Şuşa pogromu veya Şuşa katliamı (Ermenice:Շուշիի ջարդեր - Shusha charder), Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nde yer alan Şuşa şehrindeki Ermeni ayaklanmasının bastırılmasının ardından[3] Azeri asker ve siviller tarafından şehirdeki Ermeni nüfusunun topluca öldürülmesini ve Ermeni mahallelerinin yıkımını içeren olaylardır.[4][5][6][7][8][9][10][11][12][13]
Katliam, 22-26 Mart 1920 tarihlerinde Ermenistan ve Azerbaycan tarafından bölgenin kime ait olduğu hususunda yaşanan çatışmalar sonucunda gerçekleşti. Bu, Şuşa’nın Ermeni mahallelerinin tamamen tahrip olmasına ve kasabanın Ermeni nüfusunun ortadan kaldırılmasına neden oldu. Olaylardan sonra şehirde etnik açıdan Azeriler baskın grup haline geldi.[5]
1920 pogromundan sonra Şuşa’nın Ermeni kesiminin kalıntıları. Arka planda Kanach Zham Kilisesi görünmektedir. Dağlık Karabağ'daki Şuşa şehrinin yıkılmış Ermeni mahalleleri, arka planda Kutsal Kurtarıcı Ermeni Katedrali
Richard Hovannisian olayları şu şekilde betimlemiştir:
Şehrin Azeri sakinlerinin de katıldığı Azerbaycan birlikleri Şuşa'nın Ermeni bölgelerini cehenneme çevirdi. 23-26 Mart tarihleri arasında, kiliseler ve arsaları, kültürel kurumlar, okullar, kütüphaneler ve tüccar sınıfının konakları da dahil olmak üzere yangında yaklaşık 2.000 yapı tahrip edildi. (...) Emniyet müdürü Avetis Ter-Ghukasian ateşe verilerek bir insan meşalesi haline getirildi ve birçok aydın 500 Ermeni kurban arasındaydı.[14]
Azeri komünist Odzhakhkuli Musayev'in açıklamasına göre ise olay:
Savunmasız kadınların, çocukların, yaşlı kadın ve erkeklerin acımasızca yok edilmesi başladı. Ermeniler toplu katliamlara maruz kaldılar ... Ve güzel Ermeni kızlar tecavüz edildikten sonra silahla vuruldu ... Hüsrev Bey Sultanov'un emriyle, pogromlar altı günden daha fazla bir süre boyunca devam etti ve Ermeni mahallelerindeki evler talan edildi, ezildi ve küle döndü ... Hüsrev Bey Sultanov, MüslümanlarlaCihad hakkında konuştu ve onlardan, kadınları, çocukları vb. bağışlamadan, Şuşa şehrinin Ermenilerini yok etmelerini istedi.[15]
Büyük Sovyet Ansiklopedisi'ne (Üçüncü Baskı, 1970) göre, bu olaylar kent nüfusunun 2.096'sının ölümüne sebep oldu. Olaylardan sonra şehirde sadece birkaç Ermeni ailesi kaldı.[16]
"... eskiden, elbette sağlıklı olan bu kasabada, felaket ve katliamların görüntüsü çok canlıydı... Katliamlardan sonra bütün kuyuların cesetlerle dolu olduğunu söylüyorlar. (...) Sokakta veya dağda kimseyi görmedik. Sadece şehir merkezinde, pazar meydanında çok fazla insan vardı, fakat aralarında hiç Ermeni yoktu, hepsi de Müslümandı.”[17]
Bugün bile 1920'de Şuşa'da gördüklerimi korkuyla hatırlarım. En güzel Ermeni kasabası tamamen yıkıldı ve kuyularda kadınların ve çocukların cesetlerini gördük.”[18]
Ekim Devrimi öncesindeki 1916 yılında Kafkasya'da yürütülmüş son istatistiklere göre, Şuşa kasabası 43.869 kişiye ev sahipliği yapmaktaydı. Bunlardan 23.396'ı (%53) Ermeni iken, 19.121'i (%44) ise Tatardı (Azeri).[20]
Kayıp sayısı tahminleri belirsiz ve değişkendir; 500[21][22] ila 20,000 - 30,000 Ermeni'nin öldürüldüğü[23][24][25][26][27] ve Şuşa'daki birçok binanın yıkıldığına inanılmaktadır.
Edward Thomas Devine, Paul Underwood Kellogg, The Survey, Volume 43, Survey Associates, Charity Organization Society of the City of New York, 1920, p. 346 "...caused a recent exodus of over two thousand Armenians form Shusha (survivors of a Tartar post-war massacre there) through hostile villages to the nearest rail point..."
S. Neil MacFarlane, Oliver Thränert,, Balancing hegemony: the OSCE in the CIS, Centre for International Relations, 1997, p. 7116 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Another event of the period was the massacre in March 1920 of Armenians in Shusha, the historic centre of Karabakh, which shifted its ethnic status from an Armenian-dominated town to an Azeri-dominated one."
Brook, Stephen (1993). Claws of the crab: Georgia and Armenia in crisis. s.326. In the 1920s a massacre of Armenians led to an Azeri majority in the town.
Chorbajian, Levon (1994). The Caucasian Knot: The History & Geopolitics of Nagorno-Karabagh. Londra: Zed Books. s.141. ISBN9781856492881. The city of Shushi, formerly the third largest city in Transcaucasia, saw its Armenian population decimated by the massacre of March 1920.
(Rusça) A. Zubov, Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа (Political future of the Caucasus)25 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,"Znamiya" journal, 2000, #4 "Британская администрация почему-то передала населенные армянами уезды Елизаветпольской губернии под юрисдикцию Азербайджана. Британский администратор Карабаха полковник Шательворт не препятствовал притеснениям армян, чинимым татарской администрацией губернатора Салтанова. Межнациональные трения завершились страшной резней, в которой погибла большая часть армян города Шуши. Бакинский парламент отказался даже осудить свершителей Шушинской резни, и в Карабахе вспыхнула война."
"British administrator of Karabakh colonel Shuttleworth didn't impede the discrimination of Armenians by Tatarian administration of governor Saltanov. The national clashes ended by the terrible massacres in which the most of Armenians in Shusha town perished. The Parliament in Bakü refused even condemn the accomplishers of the massacres in Shusha and the war was started in Karabakh."
"Situation des réfugiés et déplacés d'origine arménienne sur le territoire de l'ex-Union soviétique"(PDF). Commission des recours des refugies (Fransızca). 23 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi(PDF). Erişim tarihi: 25 Mart 2019. De 1918 à 1920, les républiques indépendantes d'Arménie et d'Azerbaïdjan se sont disputées le contrôle du Karabagh, pour des raisons symboliques et stratégiques. Des pogroms et des incendies anéantissent le quartier arménien de Chouchi en février 1920.
Daha fazla bilgi edinmek için tıklayınız., Ayrıca, 1918-1923'te Нагорный Карабах, гг. Сборник документов и материалов. Ереван, 1992. о443 Д443: злебайджана Оджахкули Мусаева правительству РСФСР. стр. 638-639 (Ermenistan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Ermenistan Bakanlar Konseyi Ana Arşiv Bölümü, Erivan Devlet Üniversitesi Ermeni Halkı Tarih Fakültesi, 1918-1923 yılları arasında Nagorny Karabakh. Erivan, 1992. №443 sayılı belge: Azerbaycan Komünist Partisi üyesi Odzhakhkuli Musayev’in RSFSR hükümetine yazdığı mektuptan рр. 638-639).
Great Soviet Encyclopedia, vol. 17, London, Collier Macmillan, 1973, p. 301. quoted by Tim Potier. Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia, and South Ossetia: A Legal Appraisal. 90-411-1477-7
"The Nagorno-Karabagh Crisis:A Blueprint for Resolution"(PDF). Public International Law & Policy Group and the New EnglandCenter for International Law & Policy. Haziran 2000. s.3. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2019. In August 1919, the Karabagh National Council entered into a provisional treaty agreement with the Azerbaijani government. Despite signing the Agreement, the Azerbaijani government continuously violated the terms of the treaty. This culminated in March 1920 with the Azerbaijanis' massacre of Armenians in Karabagh's former capital, Shushi, in which it is estimated that more than 20,000 Armenians were killed.|eser= dış bağlantı (yardım)
Russian analysts Igor Babanov and Konstantin Voevodsky write that "On March, 1920, during the occupation of Shusha town, 30 thousand Armenians were massacred". / Игорь Бабанов, Константин Воеводский, Карабахский кризис, Санкт-Петербург, 1992
Armenia, Armenia: about the country and the people from the Biblical times to our days, a reference-book, V. Krivopuskov, V. Osipov, V. Alyoshkin, ed. V.V. Krivopuskov, 3. ed., Moskova, Golos-Press, 2007. P. 30-31.
