Bildirme eki

Bildirme eki veya bildirme koşacı,^[1] Türkçede yükleme kesinlik, belirsizlik, ihtimal gibi anlamlar katan -dir eki.^[2] Türkçedeki dört ek-fiilden biridir. Eklendiği kelimedeki ses kurallarına uyarak -dır, -dur, -dür, -tir, -tır, -tur ve -tür hâllerine dönüşebilir:

• cevherdir, elmadır, yüzüktür, gelmiştir, dönüyordur

Bildirme kipleri ile karıştırılmamalıdır.

Tarihçe

Göktürkçede görülmeyen, ilk kez Uygurca ayakta durmak fiilinden -tur hâlinde ortaya çıkan^[2] bu ek önceleri sıfat-fiillerin sonunda, daha sonra da fiil çekimlerinde kullanılmaya başlanmıştır. Önceleri sadece isim soylu sözcüklerin ardından gelen ek, zamanla fiil çekimlerine de karışmış, birleşik çekim ekine benzer bir anlam kazanmıştır. Önceleri sadece 3. tekil şahıs için kullanılmış, zamanla diğer kişiler için de türetilmiştir.

Kullanım

Modern Türkçede bildirme ekinin başlıca görevi isim cümlesi oluşturmak (isim soylu sözcükleri yükleme çevirmek) ve fiillere kesinlik (olgu) veya ihtimal anlamları katmaktır:

• Bizim ev sağdan üçüncüsüdür. (İsim soylu sözcükten yüklem oluşturmuş, "kesinlik" anlamı katmış.)
• Annem eve ulaşmıştır. (Öğrenilen geçmiş zaman kipindeki fiile "ihtimal" anlamı katmış.)
• Anahtarların dolaptadır. (İsim soylu sözcükten yüklem oluşturmuş, "ihtimal" anlamı katmış.)

İsim cümlesi oluştururken kullanılan ve ihtimal anlamı "katmayan" bildirme eki Türkçede sık sık gizli hâlde kullanılır:

• Bu benim kardeşim. (olgu, -dir düşmüş)
• Şu karşıdan gelen çocuk bahse varım benim kardeşimdir. (ihtimal, -dir muhafaza edilmiş)

Bildirme eki -diğer ek-fiillerin aksine- bileşik zamanlı fiil oluşturmaz:

• Babam geçen sene bu vakitler Adana'ya gitmişti. (bileşik zamanlı fiil, -miş'li geçmiş zamanın hikâyesi)
• Kardeşim her zamanki gibi basketbol oynamaya gitmiştir. (basit zamanlı fiil, öğrenilen geçmiş zaman, ihtimal anlamı)

Olumsuz hâli

İsim cümlelerinde olumsuz hâli olumsuzluk koşacı olarak da bilinen^[3] "değil" sözcüğü ile oluşturulur:

• Anahtarların dolapta değildir.

Fiil cümlelerinde olumsuz hâli -me olumsuzluk eki ile oluşturulur:

• Annem eve ulaşmamıştır.

Bu kuralın bir istisnâsı yine isim soylu olan^[4] ve "sahiplik, bulunma" gibi anlamlar katan "var" ile oluşturulan cümlelerdir. Bu cümlelerin olumsuz hâli "yok" sözcüğü ile oluşturulur:

• Dolapta ayran var(dır).
• Dolapta ayran yok(tur).