Nikolay Yakovleviç Marr

Nikolay Yakovleviç Marr (Gürcüce: ნიკოლოზ იაკობის ძე მარი, Nikoloz İakobis dze Mari ya da kısaca ნიკო მარი, Niko Mari; Rusça: Николай Яковлевич Марр, Nikolaj Jakovlevič Marr; 6 Ocak 1865, Kutaisi, Gürcistan - 20 Aralık 1934, Leningrad) Gürcistan kökenli Rus dilbilimcisi ve oryantalist. Günümüzde Türkiye sınırları içinde bulunan tarihsel Şavşeti ve Klarceti bölgelerine 1904 yılında yaptığı gezinin notları önemli eserler arasında sayılır. Daha sonra çalışmalarını Marksizm çerçevesine içine oturtan Marr'ın öne sürdüğü teoriler 1950'li yıllara kadar Sovyetler Birliği'nde resmi olarak tanınmıştır. Zira Marr, teorilerini Marksizm ile ilişkilendirmiş ve devlet desteği görmüştür.

Nikolay Yakovleviç Marr
Doğum	6 Ocak 1865 Kutaisi, Gürcistan
Ölüm	20 Aralık 1934 Leningrad
Meslek	Arkeolog ve Filolog
Tanınma nedeni	Yafetik teori

Hayatı

İskoç bir baba (James Murray) ve Gürcü bir anne (Agathia Magularia)den doğan Marr'ın ana dili Gürcüceydi. Ancak ailesinde farklı diller aynı anda konuşulmaktaydı. Kutaisi'de lisesini özel dil yeteneği belgelenerek bitirdi. 1884 yılında Rusya'da Sankt-Petersburg Devlet Üniversitesi'ne kayıt oldu ve burada Gürcüce'nin yanı sıra, Ermenice, Sami diller ve Kafkas dilleri üzerine eğitim aldı. 1891 yılında Ermenice üzerine hazırladığı tezi ile doçent oldu. 1901'de profesör, 1911 yılında oryantal fakültesi dekanı ve 1912 yılında da Rus bilimler akademisi üyesi olmuştur.

Bilimsel çalışmaları

Marr'ın kontrolü altında 1892-1893 ve 1904-1917 yılları arasında bugün Türkiye'nin kuzeydoğusunda bulunan, bir zamanlar Pakraduni Hanedanlığı'nın başkentliğini yapmış Ani şehrinde ilk arkeolojik kazılar yapılmıştır. 1911-1912 yılları arasında ayrıca Joseph Orbeli ile Toprakkale'de kazılara katılmıştır.^[1] Ayrıca Marr Gürcü filolojisinin kurucusu olarak kabul edilir. Eski Ermenice ve Eski Gürcüce üzerine başucu kitapları yazmıştır. Tüm bu uğraşlarının yanı sıra günümüzde hala konuşulan Lazca, Abhazca, Megrelce, Svanca gibi Kafkas dilleri üzerine çalışmalar yapmıştır.^[2]

Nikolay Marr, 2014 yılına ait Ermenistan pulu

Yafetik Teori

Marr kendi geliştirdiği yafetik teori ile bilinmektedir. Bu teoriye göre Kafkas, Bask, Sami ve Hami dilleri aynı temele sahiplerdir. 1924'te bütün dillerin ortak tek bir eski dilden ortaya çıktığını ve bu eski dilde ünlem ifade eden sal, ber, yon ve rosh olmak üzere 4 ifade olduğunu duyurdu. Diller farklı gelişme aşamalarına sahip olsalar da onların ünlem ifadelerini rekonstre edebilmek ona göre mümkündü.

Marr, bilimsel tezini desteklemek için Marksizmi kullanmıştır. Onun hipotezine göre bütün modern diller nihai bir dile (komünist halkın diline) evrilme eğilimi göstermekteydiler. Öne sürülen bu teori Komünist Parti ve Hükûmet tarafından kabul gördü. Marr'a göre dilin zaman içinde farklılaşmasının nedeni, farklı toplumsal sınıfların seslere farklı anlamlar atfetmesiydi. Bu durumda dil, aynı etnik kökenden gelen insanları birleştirirken farklı etnik grupları birbirinden ayıran bir unsur olamazdı. Dile ulusal bir rol biçmek, burjuva milliyetçilerinin düştüğü bir yanlıştı. Bunu izleyen dönemde Rusya Milli Kütüphanesi'nin yöneticiliği dahil olmak üzere farklı görevler üstlendi ve 1933 yılında Lenin Nişanı ile ödülldirildi.^[3]

Stalin'in fikirleri, 1950 sonrası

1950 yılında Pravda'da yayınlanan okur mektuplarında Stalin, uzun yıllar boyunca Marr'ın tezlerini desteklemiş olmasına rağmen bu konu hakkındaki fikirlerini değiştirmeye başladı. Marr'ın teorisine göre dil toplum'un Üstyapı'sına aitti. Bu nedenle Marksist teoriye göre, Komünizm'in dünyada kazanacağı zaferi izleyecek uluslarüstü bir sosyalizm dilinin ortaya çıkacağını müjdelemek mümkündü.^[4]

Dilbilim üzerine yayınlanan bu mektuplarda Stalin, dilin bağımsız ve Altyapı ve Üstyapı'dan bağımsız olduğunu ileri sürdü. Dil bir sınıf meselesi olmaktan ziyade, halka aitti. Bütün dillerin bir araya gelmesi, bu o dillerin yeni bir dil oluşmasına vesile olmaktan ziyade, bu diller arasındaki bir dilin diğerleri karşısında zafer kazanması ile sonuçlanırdı. Bu dil de Rusça olacaktı. Alman tarihçi Rauch'un öne sürdüğüne göre bu durum komünist ideolojinin sovyet vatansever/milliyetçi çizgiye yöneldiğinin göstergesidir.^[5]

Nikolay Marr'ın Şavşeti ve Klarceti gezisi sırasında çektiği fotoğraflarda biri. Surevani köyündeki kilise kalıntıları, 1904.

Şavşeti ve Klarceti günlükleri

Nikolay Marr'ın önemli eserlerinden biri, Türkçe adıyla Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri adlı eseridir. İlk kez 1911 yılında Дневник Поездки в Шавшетию и Кларджетию adı altında Rusça yayımlanan Klarceti ve Şavşeti üzerine gezi günlükleri, uzun zaman boyunca bu iki tarihsel bölge üzerine en güvenilir kaynak veya kaynaklardan biri sayılıyordu. Bu bölgelerle ilgili daha sonra pek çok araştırma yapılmış olmakla birlikte, 1904 yılından sonra bu bölgelerde çok fazla değişiklik meydana geldiği için Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri önemini bugün de korumaktadır. Nikolay Marr'ın o tarihte tespit ettiği folklorik, etnografik malzemeler ve tarihsel yapıların önemli bir kısmı ortadan kalkmıştır. Öte yandan yeniden yayımlanmadığı için bu kaynağa ulaşmak da mümkün olmuyordu. Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Rusça yayımlanmasından yüz yılı aşkı bir süre sonra, 2015 yılında „შავშეთსა და კლარჯეთში მოგზაურობის დღიურები" (Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri) adı altında Gürcüce basılmıştır.^[6]

Türkçeye çevrilen eserleri

Nikolay Marr'ın Lazistan'daki yolcuğuna dair notlarını içeren eseri, 2016 yılında, Aras Yayıncılık tarafından Lazistan'a Yolculuk adıyla yayımlanmıştır.^[7]

Eserleri

• Н. Я. Марр, И. А. Орбели, Археологическая экспедиция 1916 года в Ван. Петроград 1922.
• Der japhetitische Kaukasus und das dritte ethnische Element im Bildungsprozess der mittelländischen Kultur. Kohlhammer, Berlin/Stuttgart/Leipzig 1923
• Rith chowrobs iapheturi enathmecniereba? Petrogradskij Institut živych vostočnych jazykov, Petrograd, 1923
• Basksko-kavkazskie leksičeskie paralleli. Mecniereba, Tbilisi 1987
• O jazyke i istorii abchazov. Izdat. Akad. Nauk SSSR, Moskva [u.a.] 1938
• Ani: rêve d'Arménie. Anagramme Éd., Paris 2001, ISBN 2-914571-00-3
• Jafetidologija. Kučkovo Pole, Moskva 2002, ISBN 5-86090-049-X

Dipnotlar

1. Tuğba Tanyeri-Erdemir, Agency, Innovation, change, continuity: considering the agency of Rusa II in the production of the imperial art and architecture of Urartu in the 7th Century BC.
2. Ani şehrindeki kazılar hakkında bilgi:http://www.virtualani.org/marr/index.htm 14 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
3. "Arşivlenmiş kopya". 13 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2018.
4. Georg von Rauch: Geschichte des bolschewistischen Rußland, 2., überarbeitete Auflage, Frankfurt / Hamburg 1963 (Wiesbaden 1955), S. 402.
5. Georg von Rauch: Geschichte des bolschewistischen Rußland, 2., überarbeitete Auflage, Frankfurt / Hamburg 1963 (Wiesbaden 1955), S. 403.
6. Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (შავშეთსა და კლარჯეთში მოგზაურობის დღიურები), Batum, 2015(Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça), s. 5-6 9 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-434-11-2
7. Nikolay Marr, Lazistan'a Yolculuk (Rusçadan çevren: Yulva Muhurcişi), İstanbul, 2016, 127 s. ISBN 9786055753634.