Faliskçe

Faliskçe veya Faliskanca, Güney Etrürya'da yaşamış antik Falisklerin (Falisci) konuştuğu soyu tükenmiş bir İtalik dildir. Latince ile birlikte, İtalik dillerin Latin-Falisk grubunu oluşturur. Dilin - Latincenin yavaş yavaş nüfuz etmesiyle birlikte - en az MÖ 150'ye kadar devam etmiş olması muhtemel görünmektedir.

Faliskçe
Falisk kırmızı figürlü vazo
Ana dili olanlar	Antik İtalya
Bölge	Güney Etruria (Kuzey Lazio)
Ölü dil	yaklaşık MÖ 150
Dil ailesi	Hint-Avrupa İtalik Latin-Falisk Faliskçe
Yazı sistemi	Faliskçe, Eski İtalik yazısı ve Latin alfabeleri
Dil kodları
ISO 639-3	xfa
Dilbilimci listesi	xfa
Glottolog	fali1291[1]
Faliskçenin konuşulduğu yerleri gösteren İtalya haritası

Külliyat

Günümüze, çoğu kısa olan ve MÖ 7. ile 2. yüzyıl arasında yazıldığı düşünülen yaklaşık 355 yazıt ulaşmıştır. Bazıları; Etrüsk alfabesinden türeyen Eski İtalik alfabesinin farklı çeşitlerinde sağdan sola olacak şekilde yazılmıştır fakat Latin alfabesinin etkilerinden izler de barındırmaktadır.^[2] Falerii'de bulunan Ceres'e yazılmış bir yazıt (y. MÖ 600), genellikle soldan sağa yazılmış en eski örnek olarak gösterilir.^[3]

Dilin ayırt edici bir örneği, bir hamam tasının üzerindeki bir resmin kenarında yazılmış olarak görünür; bunun gerçekliği, kelimelerin sır koyulmadan önce yazılmış olmasından anlaşılır: "foied vino pipafo, cra carefo",^[2] Latince hodie vinum bibam, cras carebo (bugün şarap içeceğim, yarın şarabım olmayacak).^[4] Bu örnek, Faliskçenin bazı yönlerden Latinceden daha az muhafazakar olduğunu göstermektedir; ör. son hal eklerinin aşınması ve foied 'bugün' kelimesinin etimolojisinin daha örtülü hale gelmesi ki Latincede bu daha açıktır (hoc die > hodie).

Mezarlarda bulunmuş, çoğunlukla Etrüsk hakimiyetindeki döneme ait olan ve maddi refah ve incelik hakkında geniş kanıtlar sunan kalıntılar vardır. Daha önceki katmanlar, İtalik çağdan daha ilkel kalıntılar vermişti. Çoğunluğu özel adlardan oluşan çoğu yazıt, Faliskçeden ziyade Etrüskçe olarak görülebilir; az önce bahsedilen lehçe hesabına alınmadılar.^[2]

Sardinya'daki Feronia kasabası, adını muhtemelen oraya yerleşen Falisk halkının yerel tanrıçasından (Feronia) aldı. Onlardan bazılarına ait bir adak yazıtı S. Maria di Falleri'de bulunmaktadır.^[5]

Sesbilim

Faliskçenin fonetik özelliklerinden bazıları şunlardır:

1. Latincenin b'ye dönüştürdüğü ortada bulunan f'nin korunması (Praeneste iğnesindeki FHEFHAKED /fefaked/ Ön Latin-Faliskçe olabilir)
2. Ardından ünsüz i'si gelen d'nin sadece i- ile gösterilen bir tür sese öndamaksıllaşması, örneğin fo-died > foied
3. Son s'lerin kaybı, en azından bazı seslerden önce (cra = Latince cras)
4. Latincedeki gibi dudaksıllaşmış artdamaksılların korunması (cuando = Latince quando, Umbriyaca pan(n)u)
5. Bazı son ünsüzlerin bir sonraki kelimenin ilk sesine benzeşmesi: pretod de zenatuo sententiad (Conway, lib. cit. 321) = Latince praetor de senatus sententia (senatuos için zenatuo kullanılmış, eski bir tamlayan hali). ^[2]

f ve h sorunu

Faliskçede Ön Hint-Avrupa ötümlü soluklu seslerinin, normal Latince versiyonlarının aksine düzensiz ve beklenmeyen gelişimleri sorunu; hem h hem de f'nin *bh/*dh ve *gh'nın yansımaları olarak gözükmesidir: filea 'kız' ve hileo 'oğul' = Latince filius < Ön Hint-Avrupaca *dheh₁-lyo-; fe 'burada' ve hec = Latince hic < Ön Hint-Avrupaca *ghey-ke.

1991'de Rex E. Wallace ve B. D. Joseph bir açıklama sundu. Latince olarak belgelenmiş olsa da^[6] düşünülen gelişmelerin daha net bir resmini çizenin Faliskçe materyali olduğunu ileri sürdüler.

Arkaik Faliskçe yazıtlarında beklenmeyen sonuçların bulunmadığını ve Faliskçe yazıt külliyatında düzenli sonuçların sayısının düzensizlerden büyük ölçüde fazla olduğunu belirtiyorlar. Beklenmeyen sonuçlar sadece Orta ve Geç Faliskçede görülüyor. Aşağıdakiler tek örnekleridir:

f beklenirken h:

hileo (oğul) Orta Faliskçe

hirmia (gentilicium) Orta Faliskçe (firmio da tasdiklenmiştir)

hirmio (gentilicium) Geç Faliskçe

holcosio (gentilicium) Geç Faliskçe

haba 'bir çeşit fasulye' < *bhabo- (gramerci Quintus Terentius Scaurus tarafından Faliskçe olarak belirtilmiştir)

h beklenirken f:

foied 'bugün' Orta Faliskçe < *gho:dd(i)ed

fe 'burada' Geç Faliskçe < * ghey-ke

Wallace ve Joseph; ilk değişikliğin, birçok dilde de görülebilen ve Faliskçede sadece birkaç olası aday kelimeyi etkilemiş olan doğal bir ses değişimi olduğunu varsayıyor (İspanyolca hijo 'oğul' < Latince filium 'oğul' [belirtme hali]). İkinci sonucun, bir ses değişimi olarak açıklanamayacağını ve bu yüzden bunun, diğer gelişimden kaynaklanan aşırı doğrucu (ing. hypercorrect) bir biçim olduğunu savunuyorlar. f'den h'ye geçiş yaşanırken ve doğru biçimlere dair farkındalık kaybolurken bazı kişilerin etimolojik olarak uygun olmasa bile yeniden f'yi kullanmaya başladığını dile getiriyorlar.^[7]

Kaynakça

1. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Faliscan". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
2. Conway 1911.
3. G. C. L. M. Bakkum, The Latin dialect of the Ager Faliscus: 150 years of scholarship, Volume 2, University of Amsterdam Press, 2009, p. 1 for estimated number or inscriptions, p. 393ff. for Ceres inscription, and p. 406 for its general acceptance as the oldest example of Faliscan dialect. googlebooks preview
4. R. S. Conway, Italic Dialects, p. 312, b
5. Conway, ib. p. 335.
6. Proto-Indo-European *bher- > horda for forda, pregnant cow: Varro De re rustica II 5, 6; *ghaydo- fedus for hedus, goat Paulus Festi excerpta p. 84 M.
7. Rex E. Wallace and Brian D. Joseph "On the Problematic f/h Variation in Faliscan " in Glotta LXIX 1991 pp. 84–93.

Kaynaklar

•  Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Falisci". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.

Daha fazla okuma

• Adams, Douglas Q. ve James P. Mallory. 1997. "İtalik diller." Hint-Avrupa kültürü ansiklopedisinde. Düzenleyen James P. Mallory ve Douglas Q. Adams, 314–19. Şikago: Fitzroy Dearborn.
• Bakkum, Gabriel CLM 2009. Ager Faliscus'un Latince Lehçesi: 150 Yıllık Burs. Bölüm 1. Amsterdam: Amsterdam Üniversitesi Yayınları.
• baldı, philip 2002. Latince'nin temelleri. Berlin: de Gruyter.
• Clackson, James ve Geoffrey Horrocks. 2007. Latin dilinin Blackwell tarihi. Malden, MA: Blackwell.
• Coleman, Robert. 1986. "Roma genişleme döneminde merkezi italik diller." Filoloji Derneği İşlemleri 84, no. 1: 100–131.
• Hadas-Lebel, Jean. Sahte değişken. Şurada: İtalya'nın önceki dillerindeki dil varyasyonu. Lyon : Maison de l'Orient et de la Méditerranée Jean Pouilloux, 2011. s. 155–168. (Collection de la Maison de l'Orient mediterranéen ancien. Série philologique, 45) [www.persee.fr/doc/mom_0184-1785_2011_act_45_1_2012]
• Mercado, Angelo. 2012. İtalik Ayet: Eski Latince, Faliscan ve Sabellic'in Şiirsel Kalıntıları Üzerine Bir İnceleme. Innsbruck: Institut für Sprachen und Literaturen der Universität Innsbruck.
• Pulgram, Ernst. 1968. İtalya'nın dilleri: Tarihöncesi ve tarih. New York: Greenwood.
• --. 1978. İtalik, Latince, İtalyanca, MÖ 600 - MS 1260: Metinler ve yorumlar. Heidelberg, Batı Almanya: Kış.
• Rigobianco, Luca. "Falisko". In: Palaeohispanica: Hispania antigua n'deki dilleri ve kültürleri gözden geçirin. 20 (2020): s. 299–333. ISSN 1578-5386 9 Temmuz 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. DOI: 10.36707/palaeohispanica.v0i20.373