Demirkapı (Maveraünnehir)

Demirkapı veya eski varyantıyla Temir Kapıg (Göktürkçe: Temir Ḳapıġ) tarihî dönemde Orta Asya’nın Maveraünnehir kesiminde, bu bölge güneyinde bulunmuş olan bir meşhur geçittir. Kabul edilmiş görüşlere göre bu yer Belh kentini Semerkant'a bağlayan yol üzerinde kayalık bir geçit veya dağ boğazı idi.^[1] Sekizinci asrın ilk on yıllarından tarihlendirilen Türk runik harfli yazıtlarda Temir kapıġ (‘Demirkapı’) toponimi sık sık anılmaktadır.^[2][3][4]

Demirkapı
Demirkapı’nın bölgesinde günümüzde yer alan Badahşan Vilayeti’ndeki bir vadi
Demirkapı Özbekistan haritasında göster Demirkapı Afganistan haritasında göster
Genel Bilgiler
Konum	Surhanderya, Özbekistan
Koordinatlar	38°13′31″K 66°54′10″D
Tür	Boğaz

Konum

Tonyukuk Yazıtı’ndan (725/726) Köktürklerin İnci Irmağı’nı (Amuderya) geçerek düşmanlarını Demirkapı’nın ötesine kovup imparatorluğun hudutlarını, Köktürk yazıtlarında daima imparatorluğun batı sınırı sayılan, Demirkapı-geçidine kadar genişletmiş olduklarını biliyoruz. Köktürk anıtlarında o kadar sık geçen meşhur Temir qapïġ gerçekte ne idi ve nerede bulundu? Kabul edilmiş görüşlere göre bu yer Belh kentini Semerkant'a bağlayan yol üzerinde kayalık bir geçit (veya dag boğazı) idi. Thomsen'e göre 12-20 m geniş, 3 km uzun dar dağ geçidi dünya harikalarının biri, namına lâyıktır, sonradan ise Müslüman dünyasında, hatta - ilâve etmeliyiz ki - onun dışında da benzeri yerleri onu örnek alarak adlandırmışlar.^[1]

En meşhur "Demirkapı" hiç şüphesiz Köktürk yazıtlarının demin adı geçen Maveraünnehir'deki Baysun-tau dağında bugünkü Derbent^[A] adlı köyün yakınında, eski Semerkant-Tirmiz (Termez) yolu boyunda bulunmaktadır.^[5] En erken anılması boğazdan 630'da geçen ve yöreyi su sözlerle anlatan meşhur Çinli seyyah Hiuan-tsang'a aittir:

“	Güneydoğuda, dağlarda, yaklaşık iki yüz li[B] kat etti ve Demir Kapı'ya girdi. Sağda ve solda olağanüstü yükseklikte, birbirine paralel iki dağ arasında bulunan boğazlara bu ad verilmiş. Dağlar çok dar ve üstelik dik uçurumlarla çevrili bir keçi yolu ile birbirinden ayrılmış. Bu dağların her iki yamacı da, demir renkli birer taş duvar görünümünde. Geçit yerine, demirle sağlamlaştırdıkları iki kanatlı bir kapı yerleştirmişler. Kapı kanatlarına da bir sürü demir çıngırak asılmış, asılması güç ve çok iyi korunmuş olduğu için bu geçide bugünkü ismini takmışlar.[3]	„

Orhun Yazıtları’nda Demir Kapı

Demir Kapı geçidi, metinlerdeki şekliyle Temir Kapıg, Orhun Yazıtları’nın birçok yerinde geçer.

“	Kül Tigin Yazıtı güney 3. ve 4. paragrafları: kuurıgaru yençü ügüz keçe temir kapıgka tegi süledim yırıgaru yir bayırkuu yiriŋe tegi süledim bunça yirke tegi yorıtdım ötüken yışda yig idi yok ermiş[6] Türkiye Türkçesi: …batıda İnci ırmağı(nı) geçerek Demir Kapı’ya kadar ordu sevk ettim; kuzeyde Yir Bayırku topraklarına kadar ordu sevk ettim; bunca diyara kadar (ordularımı) yürüttüm (ve anladım ki): Ötüken dağlarından daha iyi bir yer asla yok imiş![6]	„

Ayrıca bakınız

• Demirkapı

Notlar

A. ^ Derbent yerleşim yeri, Afganistan’ın Badahşan eyaletindeki Feyzabad yakınındadır.

B. ^ Çin uzunluk ölçüsü: 1 li = aşağı yukarı 540 m.