Anatolikon

Anatolikon Theması (Yunanca: Grekçe: Άνατολικόν [θέμα], Anatolikon [thema]) daha doğrusu Anatoliklerin Theması olarak bilinir (Yunanca: Grekçe: θέμα Άνατολικῶν, thema Anatolikōn), Orta Küçük Asya'da (modern Türkiye) bir Bizans theması (askeri-sivil eyalet) idi. Kuruluşundan itibaren, themaların en büyük ve en kıdemli olanıydı ve askeri yöneticileri (stratēgoi) güçlü bireylerdi, bunların birçoğu imparatorluk tahtına yükseldi veya tahtı ele geçirmek için başarısız isyanlar başlattılar. Thema ve ordusu, 7-10. Yüzyıl Arap-Bizans savaşlarında önemli bir rol oynadı, ardından 1070'lerin sonlarında Selçuklu Türkleri tarafından fethine kadar süren göreli bir barış dönemi yaşadı.

Grekçe: Άνατολικόν θέμα, θέμα Άνατολικῶν Anatoliklerin Theması Bizans İmparatorluğu Thema 640lar/660lar – c. 1078 Anatolikon Theması harita üzerinde Küçük Asya'da Bizans Themaları yaklaşık 740. Tarih Orta Çağ  - Kuruluş 669 öncesi  - Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarafından ele geçirildi c. 1078 Bugün parçası  Türkiye

Coğrafya ve idare

8. ve 9. yüzyıllardaki "klasik" formunda thema, Likaonya, Pisidya, İsauria gibi antik bölgelerin yanı sıra Frigya'nın çoğu ve Galatia Salutaris'in bazı kısımlarına yayıldı.^[1][2] Başlangıçta, Anatolikon Theması Küçük Asya'nın batı ve güney kıyılarını da içeriyordu, ancak c. 720 Thrakesion ve Kibirreoton themalarını oluşturmak için bölündü.^[3][4] Theofilos (h. 829-842) hükümdarlığında, Arap sınır bölgesine bakan ve Gülek Boğazı'nın kuzey girişini koruyan kaleler de dahil olmak üzere doğu ve güneydoğu bölümleri, Kappadokia (aslen Anatolikon'un bir bölümü veya Tourma) ve Seleukia olmak üzere iki yeni sınır bölgesi (kleisourai) oluşturmak için ayrıldı.^[5][6] İmparator VI. Leon (h. 886-912) daha sonra Tuz Gölü'nün batısındaki bölgeyi (Eudokias, Hagios Agapetos ve Aphrazeia Bandonları) Kappadokia'ya bıraktı.^[4][6] Themanın başkenti, 838 yılında Abbâsîler tarafından şehrin yağmalanmasına kadar Amorium'du.^[4][7] Bundan sonra, muhtemelen yakınlardaki Polybotos kalesine transfer edildi.^[8]

10. yüzyıl Arap coğrafyacıları Kudâme ibn Ca'fer ve İbn'ül-Fakîh'e göre, "Romalıların vilayetlerinin en büyüğü" olan Anatolikon Theması, 15.000 asker ve 34 kale içeriyordu.^[2] Thema ve askeri valisi veya stratēgos, ilk kez 690'da kaydedildi ve thema valileri arasında ilk sırada yer aldı. Bu nedenle, "Anatolikon'un stratēgos'u" (Grekçe: στρατηγός τῶν Άνατολικῶν) İmparatorluğun en yüksek makamlarından biriydi ve hadımların özellikle yasaklandığı birkaç mevkiden biriydi. Görev sahipleri, yıllık 40 pound altın maaş aldılar ve patrikios, anthypatos ve prōtospatharios üst düzey saray rütbelerine sahip oldukları kaydedilmiştir. Buna ek olarak, Asya kara themalarının genel komutanı olan monostratigos ("tek-general") istisnai görevine atananlar da onlardı.^[9][4][10]

Tarihi

Themanın kesin kuruluş tarihi bilinmemektedir. Diğer orijinal themaların yanı sıra, İslam'ın yayılışı karşısında Küçük Asya'ya çekilen Doğu Roma ordusunun eski kara ordularının kalıntıları için askeri kamp alanı olarak 640'lardan sonra oluşturuldu. Anatolikon Theması yerini ve adını Doğu (Yunanca: Grekçe: Άνατολή, Anatolē) ordusundan almıştır.^[11][12][13] Bu thema ilk kez 669'da kaydedilirken, ordunun kendisinden 687'de II. Justinianos'un (h. 685-695) bir iussio'su kadar geç bir zamanda exercitus Orientalis olarak bahsedilir.^[11][13][4]

Arap ve Türkler ile savaşlar

7. ve 8. yüzyıllarda Araplar ile yapılan savaşlar sırasında, Anatolikon Theması -özellikle de en doğu bölgesi olan Kapadokya- sıklıkla ya Arap istilalarının hedefiydi ya da 8. yüzyılın ortasında başlayan Bizans'ın Arap topraklarına yönelik karşı akınlarının ön saflarıydı. ^[14]

Thema başkenti Amorium da Arapların sık sık hedefiydi. Zaten 644'te saldırıya uğradı, 646'da ele geçirildi ve 669'da kısa bir süre işgal edildi. Araplar 708'de tekrar ulaştılar ve 716'da Konstantinopolis'e yürüdükleri sırada başarısız bir kuşatmaları oldu.^[14][15] Arap saldırılarının dalgası 740'larda, Bizans'ın Akroinon Muharebesi'ndeki zaferinden ve Üçüncü Fitne ile Abbâsî Devrimi'nin kargaşasından sonra^[16] ve İmparator IV. Konstantinos'i (h. 741-775) döneminde Anatolikon, Bizanslıların Arap topraklarına yaptıkları seferlere öncülük etti. Bu, 780'den sonra çeyrek yüzyılda Küçük Asya'da Bizans istilalarını başlatan Abbâsî Halifeliği'nin tepkisini tetikledi. Böylece 788'de Anatolikon, Kopidnadon'da ağır bir yenilgiye uğradı ve Amorium 797'de tekrar tehdit edildi.^[14] 9. yüzyılın ilk yıllarında Kappadokia, Halife Harun Reşid (h. 786-809) tarafından doğrudan yönetilen ve Herakleia Kybistra ile diğer birkaç kaleyi ele geçiren 806 büyük işgaliyle sonuçlanan Arap saldırılarının odak noktasıydı.^[17]

Yaklaşık 842 yılında Küçük Asya'nın Bizans themaları, büyük orijinal themaların daha küçük sınırlara bölünmesini gösterir.

Geç Antik Çağ kent dokusu, Arap saldırılarından ve buna eşlik eden kentleşmenin azalmasından önemli ölçüde zarar gördü, ancak themanın iç kısımlarındaki şehirlerin çoğu, yani Frigya ve Pisidya, azaltılmış bir biçimde de olsa hayatta kaldı. Halifeliğin sınırındaki Doğu Kappadokia (eski Kappadokia Secunda eyaleti) şehirleri, Pisidia'nın Antiokheia'sında olduğu gibi fiilen tahrip edildi.^[18] Doğu sınırında, özellikle de Kappadokia'da 9. yüzyılda yeni Kleisura'nin kurulması, Arap akınlarının bundan sonra orada emildiği ve nadiren Anadolu Themasının topraklarına ulaştığı anlamına geliyordu. Halife Mutasım'in 838'de Amorium'a yönelik büyük işgalinden ayı olarak, 878 yılında Mistheia'yı ve yine themanın güneydoğu kısmında İkonium çevresindeki 888, 894 ve 897'de Anadolu topraklarına giren saldırılar thema birlikleri tarafından başarıyla savunmuştur.^[17] 10. yüzyıl, 931'de bir başka Amorium yağmalaması ve 963'te İkonium'a ulaşan bir baskın dışında, büyük ölçüde barışçıldı.^[17]

Bu themaya ilk Türk saldırısı, Türklerin İkonium'a saldırdığı 1069'da kaydedildi. Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası eyaletin büyük bir kısmı Türkler tarafından ele geçirişmiş, İkonium 12. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkenti olmuştur.^[19] Anatolikon Theması'nın tarihi kaynaklardaki son görünümü 1077, stratēgos Nikiforos Botaneiates kendini imparator (III. Nikiforos, (h. 1078-1081) ilan etmesidir.^[4] Bizanslılar, sonraki yıllarda Komninos imparatorları altında temanın bazı batı ve kuzey kısımlarını kurtarmayı başardılar, ancak Anatolikon Theması asla yeniden kurulmadı.^[19]

İsyanlar

III. Leon ve V. Konstantinos'u gösteren altın solidus

Varlığının ilk yüzyıllarında doğrudan Halifeliğin güçleriyle karşı karşıya kalan ve İsauria imparatorlarının desteğinden yararlanan Anatolikon Theması, themaların en güçlü ve en prestijli olanıydı.^[2][9] Bununla birlikte, tam da gücü, imparatorlar için potansiyel bir tehdit olduğu anlamına da geliyordu: zaten 669'da, thema ordusu isyan etti ve IV. Konstantinos'i (h. 668-685) kardeşleri Herakleios ve Tiberius'u ortak imparator olarak yeniden ilan etmeye zorlarken,^[20] 695'te eski bir stratēgos, Leontios (h. 695-698), Tahtı II. Justinian'tan (h. 685-695, 705-711), gasp etti ve 717'de stratēgos Leon (h. 717-741), III. Theodosios'u (h. 715-717) devirdikten sonra imparator oldu.^[4][21] Bundan böyle Anatolikon, ikonoklast politikaları da dahil olmak üzere İsauria Hanedanı'nın sadık destekçileri olacaklardı ve 742'de III. Leon'un oğlu ve halefi V. Konstantinos, gaspçı Artabasdos'a karşı themaya sığınmış ve destek bulmuştur.^[4][21]

Anatolikon Theması, sonraki yüzyıllarda da taht için birkaç teşebbüs için üs görevi gördü: 803'te Bardanes Turkos'un başarısız isyanı, Anatolikon birlikleri tarafından V. Leon'un (h. 813-820) 813 yılında başarılı bir şekilde ilan edilmesini 820-823 yıllarında Slav Thomas'ın büyük çaplı isyanı izledi. Ancak 10. yüzyılda thema, dönemin isyanlarının aralarında belirir. Bir Anatolikon stratēgos'unun bir sonraki ve son isyanı, 1022'de II. Basileios'e (h. 976-1025) karşı Nikiforos Ksifias'ın isyanıydı.^[22]

Kaynakça

Özel

1. Haldon 1997, s. 157.
2. Pertusi 1952, ss. 114–115.
3. Nesbitt & Oikonomides 1996, s. 144.
4. ODB, "Anatolikon" (C. Foss), pp. 89–90.
5. Haldon 1999, s. 114.
6. Gyftopoulou 2003, § 5.2.
7. Pertusi 1952, s. 115.
8. Gyftopoulou 2003, § 5.1.
9. Gyftopoulou 2003, § 3.
10. Bury 1911, ss. 39–41.
11. Pertusi 1952, s. 114.
12. Haldon 1999, s. 73; Treadgold 1995, s. 23.
13. Gyftopoulou 2003, § 1.
14. Gyftopoulou 2003, § 6.1.
15. ODB, "Amorion" (C. Foss), pp. 79–80.
16. Lilie 1976, ss. 97–162
17. Gyftopoulou 2003, § 6.2.
18. Gyftopoulou 2003, § 5.3.
19. Gyftopoulou 2003, § 7.
20. Gyftopoulou 2003, § 8.
21. Gyftopoulou 2003, § 8.1.
22. Gyftopoulou 2003, § 8.2.

Genel

• Bury, J. B. (1911). The Imperial Administrative System of the Ninth Century – With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos [Dokuzuncu Yüzyılın İmparatorluk İdari Sistemi - Filotheos'un Kletorologion'unun Gözden Geçirilmiş Metni ile] (İngilizce). Londra: Oxford University Press. OCLC 1046639111 – Archive.org vasıtasıyla.
• Gyftopoulou, Sofia (11 Mayıs 2003). "Arşivlenmiş kopya" Ανατολικών Θέμα. Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor (Yunanca). Atina: Foundation of the Hellenic World. 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2009.
• Haldon, John F. (1997). Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-31917-1. 28 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.
• Haldon, John F. (1999). Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204 (İngilizce). Londra: University College London Press (Taylor & Francis Group). ISBN 1-85728-495-X. 25 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.
• Alexander Kazhdan, (Ed.) (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). Oxford ve New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.
• Lilie, Ralph-Johannes (1976). Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd (Almanca). Munich: Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität München. OCLC 797598069.
• Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nikolaos, (Ed.) (1996). Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Volume 3: West, Northwest, and Central Asia Minor and the Orient (İngilizce). Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 0-88402-250-1. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.
• Pertusi, A. (1952). Constantino Porfirogenito: De Thematibus (İtalyanca). Rome: Biblioteca Apostolica Vaticana.
• Treadgold, Warren T. (1995). Byzantium and Its Army, 284–1081 (İngilizce). Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-3163-2. 1 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.