Remove ads
Liberteryenizm, özgürlüğün ve özgürlüğün bileşenlerinin siyaset içerisinde en önemli değer olduğuna inanan bir siyaset felsefesidir. Liberteryen felsefeye göre insanlar özgür olduğunda herkes için daha güvenli, daha iyi ve daha adil bir dünya yaratılabilir.[1] Liberteryenizmin bazı türleri ise negatif özgürlüğe daha çok odaklanır.[2] Liberteryenler otonomi ve seçme özgürlüğünü maksimize etmeye çalışır; seçim özgürlüğü, gönüllü iş birliği ve bireysel karar önceliğini vurgular,[3][4] bu doğrultuda da devletin minimize edilmesini savunur.[5][6] Popüler anlamda, otoriterlik ile zıt anlamda kullanılır.[6] Liberteryenler otorite ve devlet iktidarı konusunda aynı şüpheciliği paylaşıyorlar, ancak bazıları mevcut ekonomik ve politik sistemlere muhalefetlerinin kapsamı konusunda farklılaşıyor. Çeşitli liberteryen düşünce okulları, devletin ve özel iktidarın meşru işlevlerine ilişkin bir dizi görüş sunar ve genellikle zorlayıcı sosyal kurumların sınırlandırılmasını veya tasfiye edilmesini ister.
Klasik liberalizmin sınırlı bir türevi biçiminde tanımlanabilen modern liberteryenizm,[7] liberalizmin yirminci yüzyılda geçirmiş olduğu anlam değişikliklerinden dolayı ‘sol’ düşünceleri savunanlara ABD'de "liberal" denilmeye başlanmasından beri klasik liberal geleneğin takipçisi olanların kendilerini ve düşüncelerini ‘liberaller’den ayırma amacıyla liberteryen kelimesini kullanmasıyla ortaya çıkar.[8] Bu yeniden canlanma, serbest piyasa veya sağ liberteryenizminin düşünce kuruluşları ve siyasi partilerin aracılığı ile Kuzey Amerika dışında yayılmasıyla sonuçlanır.[9][10]
Remove ads
Etimoloji
İngilizcede yaygın kullanımıyla serbest piyasa kapitalizmi ve minimal devleti savunanları, ansiklopedik kullanımdaysa bir dizi siyasi ideolojiyi ifade eden libertarian sözcüğü Fransızca libertaire'nin İngilizceye uyarlamasıdır. Ancak daha sonra İngilizcedeki bu uyarlama tekrar Fransızcaya uyarlanarak Libertarien şeklini almıştır. Fransızcada libertaire kelimesi günümüzde de anarşizm ile eş anlamlı kullanılırken,[11] İngilizceden uyarlanan Libertarien kavramıysa serbest piyasa kapitalizmini destekleyen ideolojik grupları tanımlamada kullanılır.[12][13][14][15][16][17] İki terim de Türkçeye liberter ve liberteryen olarak uyarlanmıştır. Bununla birlikte İngilizcedeki Left-libertarianism (sol liberteryenizm) ve Libertarian socialism (liberteryen sosyalizm) gibi daha sol ideolojileri tanımlama amacıyla kullanılan kavramlar Türkçede liberteryen sözcüğü kullanılarak ifade edilebilmektedir.[18] Özellikle anarşistler tarafından liberter kavramının Fransızcadaki anlamıyla kullanıldığı görülmektedir.[19][20] Fakat bazen "liberter" kavramının, liberteryenin kısaltması şeklinde, onun yerine kullanıldığına da rastlanır.[21]
Tarihçe
Liberteryen (ing. libertarian) kelimesi özgün haliyle ilk olarak fr. libertaire (liberter) ifadesiyle, anti-otoriter ve anarşistler gibi devlet karşıtı sosyalistler,[22] özellikle sosyal anarşistler,[23] ancak daha genel olarak liberter komünistler ve liberter sosyalistler gibi bir sol-kanat siyaset biçimi olarak ortaya çıktı.[24][25] Bu özgürlükçüler, özel mülkiyeti bağımsızlığın ve özgürlüğün önünde bir engel olarak görerek, kapitalizmi ve üretim araçlarının özel mülkiyetini ortadan kaldırmaya, kooperatif mülkiyet ve işçilerin yönetimi lehine, mülkiyet normlarının kullanım alanını ya da etkilerini sınırlandırmaya çalışırlar.[26][27][28][29]
20. yüzyılın ortalarında, anarko-kapitalizm ve minarşizm gibi serbest piyasa kapitalizmini temel alan ideolojiler, liberteryen terimini, Laissez faire (bırakınız yapsınlar) kapitalizmi ve toprak, altyapı ve doğal kaynaklar gibi güçlü özel mülkiyet haklarını savunmak yolunda kullandılar. ABD'deki ortaya çıkan bu baskın[30] siyasi görüş dizisi; sivil özgürlükleri,[31] doğal hukuku,[32] serbest piyasa kapitalizmini[33][34] ve bunlara ek olarak modern refah devletinin büyük ölçüde tersine çevrilmesini savunur.[35]
İngilizcede farklı ideolojileri kastetmek için de kullanılan liberteryenizmin (ing. libertarianism) içinde oluşan çeşitli liberteryenizm biçimlerini ayırt etmek için farklı kategoriler kullanılmıştır.[36][37] Akademisyenler, mülkiyet ve sermayenin doğasına ilişkin özgürlükçü görüşleri, genellikle sol-sağ veya sosyalist-kapitalist çizgilerde ayırt ederler.[38]
Liberter sözcüğünün Fransızcada kullanımı ise; anarşist Joseph Déjacque Le Libertaire, Journal du Mouvement Social dergisini 1858 ile 1861 arasında New York'ta çıkarması ve Fransız anarşist kongresinin bunu benimsediği Kasım 1880′e kadar gitmektedir.[39] “Liberter” teriminin kullanımı, anarşizm karşıtı yasaları delmek ve halkın aklındaki “anarşi” kelimesinin olumsuz çağrışımından sakınmak üzere Fransa'da kullanılmaya başlandığı 1890′lardan sonra daha da popüler hale geldi.
Remove ads
Felsefî liberteryenizm bir metafizik teorisidir. Tüm liberteryenlerin, sivil özgürlükler ve devletin gücünün azaltılması veya ortadan kaldırılması lehine savundukları kişisel özerklik anlayışıyla başlar.
Murray Rothbard, 19. yüzyıl Amerikan bireyci anarşistlerin klasik liberal fikirlerin etkisiyle şekillenmiş çalışmalarından etkilendi.[40] 19. yüzyılda bireycilerin bir emek değer teorisi vardı, fakat Rothbard neoklasik iktasadın bir öğrencisi olarak emek değer teorisini kabul etmedi. Rothbard 19. yüzyıl Amerikan bireycilerinin savunduğu özel savunma ve serbest piyasayı Avusturya İktisat Okulunun ilkeleriyle birleştirmeye çalıştı.[41]
1971 yılında New York Times 17. yüzyıl filozofu Baruch Spinozanın modern liberteryenizmin habercisi olduğunu yazdı. Yazarlar, modern liberteryenizmin 18. ve 19. yüzyıl liberalizminin kısmen devamı olduğunu belirtti.[42] 1950'lerde yazar Ayn Rand adına objektivizm dediği bir felsefi sistem geliştirdi. Rand'ın fikirlerini ifade ettiği Hayatın Kaynağı ve Atlas Silkindi romanları ve diğer çalışmaları birçok liberteryeni etkiledi.[43] Bununla birlikte Rand, liberteryen etiketini reddetmiş ve "sağcı hippiler" olarak tanımladığı liberteryen hareketi sertçe kınamıştır.[44]
1960'larda, Vietnam Savaşı sırasında liberteryenler, anarşistler ve muhafazakârlar bölünmüştü. Bu dönemde ABD'de gençler orduya girmeye zorlanıyordu. Liberteryenler savaşa katılmaya karşı çıktı ve barış hareketlerine katıldı ve Rothbard'ın Liberteryen Forumu[45] gibi kendi yayınlarını kurmaya başladılar. Ayrıca 1960'larda Radikal Liberteryen İttifak[46] ve Bireysel Özgürlük Derneği[47] gibi kuruluşlar kuruldu. 1971 yılında küçük bir Amerikan grup David Nolan liderliğindeki Liberteryen Partiyi kurdu. Yıllar içinde kapitalizmi destekleyen onlarca liberteryen politik partinin dünya çapında ortaya çıktığı görüldü.
Modern liberteryenizm, Harvard Üniversitesi profesörü Robert Nozick'in Anarşi, Devlet ve Ütopya isimli kitabıyla akademik olarak tanınmıştır. Rawls'un adalet teorisini eleştirmek için yazdığı Anarşi, Devlet ve Ütopya kitabı modern liberteryenizmin en önemli kitaplarından biri hâline gelmiştir. Bu kitapta Nozick, devletin rolünün, vatandaşları şiddetten ve hırsızlıktan korumak ve sosyal sözleşmelere uyulmasını sağlamakla sınırlı olduğu görüşünü savunmuştur. Anarşi, Devlet ve Ütopya 1975 yılında Ulusal Kitap Ödülünü kazandı.[48][49]
Ayrımlar
Minarşizm
Liberteryenizmin popüler kullanımı minarşizme denktir. Modern liberteryenizm, bireysel özgürlüklerin korunmasıyla sınırlandırılmış minimal devlet fikrini güçlü şekilde savunan; serbest ticareti ve serbest piyasa ekonomisini destekleyen; 18. ve 19. yüzyıl klasik liberal fikirlerin kısmen devamı olan bir 21. yüzyıl siyaset felsefesidir.[50]
Bu modern liberteryenizm, Harvard Üniversitesi profesörü Robert Nozick'in Anarşi, Devlet ve Ütopya isimli kitabıyla akademik olarak tanınmıştır. Rawls'un adalet teorisini eleştirmek için yazdığı Anarşi, Devlet ve Ütopya kitabı modern liberteryenizmin en önemli kitaplarından biri hâline gelmiştir. Bu kitapta Nozick, devletin rolünün, vatandaşları şiddetten ve hırsızlıktan korumak ve sosyal sözleşmelere uyulmasını sağlamakla sınırlı olduğu görüşünü savunmuştur.
Anarko-kapitalizm
Anarko kapitalizm (ayrıca özel mülkiyet anarşizmi veya serbest piyasa anarşizmi ile ifade edilebilir)[51] özel mülkiyet hakkına,[52] iktidar müdahalesinin reddine ve temel toplumsal etkileşim mekanizması olarak rekabete dayalı serbest piyasanın savunusuna dayanan siyasal düşüncedir.[53] Anarko kapitalizm, özel mülkiyeti şu şartlarda meşru görür: bir emek ürünü ise, ticaret etkinliğinin bir sonucu ise veya hediye olarak elde edilmiş ise.[54] Ekole göre, anarko kapitalist toplumda; serbest piyasa işleyişini, toplumsal kurumları, yasa uygulamalarını, güvenliği ve altyapıyı, devlet yerine kâr amaçlı rekabete dayalı şirketlerin, yardım derneklerinin veya gönüllülüğe dayanan birliklerin düzenlemesi öngörülür.[55]
Anarko kapitalizm, piyasa teorisyenleri Gustave de Molinari, Frederic Bastiat ve Robert Nozick ile birlikte Amerikalı bireyciler Tucker ve Spooner gibi düşünürlerin fikirleri ile şekillenmiştir.[56] Bir tür bireyci anarşizm biçimi olarak karakterize edilir.[57] Fakat, Tucker ve Spooner'ın çizgisinde olan bireyci anarşizmden farklı olarak, anarko kapitalizm emek değer teorisini ve onun normatif uygulamalarını reddeder. Anarko kapitalist düşünceler agorizm ve piyasa merkezli liberteryen sol felsefelerin gelişimine katkılarda bulunmuştur.[58]
Anarko kapitalizm hem doğal haklar[59] hem de faydacı (utilitarian)[60] temelde savunulmuştur. Rothbard uzlaşmaya dayalı değişimi ifade eden serbest piyasa kapitalizmini,[61] onu yok etmek üzere baskıcı yöntemler kullanan hükûmet ve büyük şirketler arasında bir birliktelik olarak tanımladığı devlet kapitalizminden ayırır.[62] Bu bağlamda Rothbard "kapitalizm"i anarşizmin en yetkin ifade biçimi ve aynı şekilde anarşizmi de kapitalizmin en yetkin ifade biçimi olarak tanımlamıştır.[63]
Remove ads
- Liberteryen TR 6 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- The Humble Libertarian 1 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Foundation for Economic Education 3 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Libertarianism.com 2 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads