Anzer balı

Anzer balı, Anzer Yaylası'nda üretilen heterofloral baldır.^[1][2] İsmini bulunduğu yayladan alan Anzer balı, 16 Şubat 2021 tarihinde coğrafi işaret tescili almıştır.^[3] Anzer balı, yüksek besin değeri ve sağlığa olan faydalarından dolayı fonksiyonel bir gıda olarak kabul edilmektedir.^[4] Genellikle açık sarı renkte olan Anzer balı, bazen koyu kahverengi renkte de olabilmektedir.^[5] Güçlü ve zarif bir kokusu vardır.^[6]

Anzer balının yapımında Kafkas arısı ve Kafkas arısı melezi arılar kullanılmaktadır.^[7] Anzer balının yapımında kullanılan bitkilerin çoğu Mayıs ayında çiçek vermeye başlar ve Ağustosun başlarına kadar çiçek vermeye devam ederler.^[6] Her yıl Ağustos ayının ilk haftasında Anzer Balı ve Yayla Şenlikleri düzenlenmektedir.^[8] Anzer Yaylası'nın en geniş yeri 9.5 km ve en dar yeri 4 km olan 13 km uzunluğundaki vadisinde üretilmektedir.^[9][10] Yaylada yetişen 450-500 civarı bitkinin 85-90 kadarı bölgeye endemiktir.^[11] Anzer balı, ortalama bir çiçek balından 10^[12] ila 30 kat daha pahalıdır.^[13][14]

Tarihçe

Anzer balı, ilk kez Doğu Karadeniz'de botanik araştırmaları yapan Karl Heinrich Koch tarafından kayıt altına alındı. Koch, Rize'de bulunduğu 2 yıllık süre içerisinde Alplerde bulunmayan bitki türlerinin varlığını tespit etti ve Abdülmecid'in sarayına çuvallarca bal ve çiçekle döndü. Bu tarihten sonra Anzer balı, Osmanlı arşivlerinde geçmeye başladı. Koch, aynı zamanda şifalı olduğunu düşündüğü balların bir kısmını o dönemde hasta olan IV. Friedrich Wilhelm'e götürdü.^[15]

Bununla beraber Anzer balı ile ilgili başka rivayetler de vardır. Bir rivayete göre kendisinden ümit kesilmiş bir hasta memleketi Rize'ye döner. Rize'de her gün çıplak şekilde Anzer Yaylası'ndaki çiçeklerin üzerinde yuvarlanır ve iyileşir. Sonrasında bu durumu doktoruna anlatınca, doktor kendisinden Anzer balı ister. Farklı bir rivayete göre Mustafa Kemal Atatürk, Rize'ye geldiği zaman Anzerli Mustafa Şişman kendisine Anzer balı armağan eder. Atatürk'ün verdiği talimat sonrası yapılan tahlillerde Anzer balının değerli olduğu tespit edilir. Balla ilgili başka bir söylentiye göre Anzer balı özel bir kayanın üzerindeki kovanlardan toplanır.^[16] Bir başka rivayete göre Hatice Turhan Sultan, Ramazan ve Kandil gecelerinde Yeni Cami'deki çeşmelerden Anzer balı akıtılmasını ve bu balın cemaatçe içilmesini istemiştir.^[17]

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anzer balının okka başına düşen ücreti 1 sarı lira idi.^[16] 1973 yılında Anzer balının kilosu 250-300 liraya satılırken, ortalama bir balın kilosu 30 liraya satılıyordu.^[18] Temmuz 1991 yılında ise Anzer balının kilosu 800 bin ila 1 milyon TL arasında satılmaktaydı.^[16] 2000'li yılların başında yaklaşık 500 kovanda Anzer balı üretimi yapılmaktaydı. Bu dönemde Anzer balı üretimi yıllık 100 ila 500 kilogram arasında değişmekteydi.^[19] 2005 yılında yaklaşık 1000 kovanda 500 kg üretilen Anzer balının kilosu 380 TL'den satılmaktaydı.^[20] 2004 yılında Hatay'da 207 tüketiciyle yapılan bir ankette bal tüketiminin %2.9'unu Anzer balının oluşturduğu tespit edilmişti.^[21]

Bununla beraber sahte Anzer balı da satılmaktadır. 2009 tarihli bir kaynakta üretilen Anzer balı miktarının, Anzer balı adıyla satılan bal miktarının çeyreği olduğu belirtilmişti.^[22]

2010 yılında Anzer balının kilosu 300 ila 500 TL arasında satılıyordu.^[23] 2016 yılında yaklaşık 200 üreticisi ile 3.000 kovanda üretilen Anzer balı, 2 ton civarında üretilmişti. Aynı tarihte Anzer balının kilo başına ücreti 900 TL civarındaydı.^[24] 2019 yılında üretim miktarı 1.500 ton, kilo başına fiyat ise 1000 TL idi.^[25] Anzer balı 2022 yılında ilk kez kara kovanda üretilerek kilosu 8.000 liradan satışa sunuldu. Kara kovanda üretilmeyen Anzer balının fiyatı ise 2.500 TL oldu.^[26] 2024 yılında Anzer balının kilogram başına satış fiyatı 4.000 TL oldu.^[27]

Bölgede yapılan küçükbaş hayvancılık Anzer balı üretimine zarar vermektedir. 1990 yılında kovan başına yaklaşık 5 kilogram Anzer balı üretilirken, 2020 yılında bu sayı kovan başında 2 kilograma düşmüştür.^[28]

Anzer balı, 2024 yılında Londra Uluslararası Bal Ödüllerinde Altın Bal ödülünü kazandı.^[29]

İçeriği ve özellikleri

Anzer balının içeriği (g/100 g)^[30]

Bileşen	Miktar
Glukoz	30,7
Fruktoz	37,7
Maltoz	<0,6
Rafinoz	0,5
Sakkaroz	11,6
Su	17,2

Halk arasında Rhododendron caucasicum'un (beyaz komar), Anzer balını üreten arıların kullandığı başlıca çiçek olduğu sanılırdı.^[31] Bununla beraber 2019 yılında Anzer balı üzerine yapılan melissopalinolojik analiz sonucunda Apiaceae, Asteraceae, Ericaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Liliacea ve Rocacea cinsi bitkilerin polenlerinin yüksek seviyede, Cistus, Geranium, Myosotis, Onobrychis, Plantago, Ranunculus, Rhodedendron, Rumex ve Thymus cinsi bitkilerinin polenlerinin ise düşük seviyede olduğu bulundu. Aynı çalışmada flavonoid yapılı hesperidin, krisin ve pinosembrin gibi doğal bileşiklerin Anzer balında yüksek seviyede olduğu ve buna bağlı olarak balın tıbbi değerinin yüksek olduğu tespit edildi.^[32] Toplamda 42 polen taksonunun tespit edildiği Anzer balında, Asteraceae cinsi polenler %16, Fabaceae cinsi polenler %14, Lamiaceae cinsi polenler %14 ve Rosaceae cinsi polenler %8'lik oranıyla en çok rastlanan polenlerdi.^[33] Anzer balını diğer ballardan ayıran bir diğer fark ise, Anzer balında Myosotis cinsi bitkilerinin polenlerinin oransal olarak daha az olmasıdır.^[10] Anzer balında antibakteriyal aktivite ile ilişkilendirilen absisik asit, apigenin, isoramnetin, kaempferol, rutin, sinnamik asit ve şiringik asit değerleri yüksektir.^[34]

2014 tarihli bir çalışmada Anzer poleninin antioksidan aktivite değerleri 11,77-105,06 µmol Trolox/g aralığında ölçülmüş olup, iyi bir antioksidan olarak kullanılmasının önerilebileceği saptanmıştır. Aynı çalışmada Anzer balının demir indirgeme potansiyelinin Romanya ve Batı Karadeniz ballarına kıyasla daha yüksek olduğu tespit edilmiştir.^[35] 2018 tarihli bir çalışmada Anzer balının Doğu Karadeniz'deki çiçek balları arasında en yüksek demir indirgeme (FRAC) potansiyeline sahip olduğu, ama Doğu Karadeniz'deki kestane ballarına kıyasla daha düşük demir indirgeme potansiyeline sahip olduğu bulundu.^[36] 2009 tarihli bir çalışmada Anzer balındaki amino asit seviyesinin kestane, okaliptüs, orman gülü, salgı ve pamuk ballarına kıyasla daha yüksek olduğu rapor edildi.^[37] Balıkesir, Erzurum, Anzer ve Trabzon polenlerinin incelendiği bir araştırmada, anti-hiyalüronidaz aktivitesi en yüksek polenlerin Balıkesir ve Anzer polenleri olduğu tespit edildi.^[38] Gümüşhane, Zara ve Anzer ballarının test edildiği 2020 tarihli bir araştırmada, sadece Anzer balının 500 mg/mL konsantrasyonunda E. coli bakterisine karşı antibakteriyel aktivite gösterdiği belirlenmiştir.^[39] Aynı çalışmada 3 balın da S. aureus ve S. cerevisae bakterilerine karşı etkili olduğu gözlemlenmiştir.^[40] 2016 tarihli bir çalışmada Anzer balının çam, meşe veya kestane ballarına kıyasla daha düşük biyoaktivite potansiyeline sahip olduğu saptandı.^[41] 2010 tarihli bir çalışmada Anzer balı ve Kars balının E. faecalis bakterisine karşı standart antibiyotiklere kıyasla orta seviyede antibakteriyel aktivite sergilediği tespit edilmiştir.^[42]

Diğer ballarda gram başına 2 ila 2.5 miligram olan C vitamini, Anzer balında gram başına 62.67 miligramdır.^[43] C vitaminine ek olarak a-tokoferol ve flovonoid antioksidanlarını içermektedir.^[30] Balların pH değeri 3.4 ila 6.1 arasında değişim gösterirken^[44] Anzer balı için bu değerler 3.74 ve 4.08 değerleri arasındadır. Anzer balında en çok bulunan mineraller sırasıyla Potasyum (1265.87-5887.65 mg/kg), Kalsiyum (299.56-854.36 mg/kg), Sodyum (289.41-591.45 mg/kg) ve Magnezyum'dur (41.54-90.54 km/kg).^[45] Anzer balının içerdiği Çinko, Demir ve Polifenol miktarı da diğer çiçek ballarından fazladır. Balın içeriğinde Bakır, Fosfor ve Manganez elementlerine de rastlanmıştır.^[30] 1999 tarihli bir araştırmada Anzer balının kabin kurutucuda 40-45 °C sıcaklıkta 2.5-3 saat bekletilmesinin aroma, koku, renk ve yapısında olumsuz değişikliklere yol açmadığı ve Anzer balını kurutmak için optimum değerler olduğu belirlenmiştir.^[46] Anzer balındaki nem yüzdesi %16.82 ila %19.62 arasında değişmektedir. Anzer balının optik dönme açısı ise -0.70 ve -2.18 arasında değişim göstermektedir.^[47] 2019 tarihli araştırmada Anzer balının elektriksel iletkenlik değerinin 0.26 mS/cm ve 0.79 mS/cm arasında değişim gösterdiği bulunmuştur.^[45]

Türkiye'de üretilen ballardaki organik asitler üzerine yapılan bir çalışmada, Anzer balında kilogram başına düşen formik asit miktarı 17.30 ± 0.50 mg, glukonik asit miktarı ise 5.52 ± 0.09 mg olarak ölçülmüştür.^[48]

2016 yılında yapılan bir araştırmada Anzer balı 1'e 8 oranında toz halindeki zencefil ile karıştırılarak diş minesindeki erken çürük lezyonlarının remineralizasyonunda florürlü diş macunundan daha etkili olmuştu. Araştırmacılar, bu etkinin balın antimikrobiyal özellikleri ve zencefilin biyoaktif bileşenlerinin sinerjisinden kaynaklanabileceğini belirtmiştir.^[49]

2022 yılında yapılan bir araştırmada, Anzer balının X-ışını radyasyonunun neden olduğu kromozomal kırılmaları ve mikronükleus (DNA hasar göstergesi) oluşumunu anlamlı derecede azalttığı, buna bağlı olarak radyasyona bağlı DNA hasarına karşı koruyucu bir etkisi olduğu bulunmuştur.^[50]

Anzer balı, Trabzon Kestane balı, Çam balı, kekik balı, narenciye balı ve Buzluhan Yayla ballarının test edildiği bir çalışmada, Anzer balı Salmonella typhimurium TA 98 ve TA 100 suş testlerinde Sodyum azid, 2-Aminofluoren ve 4-nitro-o-fenilendiamine mutajenlerine karşı %97.7'li inhibisyon oranıyla kekik balının (%99.5) ardından mutajen etkilerini en çok engelleyen bal olarak tespit edilmişti.^[51]

Geleneksel ve tamamlayıcı tedavide kullanımı

Rize halk kültüründe bronşit tedavisi için Anzer balı ve yayla sütü birlikte kaynatılır, ardından 20 gün boyunca her gece yatmadan önce 1 su bardağı ölçüsünde içilirdi.^[52] Bademcik iltihabı, farenjit, ülser ve sıyrıklar da bölge halkının Anzer balını tedavi olarak kullandığı tıbbi durumlardır.^[7] Yanık yaralarının tedavisinde merhem gibi kullanılan Anzer balının, yarayı iyileştirmede başarılı sonuçlar verdiği bildirilmiştir.^[53] Anzer balı, kestane balı ve Manuka balının test edildiği bir çalışmada, çizik testi yöntemiyle laboratuvar ortamında yara modeli oluşturulmuş ve Anzer balı, hücre çoğalma sürecini en fazla hızlandıran bal olmuştur.^[54] Anzer balını yüksek tansiyon, damar hastalıkları ve sertleşme bozukluğuna şifa olması için kullananlar da vardır.^[13]

Anzer balı kanser hastaları tarafından da kullanılmaktadır. 2019 yılında yapılan bir araştırmada, Anzer balının Urtica dioica (ısırgan) tohumu ile karıştırılarak tüketilmesinin kansere karşı potansiyel bir koruyucu etkisi olabileceği bildirilmiştir.^[42] Trakya Üniversitesi Hastanesi'nde 2016 yılında yapılan bir araştırmada 24 jinekolojik kanser hastasının 17'si, 26 meme kanseri hastasının ise 8'i Anzer balı kullandığını belirtmişti.^[55] Karadeniz Teknik Üniversitesi Hastanesi'nde 2019 yılında yapılan bir araştırmada, 64 ebeveynin 6'sı kemoterapi alan çocuklarında ortaya çıkan ağız yaralarında tedavi yöntemi olarak Anzer balı kullandığını ifade etmişti.^[56]