Dikey atım sistemi

Dikey fırlatma sistemi (VLS), yüzey gemileri ve denizaltılar gibi hareketli deniz platformlarında füzeleri tutmak ve ateşlemek için gelişmiş bir sistemdir. Her dikey fırlatma sistemi, bir veya daha çok füzeyi ateşlemeye hazır tutabilen bir dizi hücreden oluşur. Tipik olarak, her hücre bir çok farklı füze türünü tutabilir ve bu da gemiye herhangi bir görev için en iyi seti yükleme esnekliği sağlar. Ayrıca, yeni füzeler geliştirildiğinde, genellikle o ülkenin mevcut dikey fırlatma sistemlerine takılır ve mevcut gemilerin pahalı bir yeniden işleme gerek kalmadan yeni füze türlerini kullanmasına olanak tanır. Komut verildiğinde, füze hücreyi ve gemiyi temizleyecek kadar uzağa doğru uçar ve ardından istenen rotaya döner.

Kore dikey fırlatma sisteminin (K-VLS) bir diyagramı

Modern VLS hücrelerinin bir örneği, USS San Jacinto'daki Mk. 41'dir.

Aralık 1959'da ABD Donanması, USS George Washington (SSBN-598)'ı ilk balistik füze denizaltısı olarak hizmete soktu ve bu, dizel tahrik yerine nükleer tahrik kullanan dünyadaki ilk VLS donanımlı denizaltı oldu

Kara sınıfı kruvazör Azov, gerçek 90º VLS ile donatılan ilk yüzey gemisiydi. Söz konusu sistem, 5V55RM füzeleri için 48 tüplü 4 adet dönen tambur içeriyordu

Arleigh Burke sınıfı destroyer USS Curtis Wilbur (DDG-54 /6)'daki bir VLS'den boşaltılan Tomahawk füze kutusu

VLS, yüzey savaşçılarının, ana güvertenin altındaki bir şarjörden arkadan beslenen Mark 13 tek kollu ve Mark 26 çift kollu fırlatıcılar gibi eski fırlatma sistemlerine kıyasla, herhangi bir anda ateş etmeye hazır daha fazla sayıda silaha sahip olmasını sağlar. Daha fazla ateş gücünün yanı sıra, VLS önceki sistemlere göre çok daha fazla hasar toleranslı ve güvenilirdir ve daha az radar kesit alanını (RCS) vardır. ABD Donanması artık güdümlü füze muhripleri ve kruvazörleri için yalnızca VLS'ye güvenmektedir.

Dikey atım sistemi tarafından bir ESSM füzesi ateşlenirken, Japon Deniz Öz Savunma Kuvvetleri Muhribi "Fuyuzuki" hava savunma eğitimi sırasında

Dünyadaki en yaygın VLS, Amerika Birleşik Devletleri Donanması tarafından geliştirilen Mark 41'dir. 11.000'den fazla Mark 41 VLS füze hücresi, dünyada 11 donanmada 19 gemi sınıfında 186 gemide kullanılmak üzere teslim edildi veya sipariş edildi. Bu sistem halen ABD Donanması'nın yanı sıra Avustralya, Danimarka, Hollanda, Alman, Japon, Norveç, Güney Kore, İspanyol ve Türk donanmalarında hizmet vermektedir. Yunan Donanması gibi diğerleri ise benzer Mark 48 sistemini tercih etmektedir.^[1]

3S-14 VLS, Rusya'da geliştirildi ve S-400 füze sistemi gibi deniz ve kara esaslı TEL sistemlerinde kullanılmaktadır.

Gelişmiş Mark 57 VLS, Zumwalt destroyer'inde kullanılır. Daha eski Mark 13 ve Mark 26 sistemleri, Tayvan ve Polonya gibi diğer ülkelere satılan gemilerde hizmette kalmaya devam etmektedir.

Bir SSN'ye (nükleer enerjili saldırı denizaltısı) takıldığında, VLS yalnızca torpido tüpü kullanmaya kıyasla daha fazla sayıda ve çeşitlilikte silahın konuşlandırılmasına olanak tanır.

Fırlatma türü

2008 yılında USS Lake Erie 'deki VLS hücresinden fırlatılan bir RIM-156A füzesi.

ABD Donanması Mark 41 Tomahawk sıcak fırlatması

Dikey fırlatma sistemi, füzenin hücrede tutuştuğu sıcak fırlatma veya füzenin, füzenin kendisinin bir parçası olmayan bir gaz jeneratörü tarafından üretilen gazla dışarı atıldığı ve ardından füzenin tutuştuğu soğuk fırlatma olabilir. "Soğuk", roket motoru egzozuyla karşılaştırıldığında nispeten soğuk anlamına gelir. Sıcak fırlatma sistemi, bir fırlatma mekanizması gerektirmez ancak füzenin hücreden ayrılırken egzozundan ve ısısından kurtulmanın bir yolunu gerektirir. Füze, fırlatma mekanizması olmayan bir hücrede tutuşursa, hücre, bitişik hücrelerdeki füzeleri tutuşturmadan oluşan muazzam ısıya dayanmalıdır.

Sıcak fırlatma

Sıcak fırlatma sisteminin bir avantajı, füzenin fırlatma hücresinden kendi motorunu kullanarak kendini dışarı atmasıdır. Bu ise füzeyi fırlatma borusundan çıkarmak için ayrı bir sisteme olan ihtiyacı ortadan kaldırır. Bu, özellikle daha küçük füzeler etrafında tasarlandığında, sıcak fırlatma sistemini nispeten hafif, küçük ve geliştirilmesi ve üretilmesi ekonomik yapar. Olası bir dezavantajı, arızalı bir füzenin fırlatma borusunu tahrip edebilmesidir. Amerikan yüzey gemisi VLS'leri, hücre başına bir kapaklı ızgara şeklinde düzenlenmiş füze hücrelerine sahiptir ve "sıcak fırlatma" sistemleridir. Motor, fırlatma sırasında hücrenin içinde ateşlenir ve bu nedenle roket egzozunu boşaltma yolu gerektirir. Fransa, İtalya ve İngiltere, PAAMS'de benzer bir sıcak fırlatma Sylver sistemi kullanır.

Soğuk fırlatma

Soğuk fırlatma sisteminin avantajı güvenliğidir: Füze motoru fırlatma sırasında arızalanırsa, soğuk fırlatma sistemi füzeyi fırlatarak tehdidi azaltabilir veya ortadan kaldırabilir. Bu nedenle, Rus VLS'leri genellikle arızalı bir füzenin geminin güvertesine değil suya ineceği şekilde eğimli olarak tasarlanır.

Füze boyutu büyüdükçe, fırlatma fırlatmasının faydaları artar. Belirli bir boyutun üzerinde, bir füze güçlendiricisi gemi gövdesinin sınırları içinde güvenli bir şekilde ateşlenemez. Çoğu modern ICBM ve SLBM soğuk fırlatılır.

Rusya soğuk fırlatma sistemi için hem ızgara sistemleri hem de kapak başına bir çok füze bulunan revolver düzenini üretmektedir. Rusya ayrıca bazı dikey fırlatmalı füze sistemleri için örneğin Tor füze sistemi gibi soğuk fırlatma sistemini kullanır.

İngiltere'nin Ortak Hava Savunma Modüler Füze (CAMM) ailesi füzeleri, yumuşak dikey fırlatma denilen benzer soğuk fırlatma sistemini kullanır ve sistemin avantajlarını aktif olarak pazarlar. Yumuşak fırlatma, füzeye daha kısa menzilli angajmanlara izin veren azaltılmış bir müdahale oranı sağlar, geminin IR imzasını ve gemiyi birkaç dakika boyunca dışarı atarak görünürlüğün belirsizliğini azaltır. Ve en önemlisi, sıcak çıkışın olmaması ve geminin yapısındaki stresin azalması, daha hafif Mantar Çiftliği fırlatıcısı gibi çok daha fazla fırlatma sistem seçeneğine olanak tanırken, aynı zamanda daha ağır Mark 41'e dörtlü paket veya ikili paket biçiminde (hücre başına 4 veya 2 füze) kuruluma da imkan verir. Bu da maliyetli, ancak daha fazla alan tasarrufu sağlayan bir seçenektir.^[2][3][4][5]

Eşmerkezli Kanister fırlatma

Çin'in Halk Kurtuluş Ordusu Donanması'nın bazı savaş gemileri, Tip 052D fırkateyni ve Tip 055 fırkateyn'inde bulunan hücre modülünde hem sıcak hem de soğuk yöntemleri kullanarak fırlatma yapabilen eşmerkezli Kanister fırlatma (CCL) sistemini kullanır.^[6] Evrensel fırlatma sistemi ihracata sunulur.^[7]

Eski Çin gemileri tek fırlatma sistemi kullanır: Tip 052C muhripleri soğuk fırlatma sistemi kullanırken, Tip 054A fırkateynleri sıcak fırlatma sistemi kullanır.^[8]

Diğer platformlar

Taşıyıcı dikici fırlatıcılar, yüzeyden havaya ve yüzeyden yüzeye füzelerin fırlatılması için tekerlekli veya paletli kara araçlarıdır. Çoğu sistemde füzeler yatay, bataryasız tarzda taşınır: ateş etmek için araç durmalı ve ateşlemeden önce taşıma/fırlatma borusu dikey konuma kaldırılmalıdır.

BAE Systems, uyarlanmış yolcu uçaklarından Dikey Fırlatmalı füzelerin kullanımıyla ilgili patentler sundu.^[9]

Devletler tarafından kullanılan sistemler

NATO

2021'de Askeri Çalışmalar Merkezi, on dört NATO donanmasında kullanılan toplam VLS hücresi sayısını yayınladı. Sonuçlar aşağıda gösterilmektedir.

2020'de 14 NATO Donanmasının Dikey Fırlatma Sistemi Hücreleri (Askeri Çalışmalar Merkezi)^[10]

Ülke	Gemi sınıfları ve yaklaşık VLS hücresi sayısı	Toplam	Denizden Fırlatılan Seyir Füzeleri (SLCM) için Vuruş Uzunluğu VLS hücreleri
ABD	73 × 90/96 Arleigh Burke sınıfı muhrip 13 × 122 Ticonderoga sınıfı kruvazör 2 × 80 Zumwalt sınıfı muhrip	8.646	8.700+ SLCM cephaneliği / Denizaltılardaki VLS ve BFM dahil değildir.
Avrupa toplamı	-	2.392	688
Birleşik Krallık	6 × 48 Tip 45 muhrip 12 × 32 Tip 23 firkateyni	672	-
Fransa	2 × 48 Horizon sınıfı firkateyn 8 × 32 Aquitaine-sınıfı firkateyn 1 x 32 Charles de Gaulle Sınıf	384	6 × 16 = 96 SLCM Aquitaine sınıfına konuşlandırıldı
Danimarka	2 × 36 Absalon sınıfı firkateyn 3 × 56 Iver Huitfeldt sınıfı fırkateyn	240	3 x 32 = 96 / SLCM yok
İspanya	5 × 48 Álvaro de Bazán -sınıfı firkateyn	240	5 × 48 = 240 / SLCM yok
İtalya	2 × 48 Horizon sınıfı firkateyn 8 × 16 Carlo Bergamini-sınıfı firkateyni	224	SLCM yok
Kanada	12 × 16 Halifax sınıfı firkateyn	192	-
Hollanda	4 × 40 De Zeven Provinciën sınıfı fırkateyn 2 × 16 Karel Doorman sınıfı firkateyn	192	4 × 40 = 160 / SLCM yok
Almanya	4 × 16 Brandenburg sınıfı fırkateyn 3 × 32 Sachsen sınıfı firkateyn	160	3 × 32 = 96 / SLCM yok
Türkiye	4 x 16 Istanbul-sınıfı 2 × 8 Barbaros sınıfı fırkateyn 2 × 16 Salih Reis-sınıfı 4 × 8 Gabya sınıfı fırkateyn	144	-
Yunanistan	4 × 8 İdra sınıfı fırkateyn 3 × 32 FDI HN	128	-
Norveç	3 × 8, 1 × 16 Fridtjof Nansen sınıfı firkateyn	40	-
Belçika	2 × 16 Karel Doorman sınıfı firkateyn	32	-
Portekiz	2 × 16 Karel Doorman sınıfı firkateyn	32	-
Bulgaristan	2 × 8 MMPV 80 korvet	16	-

Not: Yukarıdaki tablo, dikey fırlatma sistemlerine sahip olmayan NATO donanmalarını, yani Arnavutluk, Hırvatistan, Estonya, İzlanda, Letonya, Litvanya, Kuzey Makedonya, Polonya, Romanya ve Slovenya'yı içermez.

Diğer

 Cezayir

• MEKO 200 – Umkhonto (füze) (32 hücre)

 Avustralya

• Anzac sınıfı firkateyn – Mark 41 dikey fırlatma sistemi Mod 16 (8 hücre)
• Hobart sınıfı muhrip – Mark 41 (48 hücre)
• Avcı sınıfı firkateyn – Mark 41 (32 hücre)

 Brezilya

• Tamandaré sınıfı firkateyn – CAMM (füze ailesi) (12 hücre)

 Şili

• Karel Doorman sınıfı firkateyn – Mark 48 Mod 1 (16 hücre)
• Tip 23 firkateyni – CAMM (füze ailesi) (32 hücre)
• Adelaide sınıfı firkateyn – Mark 41 Mod 16 (8 hücre)

 Çin

Yüzey

• Tip 055 destroyer – GJB 5860-2006 Eşmerkezli Kanister Fırlatma Sistemi (112 hücre)
• Tip 052D destroyer – GJB 5860-2006 Eşmerkezli Kanister Fırlatma Sistemi (64 hücre)
• Tip 052C destroyer – H/AJK03 HHQ-9 (48 hücre)
• Tip 051C destroyer – 48N6E (48 hücre)
• Tip 051B destroyer – H/AJK16 HQ-16 veya Yu-8 (32 hücre)
• Sovremenny sınıfı muhrip – H/AJK16 HQ-16 veya Yu-8 (32 hücre)
• Tip 054A firkateyni – H/AJK16 HQ-16 veya Yu-8 (32 hücre)

 Mısır

• Tahya Misr (FFG1001) – Silver dikey fırlatma sistemi A43 (16 hücre)

 Finlandiya

• Hamina sınıfı füze botu – Umkhonto (füze) (8 hücre)
• Hämeenmaa sınıfı mayın döşeyici – Umkhonto (füze) (8 hücre)

 Hindistan

Yüzey

• INS Vikrant (2013) – Barak 8 (64 hücre)
• INS Vikramaditya (R33) – Barak 1 ve Barak 8 (48 hücre)
• Visakhapatnam sınıfı muhrip - Barak 8 (32 hücre) ve BrahMos (16 hücre)
• Kolkata sınıfı muhrip – Barak 8 (32 hücre) ve BrahMos (48 hücre)
• Delhi sınıfı muhrip – Barak 1 (32 hücre)
• Rajput sınıfı muhrip – BrahMos (8 hücre) ve Barak 1
• Shivalik sınıfı fırkateyn – Club veya BrahMos (8 hücre) ve Barak 1 (32 hücre)
• Talwar sınıfı firkateyn – Club veya BrahMos (8 hücre)
• Brahmaputra sınıfı fırkateyn – Barak 1 (24 hücre)
• Kamorta sınıfı korvet – Barak 1 (16 hücre)

Denizaltı

• Arihant sınıfı denizaltı – K-4 veya K-15 (8 hücre)

 İran

• Shahid Soleimani sınıfı korvet– Sayyad (füze) (SD-3) veya Navvab ve Q-474 CMs (22 hücre)
• Zulfigar sınıfı hava savunma botu Hızlı saldırı botları – Navvab (4 hücre)

 Endonezya

• Bung Tomo sınıfı korvet – MICA (füze) (16 hücre)
• Martadinata sınıfı firkateyn –MICA (füze) (12 hücre)
• Ahmad Yani sınıfı firkateyn – Yakhont VLS (4 hücre) Ex-Van Speijk sınıfı firkateyn

İtalyan destroyeri Caio Duilio'nun SYLVER hücreleri

 İsrail

• Sa'ar 5 sınıfı korvet – Sa'ar 6 sınıfı korvet – Barak 1 Barak 8 (2 x 32 hücre)

 Japonya

• Hyūga sınıfı refakat gemisi – Mark 41 dikey fırlatma sistemi (16 hücre)
• Kongō sınıfı refakat gemisi – Mark 41 (90 hücre)
• Atago sınıfı refakat gemisi – Mark 41 (96 hücre)
• Maya sınıfı muhrip – Mark 41 (96 hücre)
• Murasame sınıfı refakat gemisi – Mark 41 (16 hücre) + Mark 48 (16 hücre)
• Takanami sınıfı refakat gemisi – Mark 41 (32 hücre)
• Akizuki sınıfı muhrip (2010) – Mark 41 (32 hücre)
• Asahi sınıfı muhrip – Mark 41 (32 hücre)
• Mogami sınıfı firkateyn - Mark 41 (16 hücre)
• JS Asuka - Mark 41 (8 hücre)

 Malezya

• Lekiu sınıfı firkateyn - CAMM (füze ailesi) GWS-26 (16 hücre)

 Fas

• Mohammed VI – Silver dikey fırlatma sistemi A50 (16 hücre)

 Yeni Zelanda

• Anzac-class frigate – GWS-35 (20 hücre)

 Umman

• Khareef sınıfı korvet – VL MICA (12 hücre)

Sovyet füze kruvazörü Frunze Tor VLS'den füze ateşliyor

Geminin pruva ve kıç tarafındaki gri kutular olarak VLS'nin ön ve arkada görülebildiği Ticonderoga sınıfı USS Lake Champlain'in üstten görünümü

 Pakistan

• Tuğrul sınıfı firkateyn 4 – HQ16 (32 hücre)
• Babur-class corvette 1 – GWS-35 (12 hücre)

 Filipinler

• Miguel Malvar sınıfı firkateyn 2 - MICA (16 hücre)

 Rusya

Surface

• Admiral Kuznetsov sınıfı uçak gemisi 1 – Granit (12 hücre) + Kinzhal (192 hücre)
• Kirov sınıfı kruvazör 1 – Granit (20 hücre) + Fort/Fort-M (96 hücre) + Kinzhal (128 hücre)
• Slava sınıfı kruvazör 1 – Fort (64 hücre)
• Udaloy sınıfı muhrip 1 – Kinzhal (64 hücre)
• Neustraşimıy Firkateyn 1 – Kinzhal (32 hücre)
• Amiral Grigoroviç sınıfı firkateyn 1 – Kalibr veya BrahMos için 3S14 (8 hücre) + 3S90M, 9M317M için (24 hücre)
• Amiral Gorshkov sınıfı firkateyn 1 – Kalibr veya Oniks için 3S14 (16 hücre) + farklı füze tipleri için (32 hücre) Redut sistemi
• Gepard sınıfı firkateyn – Kalibr veya Oniks için 3S14 (8 hücre)
• Steregushchiy sınıfı korvet 1 – Redut (12 hücre)
• Gremyashchiy sınıfı korvet 1 – Redut (2 x 8 hücre) + 3S14 Kalibr veya Oniks için (8 hücre)
• Buyan sınıfı korvet – 3S14 Kalibr veya Oniks için (8 hücre)
• Karakurt sınıfı korvet – 3S14 Kalibr veya Oniks için (8 hücre)
• Project 22160 devriye gemisi – 3S14 Kalibr veya Oniks için (8 hücre)^[11]
• Korsar refakat gemisi – Kalibr için 3S14 (8 hücre)^[12]

Denizaltı

• Amur sınıfı denizaltı Amur 950 – Kalibr veya BrahMos için 3S14 (10 hücre)^[13]
• Oscar sınıfı denizaltı – Granit (24 hücre) + RPK-2 Vyuga (28 hücre)
• Yasen sınıfı denizaltı, Yasen-M – Kalibr (40 hücre) veya Oniks için 3S14 (32 hücre)^[14]
• Typhoon sınıfı denizaltı – R-39 Rif (20 hücre)^[15]
• Delta III sınıfı denizaltı – R-29 Vysota (16 hücre)^[16]
• Delta sınıfı denizaltı, Delta IV-sınıfı denizaltı – R-29RMU Sineva veya R-29RM Shtil (16 hücre)^[17]
• Borei sınıfı denizaltı – RSM-56 Bulava (16 hücre)^[18]

 Güney Afrika

• Valour sınıfı firkateyn 1 – Umkhonto (füze) (16 hücre)

 Güney Kore

Yüzey

• Gwanggaeto Daewang sınıfı muhrip (KDX-I) – Mark 48 (16 hücre)
• Chungmugong Yi Sunshin sınıfı muhrip (KDX-II) – Mark 41 (32 hücre) + Kore Dikey Fırlatma Sistemi (K-VLS) (24 hücre/ 32 hücre)
• Sejong Daewang sınıfı muhrip (KDX-III) – Mark 41 (80 hücre) + Kore Dikey Fırlatma Sistemi (K-VLS) (48 hücre)
• Nampo sınıfı mayın döşeyici – Kore Dikey Fırlatma Sistemi (K-VLS) (4 hücre)
• Cheon Wang Bong sınıfı tank çıkarma gemisi LST 1 – Kore Dikey Fırlatma Sistemi (K-VLS) (4 hücre)
• Daegu sınıfı fırkateyn – Kore Dikey Fırlatma Sistemi (K-VLS) (16 hücre)

Denizaltı

• KSS-III denizaltısı – Kore Dikey Fırlatma Sistemi (K-VLS) (10 hücre)

 Singapur

• Formidable sınıfı fırkateyn – SYLVER (32 hücre)
• Victory sınıfı korvet – Barak 1 (2 x 8 hücre)
• Independence sınıfı kıyı misyon gemisi – VL MICA-M (12 hücre)

 Tayland

• Naresuan sınıfı fırkateyn – Mark 41 (8 hücre)
• Bhumibol Adulyadej -sınıf firkateyni – Mark 41 (8 hücre)

Kaynakça

1. Preview ofTable of contents (8 Temmuz 2016). "Naval Swiss Army Knife: MK 41 Vertical Missile Launch Systems (VLS)". Defenseindustrydaily.com. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2016.
2. Głębocki, Robert; Jacewicz, Mariusz (20 Ekim 2018). "Simulation study of a missile cold launch system". Journal of Theoretical and Applied Mechanics. 56 (4). ss. 901-913. doi:10.15632/jtam-pl.56.4.901. ISSN 1429-2955. 4 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
3. "From Sea Wolf to Sea Ceptor – the Royal Navy's defensive shield | Navy Lookout". www.navylookout.com (Büyük Britanya ingilizcesi). 4 Haziran 2019. 27 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2023.KB1 bakım: Tanımlanamayan dil (link)
4. "SEA CEPTOR | FORCE PROTECTION, Maritime Superiority". MBDA (ABD ingilizcesi). 6 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2023.KB1 bakım: Tanımlanamayan dil (link)
5. "CAMM | FORCE PROTECTION, Ground Based Air Defence". MBDA (ABD ingilizcesi). 19 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2023.KB1 bakım: Tanımlanamayan dil (link)
6. "Shots of cold and hot launches of 052D destroyer unveiled". China-arms. 19 Şubat 2020. 9 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
7. "China Reveals Universal Ship-borne Vertical Missile Launch System". defense post. 1 Ekim 2021. 1 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
8. Joe, Rick (8 Haziran 2018). "All You Need to Know About China's New Stealth Destroyer". The Diplomat. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018.
9. "Patent US7540227 – Air based vertical launch ballistic missile defense – Google Patents". 6 Mayıs 2003. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2016.
10. Stöhs, Jeremy. "How High? The Future of European Naval Power and the High-End Challenge" (PDF). Centre for Military Studies. Djøf Publishing. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2021.
11. "Patrol ship for distant sea areas Project 22160E | Catalog Rosoboronexport". 24 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
12. "Project 11541 "Korsar"". 23 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
13. "ЦКБ МТ Рубин: Amur 950". 10 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
14. "Russia's newest submarines are 'on par with ours' and sailing closer to the US, top commanders say". Business Insider. 2 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
15. "SSBN Typhoon Class (Type 941)". 25 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
16. "Delta III Class Ballistic Missile Submarine | Military-Today.com". 6 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.
17. "Explainer: Russia's Delta IV Nuclear Missile Submarines". 23 Aralık 2020. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
18. "SSBN Borei Class Nuclear-Powered Submarines". 8 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024.