I. Gustav
İsveç kralı (1496-1560; hd. 1523-1560) Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Remove ads
I. Gustav (12 Mayıs 1496 - 29 Eylül 1560), 1523'ten 1560'taki ölümüne kadar İsveç kralıdır. İlk olarak 1521'de Danimarka kralı II. Christian'a karşı İsveç Bağımsızlık Savaşı'nı başlatmıştır. 6 Haziran 1523'te kral olmuş ve Kalmar Birliği'ne son vermiştir.
| I. Gustav | |
|---|---|
 | |
| İsveç kralı | |
| Hüküm süresi | 6 Haziran 1523 - 29 Eylül 1560 |
| Taç giymesi | 6 Haziran 1523 |
| Önce gelen | II. Christian |
| Sonra gelen | XIV. Eric |
| Doğum | 12 Mayıs 1496 |
| Ölüm | 29 Eylül 1560 (64 yaşında) |
| Defin | 21 Aralık 1560 |
| Hanedan | Vasa Hanedanı |
| Babası | Erik Johansson Vasa |
| Dini | Luthercilik |
14. yüzyılın sonundan beri İsveç, Danimarka ve Norveç ile Kalmar Birliği'nin bir parçasıydı. Bu birliktelikteki Danimarka hakimiyeti zaman zaman İsveç'te ayaklanmalara yol açtı. Gustav'ın çocukluğu boyunca, İsveç soylularının bir kısmı İsveç'i bağımsız kılmaya çalıştı. Gustav ve babası Erik, 1512'den itibaren İsveç naibi olan Genç Sten Sture'un partisini ve onun Danimarka Kralı II. Christian'a karşı mücadelesini desteklediler. Sten Sture'un birliklerinin Danimarka kuvvetlerini yendiği 1518'deki Brӓnnkyrka Savaşı'nın ardından, Sten Sture ve Kral Christian'ın müzakereler için Österhaninge'de buluşmasına karar verildi. Kralın güvenliğini garanti altına almak için İsveç tarafı, müzakereler devam ettiği sürece Danimarkalılar tarafından tutulmak üzere altı kişiyi rehin olarak gönderdi. Ancak Christian müzakerelere katılmadı, İsveç tarafıyla yapılan anlaşmayı ihlal etti ve rehineleri Kopenhag'a taşıyan gemilere bindirdi. Danimarka tarafından tutulan rehinelerden biri Gustav'dı. Gustav kaçmaya teşebbüs etmeyeceğine söz verdikten sonra kendisine çok iyi davranıldığı Kalö Kalesi'nde tutuldu. Bu nazik muamele Kral Christian'ın bu altı rehineyi kendi tarafına çekmesi için bir stratejiydi. Beş rehine taraf değiştirdi ama Gustav Sture partisine sadık kalmaya devam etti.
1519'da Gustav rehin tutulduğu Kalö Kalesi'nden kaçtı. 30 Eylül'de geldiği Hansa şehri Lübeck'e kaçtı. Nasıl kaçmayı başardığı kesin değil fakat, rivayetlere göre öküz kılığına girerek kaçmayı başardığı söylenmektedir.
Gustav, Lübeck'te kalırken memleketi İsveç'teki gelişmelerden haberdar oluyordu. Lübeck'teyken Kral Christian, Sten Sture ve destekçilerini yenip İsveç'teki iktidarı ele geçirmek için İsveç'e saldırdı. 1520'de Christianın güçleri galip geldi. Sten Sture Mart ayında öldü, ancak İsveç'in başkenti Stockholm de dahil olmak üzere bazı kaleler hala Danimarka kuvvetlerine karşı koymayı başardı. Gustav bir gemiyle Lübeck'ten ayrıldı ve 31 Mayıs'ta Kalmar'ın güneyinde karaya çıktı.
Gustav, İsveç topraklarındaki ilk aylarında büyük ölçüde tarafsız kaldı. Bazı kaynaklara göre Gustav, Christian'ın taç giyme törenine davet aldı. Tören kasım ayında geçirilen Stockholm'de gerçekleşecekti. Kral Christian, Gustav da dahil olmak üzere Sture partisi içindeki düşmanlarına af sözü vermiş olsa da, törene katılmayı reddetti. Taç giyme töreni 4 Kasım'da gerçekleşti ve bunu dostça kutlamalar takip etti. Kutlama birkaç gün sürdüğünde kale kilitlendi ve Kral Christian'ın eski düşmanları hapsedildi. Sten Sture'nin eski destekçilerine karşı sapkınlıkla ilgili suçlamalar gündeme getirildi. Ertesi gün cezalar açıklandı. Stockholm Kan Banyosu olarak bilinen katliamda Stortorget'te aralarında Gustav'ın babası Erik Johansson ve yeğeni Joakim Brahe'nin bulunduğu 100'e yakın kişi idam edildi. Gustav'ın kendisi de o sıralarda Gripsholm Şatosu yakınlarındaki Rӓfsnӓs'ta kalıyordu.
Dalarna
Gustav'ın hayatından endişelenmek için nedenleri vardı ve Rӓfsnӓs'tan ayrıldı. O zamanlar kuzeybatı İsveç olan Dalarna eyaletine gitti. Orada yaşananlar Peder Svart'ın, Gustav hakkında son derece önyargılı bir kahramanlık hikâyesi olarak tanımlanabilecek tarihçesinde anlatılmıştır. İsveç'in ulusal mirasının bir parçası olarak nitelendirilebilecek Gustav'ın Dalarna serüveni bu nedenle doğru bir şekilde anlatılamaz. Eyaletteki köylüler arasından asker toplamaya çalıştığı, lakin başlarda oldukça başarısız olduğu anlatılmaktadır. Kral Christian'a sadık adamlar tarafından kovalanan ve krala meydan okuyan Gustav'ın Norveç'e kaçmaktan başka seçeneği yoktu. Mora'dan Lima üzerinden Norveç'e giderken, son zamanlarda Gustav'ın krala karşı destek çağrısını geri çeviren insanlar fikirlerini değiştirdiler. Bu grubun temsilcileri, Gustav'ı Norveç'e varmadan önce yakaladılar ve onları Mora'ya kadar takip etmeyi ikna ettiler. Gustav'ın Norveç'e kaçışı ve geri dönüşü, ünlü kros kayağı yarışı Vasaloppet'in arka planını oluşturdu.
İsveç Bağımsızlık Savaşı
Gustav Vasa, hövitsman(yüzbaşı, komutan) olarak atandı. Liderliğini yaptığı isyancı güç büyüdü. Grubu, Şubat 1521'de, çoğunlukla Siljan Gölü çevresindeki bölgeden 400 kişiden oluşuyordu. Kalmar Birliğinin Dağılmasındaki ilk önemli çatışma Nisan ayında Brunnbӓck Ferry'de meydana geldi ve burada asi bir ordu krala sadık bir orduyu yendi. Vӓsterås şehrinin yağmalanması ile birlikte önemli bakır ve gümüş madenlerinin kontrol edilmesi, Gustav Vasa'ya kaynak sağladı ve destekçileri çoğaldı. İsveç'in diğer bölgeleri, örneğin Smalånd ve Västergötland'ın Götaland eyaletleri de isyana katıldı. Göteland'ın önde gelen soyluları Gustav Vasa'nın güçlerine katıldılar ve Ağustos ayında Vadstena'da Gustav'ı İsveç naibi ilan ettiler.
Gustav Vasa'nın naip ilan edilmesi, şimdiye kadar Kral Christian'a sadık kalan birçok İsveç soylusunun taraf değiştirmesine neden oldu. Hala krala sadık olan bazı soylular İsveç'i terk etmeyi seçerken diğerleri öldürüldü. Sonuç olarak İsveç Özel Meclisi eski üyelerini kaybetti ve bunların yerine Gustav'ın destekçileri geldi. Müstahkem şehirlerin ve kalelerin çoğu Gustav'ın isyancıları tarafından ele geçirildi, ancak Stockholm'de dahil olmak üzere en iyi savunmaya sahip kaleler hala Danimarka kontrolü altındaydı. 1522'de Gustav Vasa ve Lübeck arasındaki görüşmelerden sonra Hansa şehri, Danimarka'ya karşı savaşa katıldı. 1523 kışında müşterek kuvvetler Danimarka ve Norveç'in Scania, Halland, Blekinge ve Bohuslän bölgelerine saldırdı. Kışın II. Christian tahttan indirildi ve yerine I. Frederick geçti. Yeni kral, İsveç tahtına açıkça sahip çıktı ve Lübeck'in İsveçli isyancıları terk edeceğini umuyordu. Bağımsız bir İsveç'i Danimarka'nın egemen olduğu güçlü bir Kalmar Birliği'ne tercih eden Alman şehri, durumdan yararlandı ve isyancılara baskı yaptı. Şehir, gelecekteki ticarette ayrıcalıklar ve isyancılara verdikleri kredilerle ilgili garantiler istedi. İsveç Özel Meclisi ve Gustav Vasa, Lübeck'in desteğinin kesinlikle çok önemli olduğunu biliyordu. Konsey buna yanıt olarak Gustav'ı kral olarak atamaya karar verdi.
Kral ilan edilmesi
Naip Gustav Vasa'nın İsveç kralı olarak törenle seçilmesi, İsveç'in önde gelen adamlarının Haziran 1523'te Strängnäs'ta bir araya gelmesiyle gerçekleşti. İsveç meclis üyeleri Gustav'ı kral olarak seçtiklerinde, Lübeck'in iki misafir meclis üyesiyle bir araya geldi. Alman temsilciler atamayı tereddüt etmeden desteklediler ve bunun bir Tanrı işi olduğunu ilan ettiler. Gustav, Tanrı'nın iradesi olarak tanımlanan şeye boyun eğmesi gerektiğini belirtti. Meclis ile yaptığı toplantıda Gustav, kral olmayı kabul etti. Strängnäs diyakozu Laurentius Andreae liderliğindeki törende Gustav kraliyet yemini etti. Ertesi gün, piskoposlar ve rahipler, Laurentius Andreae'nin kutsal ayini esnasında diz çökmüş bir Gustav Vasa'nın üzerine kaldırdığı Roggeborgen'de Gustav'a katıldı. Yanında Lübeck meclis üyeleri bulunan Gustav Vasa, kralın bir tarafta İsveç özel meclis üyeleri ve diğer tarafta Lübeck temsilcileri ile koroda oturduğu Strängnäs Katedrali'ne getirildi. "Te Deum" ilahisinden sonra Laurentius Andreae, Gustav Vasa'yı İsveç kralı ilan etti. Ancak yine de taç giymemişti. 1983 yılında, Gustav'ın 6 Haziran'da İsveç kralı olarak seçilmesinin anısına, bu tarih İsveç'in Ulusal Günü ilan edildi.
Stockholm'ün ele geçirilmesi
Strängnäs'taki olaylardan kısa bir süre sonra, Lübeck ve müttefiki Hansa şehirlerine, artık İsveç'te ticaret yaparken geçiş ücretlerinden kurtulmuş olan patent mektupları verildi. Stockholm'de Danimarkalı savunucularla Lübeck müzakerecileri tarafından tasarlanan bir anlaşma yapıldı. 17 Haziran'da isyancılar başkente girebildi. Yaz ortasında, Stockholm'ün güney kapısı olan Söderport'tan Kral Gustav şehre görkemli bir şekilde girdi. Bunu, Peder Jakobsson liderliğindeki Storkyrkan'da (Stockholm Katedrali olarak da bilinir) bir şükran günü ayini de dahil olmak üzere kutlamalar izledi. Gustav artık Tre Kronor sarayına yerleşebilirdi.
Savaşın sonu
Eski kral Christian'a sadık icra memurları, o zamanlar İsveç'in bir parçası olan Finlandiya'da hala kaleler tutuyorlardı. 1523 yazı ve sonbaharında hepsi teslim oldu. Ertesi yıl, 24 Ağustos 1524'te Gustav, Danimarka-Norveç kralı Frederick ile bir anlaşmaya varmak için Malmö'ye geldi. Kral Gustav'ın bakış açısından Malmö Antlaşması'nın (İsveççe: Malmö recess) hem olumlu hem de olumsuz yanları vardı. Anlaşma, Danimarka-Norveç'in İsveç'in bağımsızlığını kabul ettiği anlamına geliyordu. Bununla birlikte, Gustav'ın başka eyaletleri (Gotland ve Blekinge) kazanma umutları suya düştü. Antlaşma, İsveç Bağımsızlık Savaşı'nın sonunu işaret ediyordu.
Remove ads
Gustav iktidarı ele geçirdikten sonra, o sırada bir tür şansölyelik görevini yürüten eski Başpiskopos Gustav Trolle ülkeden sürgüne gönderildi. Gustav, Papa VII.Clemens'e bir mesaj göndererek kendisi tarafından seçilen yeni bir başpiskoposun kabul edilmesini talep etti: Johannes Magnus.
Papa, Başpiskopos Gustav Trolle'nin hukuka aykırı olarak sınır dışı edilmesinin iptal edilmesini ve başpiskoposun göreve iade edilmesini talep ederek kararını geri gönderdi. Burada İsveç'in uzak coğrafi konumunun belirgin bir etkisi oldu - çünkü eski Başpiskopos, Christian ile ittifak halindeydi veya en azından çağdaş Stockholm'de çok müttefik olduğu düşünülüyordu ve onu eski durumuna getirmek Gustav için neredeyse imkansız olacaktı.
Kral, Papa'ya talebin imkansızlığını ve Papa ısrar ederse olası sonuçları bildirdi, ancak - iyi ya da kötü - Papa ısrar etti ve kralın başpiskopos önerilerini kabul etmeyi reddetti. O sırada, tesadüfen ve farklı nedenlerle, kralın Papa'ya adaylar hakkında önerilerde bulunduğu, ancak Papa'nın adaylardan yalnızca birini kabul ettiği dört boş piskopos koltuğu daha vardı. Papa, Gustav Trolle konusunda taviz vermeyi reddettiği için, Lutherci bilgin Olaus Petri'den etkilenen kral, 1531'de başka bir başpiskopos, yani Olaus'un kardeşi Laurentius Petri'yi atama görevini üstlendi. Bu kraliyet eylemiyle Papa, İsveç Kilisesi üzerindeki tüm etkisini kaybetti.
1520'lerde Petri kardeşler, Lutherizm'in tanıtılması için bir kampanya yürüttüler. Geçen on yıl, örneğin kutsanmış bir rahip olan Olaus Petri'nin evliliği ve Lutheran dogmalarını savunan onun tarafından yayınlanan birkaç metin gibi Protestanlığın kademeli olarak tanıtılması olarak görülebilecek birçok olaya tanık oldu. Yeni Ahit'in bir çevirisi de 1526'da yayınlandı. Reformasyondan sonra, 1540-41'de Gustav Vasa İncili adı verilen tam bir çeviri yayınlandı. Bununla birlikte, İsveçli din adamlarının Yunanca ve İbranice bilgisi, orijinal kaynaklardan bir çeviri için yeterli değildi; bunun yerine çalışma, 1534'te Martin Luther tarafından yapılan Almanca çeviriyi takip etti.
Gustav Vasa'nın Katolik Kilisesi'nden kopması, VIII. Henry'nin aynı şeyi İngiltere'de yapmasıyla neredeyse eşzamanlıdır; her iki kral da benzer bir model izleyerek hareket etti, yani, kralın kendi kararlarını Roma'dan bağımsız olarak almaya karar vermesiyle sonuçlanan Papa ile uzun süreli bir çatışma yaşandı.
Remove ads
Gustav, ülkenin bazı bölgelerinde direnişle karşılaştı. Dalarna halkı, Gustav'ın saltanatının ilk on yılında, kralın Danimarkalıların bir destekçisi olarak gördüğü herkese karşı çok sert davrandığını düşündükleri ve onun Protestanlığı tanıtmasına kızdıkları için üç kez isyan ettiler. Danimarkalılara karşı savaşında Gustav'a yardım edenlerin çoğu bu isyanlara karıştı ve bunun bedelini birçoğu hayatlarıyla ödedi.
Småland'daki köylüler 1542'de vergiler, kilise reformu ve kilise çanları ile cübbelerine el konulmasıyla ilgili şikayetlerle alevlenerek isyan ettiler. Birkaç ay boyunca bu ayaklanma, yoğun ormanlarda Gustav'a ciddi zorluklar yaşattı. Kral, Dalarna eyaleti halkına bir mektup göndererek, her İsveç eyaletine mektuplar dağıtmalarını istedi, birlikleriyle krala desteklerini bildirdi ve diğer tüm eyaletleri de aynısını yapmaya çağırdı. Gustav, yardımıyla - ve en önemlisi de ücretli Alman paralı askerleriyle - 1543 baharında isyancıları yenmeyi başardığı birliklerini aldı.
İsyancıların lideri Nils Dacke, geleneksel olarak İsveç'e ihanet eden biri olarak görülüyor. Köylülere yazdığı kendi mektupları ve bildirileri, Roma Katolik dindarlık geleneklerinin bastırılmasına, Kral'ın para karşılığında eritilmek üzere kilise çanlarına ve kilise levhalarına el koymasına ve Gustav'ın otokratik önlemlerine yönelik genel hoşnutsuzluğa odaklandı ve Kral'ın mektupları, Dacke'nin birkaç ay boyunca önemli bir askeri başarı elde etti. Tarihsel kayıtlar, Nils'in bir savaş sırasında her iki bacağına da kurşun yarası alarak ciddi şekilde yaralandığını belirtiyor; eğer bu doğruysa, hayatta kalması çağdaş tıp teknikleri açısından şaşırtıcı olabilir. Bazı kaynaklar, Nils'in dörde bölünerek idam edildiğini; diğerleri ise yaralarından kurtulduktan sonra kanun kaçağı durumuna düşürüldüğünü ve Småland ile Danimarka Blekinge arasındaki sınırdaki ormandan kaçmaya çalışırken öldürüldüğünü belirtiyor. Vücut parçalarının, diğer olası isyancılara bir uyarı olarak İsveç'in her yerinde sergilendiği söyleniyor; kafası muhtemelen Kalmar'da bir direğe monte edilmiş olsa da bu kesin değil. Modern İsveç bilimi, Nils Dacke'ye yönelik eleştirileri yumuşattı ve bazen onu, özellikle Småland'da Robin Hood damarında bir kahraman haline getirdi.
Kilisenin devamı ile ilgili zorluklar da Gustav Vasa'yı rahatsız etti. 1540'lar, onun hem Petri kardeşlere hem de eski şansölyesi Laurentius Andreae'ye ölüm cezaları verdiğini gördü. Ancak hepsine hapiste birkaç ay geçirdikten sonra af verildi. 1554-1557'de Rusya'nın Korkunç İvan'ına karşı sonuçsuz bir savaş yürüttü.
Ölümü
1550'lerin sonlarında Gustav'ın sağlığı bozuldu. 1945 yılında mezarı açıldığında, cesedi üzerinde yapılan incelemede, bir bacağında ve çenesinde kronik enfeksiyonlara yakalandığı ortaya çıktı.
1560 yılında şansölyelere, çocuklarına ve diğer soylulara sözde "son konuşma" yaptı ve onları bir arada kalmaya teşvik etti. 29 Eylül 1560'da öldü ve Uppsala Katedrali'ne (üç karısıyla birlikte, sadece ikisi oyulmuşken) gömüldü.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads