçişine İngiliz-Amerikan birliklerinin izin vermesi konusunun konuşulmasını İsviçre'deki aracılar sayesinde gündem etmeyi başarmıştı.^[2]

İtalya bölgesindeki en yetkili SS subayı konumundaki Karl Wolff, görev süresi boyunca İtalya'daki partizanlara karşı verdiği savaş sırasında çok çeşitli insan hakları suçları işlemişti. 1945 yılı başlarında savaşın gitmekte olduğu yön ortaya çıkınca hem kendisi hem de İtalya'daki diğer SS subayları için işlenen suçların af kapsamına alınmasını istemekteydi. Wolff,, bu suçların dışında Yahudilerin toptan yok edilmelerini amaçlayan Nihai Çözüm kapsamında oldukça aktif görev alıyordu. Berlin'deki bir dostuna yazdığı 1942 tarihli mektubunda her gün 5 bin Yahudiyi Treblinka'ya göndermekten ne kadar memnuniyet duyduğunu ifade ediyordu.^[3]

Dulles ve ABD'nin konuya bakış açısı ise farklıydı. Onlar İtalya'nın kuzeyinde Nazilerin ardından ortaya çıkacak iktidar boşluğunu çoğunluğu İtalyan Komünist Partisi üyesi olan partizanların değil İngiliz ve Amerikan Ordularının doldurmasını amaçlıyordu. Dulles, görüşmeler sırasında Wolff'un bahsettiği Ordular Grubu C'nin Avusturya'ya geçişine izin verilme talebini reddederek, bu silahlı birliğin gerillalar yerine Müttefiklere teslim olmalarını istemiş, teslim olma sürecini izleyen geçiş süresi boyunca silahlarını teslim etmemelerinin sağlanacağını belirtmiştir. Wehrmacht komutanları sadece Avusturya'ya geçiş sağlayabilmek için Dulles ile görüştükleri için bu yönde bir cevap alınca konuyla ilgili girişim çabaları azalmıştır. Nazi komuta heyeti Führer hayattayken böylesi bir teslim olma gündeminin olası olmadığını bildirmişlerdir.

12 Mart günü Moskova'daki ABD Büyükelçisi Averell Harriman Sovyet Dışişleri Bakanı Vyaçeslav Molotov'a Wolff'un görüşmeler için Lugano'ya gelme olasılığının bulunduğunu iletmiş, Molotov da Sovyet askeri heyetinin de dahil olması kaydıyla görüşmenin yapılabileceğini bildirmiştir. Ancak Batılı Müttefikler Doğu Cephesinde Sovyetler Birliğinin benzer görüşmelere kendilerini davet etmemelerinden hareketle bunu kabul etmemiştir.^[4] 15-19 Mart tarihleri arasında Wolff ile ABD Generali Lyman Lemnitzer ve İngiliz General Terence Airey arasında görüşmeler gerçekleştirilmiştir.

Tepkiler

Amerika Birleşik Devletleri başkanı Franklin D. Roosevelt İsviçre'de teslim olma görüşmeleri yapıldığını inkâr eder. Ancak buna rağmen Dulles, SS Generali Wolff'a görüşmeler sırasında savaş sonrası yargılamalardan muaf tutulacağına dair söz vermiştir. İsviçre istihbaratçısı Max Husmann sayesinde gerçekleşen görüşmelerden İngiliz Başbakanı Winston Churchill de haberdardır. 1943 yılında düzenlenen Kazablanka Konferansı uyarınca Müttefikler, birbirlerinden habersiz Nazi Almanyasıyla teslim şartları görüşmeyeceklerdi. Ancak Dulles buna rağmen görüşmelere devam ederek Trieste komünistler tarafından kurtarılmadan teslim anlaşmasını tamamlamak istemekteydi. 22 Mart günü Harriman'a mektup yazan Molotov, Sovyet temsilcisi olmadan iki hafta boyunca Nazilerle yürütülen görüşmelerin kabul edilemeyeceğini bildirir. Bunun üzerine Roosevelt (24 Mart 1945 tarihli yazışma^[5]) ve Stalin (29 Mart 1945 tarihli yazışma^[6]) arasında hararetli yazışmalar gerçekleşir. Roosevelt konuyu geçiştirmeye çalışmış, sonrasında ise 12 Nisan günü vefat edince konu gündemden düşmüştür.

Sonrası

Ana madde: Caserta Mütarekesi

Roosevelt'in ölümüyle göreve gelen Harry Truman İsviçre'de yürütülen görüşmelerin durdurulması komutunu vermiş, izleyen süreçte de tüm İtalya'daki Nazi teslim sürecinin yürütüldüğü Caserta görüşmelerine bir Sovyet askeri temsilcisinin dahil olmasını sağlamıştır. Ancak buna rağmen Batılı Müttefiklerin İsviçre görüşmeleri sırasında takındıkları tutum Sovyetler Birliği tarafından sonraki süreçte önemli bir veri olarak değerlendirilmiştir. Bu dönemde özellikle Winston Churchill tarafından hazırlatılan Unthinkable Harekâtı planlarına göre savaşın bitmesiyle beraber Batılı Müttefikler Sovyet birliklerine saldıracak ve "işgal ettikleri" bölgelerden atılmasını sağlayacaktır. 1998 yılına kadar resmî olarak kabul edilmeyen bu planların savaşın son döneminde sadece siyasetçiler tarafından değil ünlü ABD'li komutan General George S. Patton gibi askerler tarafından da gündeme getirildiği bilinmektedir.

Truman'ın müdahalesiyle anlaşma rafa kalksa da Dulles'ın bölgedeki faaliyeti sürmüştür. Yaklaşık 300 bin Yahudinin ölümünden sorumlu olan Wolff 26 Nisan günü İtalyan partizanları tarafından ele geçirilmiş ancak Dulles'ın emrindeki OSS birlikleri ve İsviçre istihbaratı sayesinde kurtarılmıştır. 29 Nisan günü Caserta Mütarekesini imzalamıştır. Tutsak Nazilerin partizanların eline geçmesi ABD birlikleri tarafından sistematik olarak engellenmiştir.

Popüler kültüre etkileri

• Семнадцать мгновений весны (Baharın Onyedi Anı) adlı 1973 yapımı Sovyet televizyon dizisi bu olayı anlatmaktadır. Sovyet döneminde Batı kültüründeki James Bond benzeri bir yere oturan Stierlitz karakteri bu dizide de yer almakta ve ödüllü aktör Vyaçeslav Tihonov tarafından canlandırılmaktadır.^[7]

Ayrıca bakınız

• Paperclip Harekâtı

Kaynakça

1. Spy Book: The Encyclopedia of espionage s.168:
   His work was supposedly secret, but on Sept. 17, 1942 the New York Times published a short story quoting the Republican Committee of New York County as saying that Dulles was being replaced as committee treasurer because of his “war work with the government Office of Strategic Services.”
2. Operation Sunrise: The Secret Surrender, Bradley F. Smith ve Elena Agarossi. Basic Books, New York, 1979.s.54-55.
3. 9 Eylül 1979 tarihli Washington Post haberinin arşivi 27 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 26 Nisan 2021 tarihinde erişilmiştir
4. "Operation Sunrise: America's OSS, Swiss Intelligence and the German Surrender 1945, Stephen P. Halbrook s.5" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2021.
5. Susan Butler, My Dear Mr.Stalin: The Complete Correspondence of Franklin D. Roosevelt and Joseph V. Stalin, Yale University Press, 2005 s.303 içinde mektubun tam metni:
   March 24, 1945
   Personal from the President for Marshal Stalin.
   I have received from Ambassador Harriman a letter addressed to him by Mr. Molotov regarding an investigation being made by Field Marshal Alexander into a reported possibility of obtaining the surrender of part or all of the German Army in Italy, in which letter Mr. Molotov demands that this investigation to be undertaken in Switzerland be stopped forthwith because of the non participation therein of Soviet officers. I am sure that the facts of this matter, through misunderstanding, have not been correctly presented to you.
   The facts are as follows: Some few days ago unconfirmed information was received in Switzerland that some German officers were considering the possibility of arranging for the surrender of German troops that are opposed to the British-American Armies in Italy commanded by Field Marshal Alexander.
   When this information reached Washington, Field Marshal Alexander was authorized to send an officer, or officers, of his staff to Switzerland to ascertain the accuracy of the report, and if it appeared to be of sufficient promise, to arrange with any competent German officers for a conference with Field Marshal Alexander at his headquarters in Italy to discuss derails of the surrender. Soviet representatives would, of course, be present if such a meeting could be arranged. The Soviet Government was immediately informed of this investigation to be made in Switzerland and was later informed that it will be agreeable for Soviet officers to be present at Field Marshal Alexander’s meeting with German officers when and if such a meeting is finally arranged in Berne to discuss details of a surrender at Caserta. Attempts by our representatives to arrange a meeting with German officers have met with no success up to the present time, but there still appears to be a possibility of such a meeting.
   You will, of course, understand that my government must give every assistance to all officers in the field in command of American Forces who believe there is a possibility of forcing the surrender of enemy troops in their area. It would be completely unreasonable for me to take any other attitude or to permit any delay which must cause additional and avoidable loss of life in the American Forces. You as a military man will understand the necessity for prompt action to avoid losing an opportunity. It is in the same category as would be the sending of a flag of truce to your general at Koenigsberg or Danzig. In such a surrender of enemy forces in the field, there can be no political implications whatever and no violation of our agreed principle of unconditional surrender.
   At any discussion of details of surrender by our commanders of American Forces in the field, I will be pleased to have the benefit of the experience and advice of any of your officers who can be present, but I cannot agree to suspend investigation of the possibility because of objection on the part of Mr. Molotov for some reason completely beyond my understanding. I do not expect much from the reported possibility, but I hope you will, with the purpose of preventing misunderstanding between our officers, point out to the Soviet officials concerned the desirability and necessity of our taking prompt and effective action without any delay to accomplish the surrender of any enemy military forces in the field that are opposed to American Forces. I am sure that when a similar opportunity comes on the Soviet front you will have the same attitude and will take the same action.
   Roosevelt
6. Susan Butler, My Dear Mr.Stalin: The Complete Correspondence of Franklin D. Roosevelt and Joseph V. Stalin, Yale University Press, 2005 s.305 içinde mektubun tam metni:
   March 29, 1945
   Personal from Premier J. V. Stalin to President F. D. Roosevelt.
   I gave consideration to the question you raised before me in the letter of March 25, 1945, and have found that the Soviet Government could not have given a different answer after the Soviet representatives were refused participation in the discussions in Bern with the Germans regarding the possibility of capitulation of German troops and opening the front to Anglo-American troops in Northern Italy. I am not against and, more than this, I am fully for using the opportunity of disintegration in the German armies and to hasten their capitulation in any section of the front, to encourage them in the opening of the front for the Allies.
   But I agree to negotiations with the enemy on such matter only in the case when these negotiations will not make the situation of the enemy easier, if there will be excluded a possibility for the Germans to maneuver and to use these negotiations for shifting of their troops to other sections of the front and, first of all, to the Soviet front. Only with the purpose of creating such a guarantee was the participation of representatives of the Soviet Military Command in such negotiations with the enemy considered necessary by the Soviet Government, no matter where they would take place—in Bern or Caserta. I cannot understand why representatives of the Soviet Command were refused participation in these negotiations and in what way could they cause inconvenience to the representatives of the Allied Command.
   For your information I have to tell you that the Germans have already made use of the negotiations with the Allied Command and during this period have succeeded in shifting three divisions from Northern Italy to the Soviet front. The task of coordinated operations with a blow upon the Germans from the West, South and East, announced at the Crimea Conference is to bind the troops of the enemy to the place of their location and not to give the enemy any possibility to maneuver and shift troops in to the necessary for him direction. This task is being carried out by the Soviet Command. This is being violated by Fieldmarshal Alexander.
   This circumstance is irritating the Soviet Command and creates groundfor mistrust. “As a military man,” you write me, “you will understand, that it is necessary to act quickly in order not to miss an opportunity. It would be the same if your general at Koenigsberg or Danzig would be approached by the enemy with a white flag.” It is regretted that an analogy does not suit this case. German troops at Koenigsberg and Danzig are surrounded. If they surrender they will do it in order to avoid annihilation but they cannot open a front to the Soviet troops as the front has moved away from them far to the West, to the Oder. An entirely different situation is that of the German troops in Northern Italy. They are not surrounded and they do not face annihilation. If the Germans in Northern Italy, in spite of this seek negotiations in order to surrender and to open the front to Allied troops, this means that they have different, more serious aims relating to the fate of Germany.
   I have to tell you, that if on the Eastern front, somewhere on the Oder, similar conditions of a possibility of capitulation of the Germans and opening the front to Soviet troops would arise, I would not hesitate to inform immediately the Anglo-American Military Command to request it to send their representatives for participation in negotiations as in such cases the Allies should have no secrets from each other.
7. Serinin imdb sayfası 9 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 28 Nisan 2021 tarihinde erişilmiştir