Belisarius Kulesi

Belisarius Kulesi; adını Bizans komutanı Belisarius‘dan alan, İstanbul Yenikapı civarlarında günümüzde olmayan eski bir kuledir.

Sol tarafta açıkça gözüken kule Yenikapı civarındadır.

Belisarius Kulesi hakkında şu bilgiler veriliyor: "Kule kıyıdan 12 toise (20-24 m) uzakta bulunmaktadır. Türkler buraya barut yerleştirmişler ve ona Kule adını vermişlerdir. Belisarius Kulesinin amacı Theodosius limanının dalgakıranını korumaktı. Tekrar bakıldığında bu kulenin sit alanına bağlı olmadığı ancak 17. yüzyılda tamamlanan bu kulenin en azından kare planlı olduğu ortaya çıkıyor. Mazgallı pencereleri ve üst kısmında konsollu bir platformu olan üç katlı bir kuledir. Barut şarjörü olarak kullanılmış olması, bir patlama sonucu hasar görmüş ya da yok olmuş olabileceğini düşündürmektedir.

Tarihi

Belisarius Kulesi, İstanbul Boğazı’nda Kız Kulesi benzeri bir kuledir. Günümüzde bulunmayan bu yapı hakkında bazı bilgiler bulunmaktadır. Osmanlı zamanında gezginlerin çizdiği resim ve tasvirlerde çokça gözükmektedir. Kale-i Hamza olarak da adlandırılmıştır.^[1]

Adını ünlü Bizans generali Belisarius'tan (ö.565) alan kule, İstanbul'daki mimari eserleri anlatan yazarlar tarafından muğlak ve çelişkili ifadelerle anıldığı için söz konusu kulenin tam olarak nerede olduğu belli değildir. F. Dirimtekin (1894-1976)'in Marmara surlarını inceleyen eserinde Belisarius Kulesi, sahil boyunca uzanan surlara bağlı 35 ve 62 numaralı burçlar olarak belirtilir. Daha sonra M. Müller-Wiener (1923-1991), şehrin topografyasını inceleyen eserinde aynı surlar üzerindeki 35 numaralı burç olarak belirtilir.  Araştırmacıların planlarına da giren bu kule, yayınlarını yaptıkları yakın tarihlerde yerli yerinde durduğu halde, bir duvarla kıyıdaki sur sistemine bağlı bir burç olarak gösterilmektedir. Konu birçok açıdan soruna dönüşmüştür, birbirinden uzakta iki farklı yapı aynı isimle anılmış ve söz konusu mimari unsurlar kule değil burç olarak tanımlanmıştır.

Dirimtekin, 70 yıldır süren tereddütleri başlatan etüdünde Belisarius adıyla bağlantılı iki farklı yapı vardır. Araştırmacının çizdiği krokilerde, 35 numaralı burç, Çatladıkapı'nın güneyinde, surların dirsek yaptığı noktada yer alan ilk yapıdır. Bu açıklamaya dayanarak Müller-Wiener, yapıya Belisarius Burcu adını verir ve hem planda yerini hem de fotoğrafını gösterir. Dirimtekin, ilkinden 1700 m. kadar batıda işaretlediği ikinci yapıyı Belisarius Burcu olarak adlandırdı. Araştırmacı, Grelot'nun resmi ve Kauffer'in haritalarına dayanarak adlandırdığı kulenin demiryolu inşası sırasında (1874) tamamen yıkıldığı ve yerine istasyon binası yapıldığı için hakkında inceleme yapmanın mümkün olmadığını belirtir.

Floransalı gezgin Christoforo Buondelmonti, eliyle çizdiği İstanbul haritasında kuleyi net bir şekilde gösteren 16. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenir. Vlanga Limanı'nın batı ucunda, ilk büyük Osmanlı yapılarından bağımsız bir deniz kulesi açıkça görülebiliyor. Bu, dörtgen planlı, kayalıklara oturtulmuş ve üst sınırında dendanlı olan kulenin en eski görüntüsü olmalı.

Venedikli haritacı Giovanni Andrea Vavassore (1495-1572)'ye atfedilen haritalar, yaklaşık 1479 tarihli kayıp bir prototip üzerinden yapılan versiyonlarıyla tanınmaktadır. “Byzantium sive Constantinepolis” başlıklı baskılar, Kadıköy'ü adeta bir balondan izleyerek çizilmiş bir topografya sunmaktadır. Kız Kulesi, abartılı çizilmiş yelkenli gemiler arasında görülüyor olsa da Belisarius Kulesi yoktur. Bu durum, aradığımız yapının mevcut olmadığını göstermez, çünkü yakın tarihlerde çizilmiş başka resimler kuleyi göstermektedir.

Piri Reis'in Kitab Barieh adlı eserine dayanan minyatür bir resim, coğrafi konumuna göre olması gereken yaklaşık konuma belirgin bir şekilde yerleştirilmiş bir deniz kulesini göstermektedir. Mendireğin ön yüzündeki kırmızı mürekkepli "Kule-i Hamza" kitabesiyle ve üst kayanın (adanın) üzerinde bir konsola oturan uzatılmış taban ile bu düzenli yapı vurgulanmıştır. Nakkaş Osman'ın Osmanlı Sarayı'ndaki atölyesinde yazdığı 'Hünernâme' adlı eseri resimleyen nakkaş Velikan, fetihlerin gerçekleştiği bölümlere göre İstanbul şehrinin bir haritasını sunuyor.

Harita bize, yoğun gelişmenin yanı sıra, Marmara Denizi'ne açılan birkaç liman ve 16. yüzyıldan kalma dikdörtgen mazgallı bir deniz kulesinin yanı sıra aradığımız şeyi bir kez daha gösteriyor. Yüzyılın sonunda bile hala hayatta ve iyi durumda olduğunu bir kez daha kanıtladı. Heykelin milimetrik boyutlarına rağmen, küçük bir kayalık ada üzerine, mazgallı pencereleri olan ve tepedeki kuleye entegre edilmiş, kıyı surlarından oldukça yüksek, kare şeklinde bir kulenin inşa edildiği açıkça görülüyor.

Bu belge, mimari tarzı nedeniyle surların tahkim edilmemesine rağmen kulenin 17. yüzyılın sonuna kadar ana hattını koruduğunu kanıtlıyor. Grelot'tan yaklaşık 10 yıl sonra yayınlanan 1687 tarihli başka bir çalışmada kule, ilk bilimsel haritalardan birinde yeniden karşımıza çıkıyor. İstanbul Planı, Osmanlı başkentindeki her türlü askeri istihbaratı ticari misyon adı altında Fransız devletine bildirmekle görevli olan Gravier d'Ortier'in notlarında yer almakta olup 1685 ve 1687 yıllarında gerçekleştirilmiştir^[2].