İstiklâl mahkemesi

İstiklâl mahkemesi, Türk Kurtuluş Savaşı sırasında ayaklanma çıkaran ve yağmaya girişenleri, bozguncuları, orduya ait silah ve mühimmatı çalanları, casusları, asker kaçaklarını ve bağımsızlık hareketini engelleme amacıyla propaganda yapanları yargılamak için, çıkarılan özel bir kanunla ilk olarak 18 Eylül 1920 tarihinde kurulan mahkemelerdir. İlk dönem İstiklâl Mahkemeleri, Ankara'daki hariç olmak üzere 17 Şubat 1921 tarihinde kapatıldı. İkinci dönem İstiklâl Mahkemeleri, çalışmalarına 30 Temmuz 1921'de başladı ve 1923'ün Ekim ayına dek faaliyetlerini sürdürdü. Üçüncü ve son dönem İstiklâl Mahkemeleri ise 1923 ile 1927 yılları arasında etkin oldu.

Ankara İstiklâl Mahkemesi üyeleri; soldan sağa: "Kılıç" Ali Bey, "Kel" Ali Bey, Necip Ali Bey ve Reşit Galip Bey

Kurtuluş Savaşı yıllarında görev yapan birinci dönem İstiklâl Mahkemeleri dışında daha sonraları da dönemlerine göre farklı vazifeler yürüten İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur. Sonradan kurulan bu mahkemeler birer devrim mahkemesi niteliğindedir. Uğur Mumcu'ya göre bu kurumlar mahkeme değil, savaş ve ihtilal gibi özel durumlarda isyancı, bozguncu ve karşı devrimcilerin yargılandığı anti-demokratik "infaz kurulları"dır.^[1]

Arka plan

Yunan ordusu karşısında asker kaçakları sebebiyle düzenli bir ordu kurulamıyordu. Karşılarında duracak bir güç olmadığından Yunan ordusu hiçbir direnişle karşılaşmadan ilerleyebiliyordu. Halife ve saltanat propagandası yapanlar halkın millî direniş kuvvetlerine katılmasını olumsuz etkiliyordu.^[2][3][4] Cemiyet-i Müderrisin tarafından yayınlandığı izlenimi veren, Kuvâ-yi Milliye hakkındaki olumsuz bir fetva, Yunan uçakları tarafından Anadolu'ya atılıyordu. Asker kaçaklarından meydana gelen çeteler köy ve kazaları soyuyordu.

Büyük Millet Meclisi tarafından 29 Nisan 1920 tarihinde Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmıştı. Bu kanun cürümleri ve vatana ihanet niteliğindeki suçları önlemeye yeterli gelmemişti. İhtilal ve savaş koşullarında sivil mahkemelerin ve harp divanlarının çalışma usulleri bir caydırıcılık unsuru taşımıyordu. Kanunsuzlukların önüne geçilemiyor en önemlisi hem Yunan ordusunun Anadolu'daki ilerleyişi karşısında düzenli bir ordu çıkarılamıyor hem de asker kaçakları çeteler oluşturarak soygun yol kesme gibi suçlar işliyor ve iç isyanların insan kaynağı oluyordu. Asker kaçağı yakalansa bile cephede ölmek yerine hapse girmek daha çok işine geliyordu.

Kuruluşu

Hiyânet-i Vataniye Kanunu, 4 aydır yürürlükte olduğu halde Dr. Tevfik Rüştü Bey, asker kaçakları, bozguncu ve casusların ve çoğunlukla firarilerden kurulu çetelerin önlenebilmesi için İhtilal Mahkemelerinin kurulmasını önerdi. Refik Şevki Bey bu fikre destek verdi ancak isminin İstiklâl Mahkemeleri olmasının daha uygun olacağını bildirdi. 2 Eylül 1920 tarihinde "Firar Ceraimini İrtikâp Edenler Hakkında Kanun Tasarısı" isimli yasa teklifi incelenmek üzere Millî Savunma encümenine verildi. Encümen bir karara varamadığı için Millî Savunma Bakanı Ferik Fevzi (Çakmak) meclise Şimdiki durum dolayısıyla ve görülen lüzum ve olağanüstü ihtiyaca dayanarak savaş zamanına ait olmak üzere firariler hakkındaki kanun önergesini meclise sundu.^[5]

TBMM'nin, 18 Eylül 1920 tarih ve 42 sayılı kararı ile kaçak erat ve casusların yargılanmasıyla görevli olmak üzere İstiklâl Mahkemeleri kurulması kararına dayanmaktadır. Mahkeme üyeleri, Millet Meclisinden oluşmuştur. Savaş şartlarında bozgun, yağma ve casusluk gibi vatana ihanet niteliğinde kabul edilen suçları önleyebilmek ve acil hükümler verebilmek için Millet Meclisi tarafından özel kanunla ihdas edilmiştir.

Birinci dönem

18 Eylül 1920 ile 17 Şubat 1921 tarihleri arasında görev yaptı. İstiklâl mahkemeleri yasasının kabulünden sonra Genelkurmay Başkanı İsmet Paşa 14 istiklâl mahkemesi kurulması için öneride bulundu. Fakat sayı çok görüldüğü için 7 mahkeme bölgesi saptandı. Bir ay sonra Diyarbakır'a da bir mahkeme kurulması kabul edilince sayı sekize yükseldi: Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı (Adana), Diyarbakır.^[6]

Mecliste yapılan oturumda, her mahkeme için aşağıdaki milletvekilleri seçilmiştir:^[6]

№	İsim	Seçim bölgesi	Oy	Görevi
Ankara İstiklâl Mahkemesi
1	"Kılıç" Ali Bey	Ayıntap	58	Aza
2	İhsan Bey	Cebelibereket	45	Reis
3	Hüseyin Bey	Elaziz	41	Aza
4	Cevdet Bey	Kütahya	61	Aza
Eskişehir İstiklâl Mahkemesi
5	Rasih Efendi	Antalya	65	Aza
6	Muhittin Baha Bey	Bursa	73	Aza
7	Haydar Bey	Kütahya	54	Aza
8	Yusuf Bey	Denizli	41	Reis
Konya İstiklâl Mahkemesi
9	Tevfik Efendi	Kengiri	73	Aza
10	Osman Nuri Bey	Bursa	57	Reis
11	Hacı Tahir Efendi	Isparta	31	Aza
Isparta İstiklâl Mahkemesi
12	Hamit Bey	Biga	76	Reis
13	Hamdi Bey	Biga	41	Aza
14	Hüsrev Sami Bey	Eskişehir	73	Aza
15	Tahsin Bey	Maraş	49	Aza
Sivas İstiklâl Mahkemesi
16	Mustafa Necati Bey	Saruhan	89	Aza
17	Emin Bey	Canik	55	Reis
18	Necati Bey	Bursa	56	Aza
19	Mustafa Zeki Bey	Dersim	44	Aza
Kastamonu İstiklâl Mahkemesi
20	Refik Şevket Bey	Saruhan	89	Aza
21	Dr. Fikret Bey	Kozan	37	Aza
22	Yusuf Ziya Bey	Bitlis	51	Aza
23	Necip Bey	Mardin	30	Reis
Pozantı İstiklâl Mahkemesi
24	Atıf Bey	Bayazıt	37	Aza
25	Abdülkadir Kemali Bey	Kastamonu	60	Reis
26	Şevki Bey	İçel	48	Aza
27	Sırrı Bey	Ergani	31	Aza
Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi
28	Sıtkı Bey	Bayazıt	37
29	Şeyh Servet Efendi	Bursa	-
30	Sıddık Bey	Çorum	58

Canik milletvekili Nafiz Bey ve Bitlis milletvekili Vehbi Öztekin İstiklâl Mahkemesi üyeliklerine seçilmişler ancak göreve gitmemişlerdir.^[6] Refik Şevket Bey, Konya İstiklâl Mahkemesine seçilmişken Tevfik Rüştü Bey ile Dr. Fikret Bey'in ricası ile Kastamonu İstiklâl Mahkemesine geçmiştir.^[7]

İkinci dönem

30 Temmuz 1921 tarihi ile 1923 Ekim ayı arasında çalışmıştır.^[8] İlk olarak 19 Ağustos 1921 tarihinde Kastamonu'da, 12 Ağustos 1921 tarihinde Konya'da, 17 ağustos 1921 Samsun, 22 Eylül 1921 tarihinde Yozgat'ta kuruldu. İkinci istiklâl mahkemelerinde asker kaçakları, Kurtuluş Savaşında düşmana yardım edenler ve isyan çıkaranlar yargılandı.

24.7.1921'de seçilen İstiklâl Mahkemeleri üyelerinden bir kısmı, bir süre sonra istifa edip ayrıldılar. Yerlerine yeni üyeler Başkomutan tarafından atandı. Yine Başkomutanın emriyle, duyulan lüzum üzerine 8.9.1921'de Yozgat İstiklâl Mahkemesi kuruldu. Ankara İstiklâl Mahkemesi ile birlikte bu dönemde beş İstiklâl Mahkemesi görev yaptı. Son duruma göre şu şekilde dağılıyordu:^[9]

1. Ankara İstiklâl Mahkemesi: Mahkeme kaldırılmadığı için yeni üye seçimi yapılmadı. Aynı kadro ile çalıştı.

2. Konya İstiklâl Mahkemesi:

Hacim Muhiddin Bey (Karasi) 13.8.1921

Muhiddin Baha Bey (Bursa) 13.8.1921

Ali Saib Bey (Urfa) 13.8.1921 9.1.1921 istifa

Yusuf Bey (Denizli) 13.8.1921

Ali Rıza Efendi (İçel) 31.1.1922 Başkomutanın emriyle

3. Kastamonu İstiklâl Mahkemesi:

Mustafa Necati Bey (Saruhan) 13.8.1921

Neşet Bey (Kengiri) 13.8.1921

Hamdi Bey (Canik) 13.8.1921

Mahmud Esad Bey (İzmir) 13.8.1921 15.8.1921 istifa

Hamdi Bey (Trabzon) 8.9.1921 Başkomutanın emriyle

4. Samsun İstiklâl Mahkemesi:

Emin Bey (Canik) 13.8.1921

Necati Bey (Bursa) 13.8.1921

Veli Bey (Burdur) 13.8.1921

Şevket Bey (Sinop) 13.8.1921

Bahri Bey (Yozgat) 9.9.1921 Başkomutanın emriyle

5. Yozgat İstiklâl Mahkemesi: 8.9.192l Başkomutanın emriyle

Refik Bey (Konya)

Ethem Fehmi Bey (Menteşe) istifa etmiş, yerine Mazhar Bey

Ahmet Mazhar Bey (İstanbul) vazifesine gitmedi

Ziya Hurşit Bey (Lâzistan) vazifesine gitmedi

Mazhar Müfit Bey (Hakkâri)

Necip Ali Bey 9.11.1921 Başkumandan’m emri

Üçüncü dönem

1923 ile 1927 yıllarında çalıştı. İsyanlarda ve olağanüstü hâllerde kurulmuştur. 6 Nisan 1925 tarihinde Diyarbakır'da Şeyh Said İsyanı sonrasında Şark İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur bu mahkemeler hilafet ve saltanat yıkılmasına itiraz edenleri, kılık kıyafet ve şapka kanunu reddedenleri ve Cumhuriyetin ilanını eleştirenleri yargılamak için İstanbul ve Ankara'da kurulmuştur. Mustafa Kemal Paşa'ya 14 Haziran 1926 tarihinde yapılması planlanan İzmir Suikastı'nın ardından önce İzmir'de, birkaç gün sonra ise Ankara'da kurulmuştur. Ankara İstiklâl Mahkemesi isyan bölgesi İstiklâl Mahkemesi’yle birlikte 7 Mart 1927’de kapatıldı. Görev yaptığı iki yıl içinde 2436 kişiyi yargılayan mahkeme toplam 240 kişiyi idama mahkûm etti. Ancak asker kaçaklarıyla ilgili kararlar ve sıkıyönetim mahkemelerinin verdiği idam kararları bu sayıya dahil değildir (Aybars, II, 474).

Türkiye Büyük Millet Meclisi, 2 Mart 1927 tarih ve 979 sayılı kanunla Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun 4 Mart 1929 tarihine kadar yürürlükte kalmasına karar verdi. İstiklâl Mehâkimi Kanunu ve ekleri ise ancak 4 Mayıs 1949 tarih ve 5384 sayılı kanunla yürürlükten kaldırıldı. Fakat 1927-1949 yılları arasında herhangi bir İstiklâl mahkemesi kurulmadı.

Cezalar

Cezalardaki amaç asker kaçaklarını cepheye döndürmekti. Ancak ağır suç işlemiş olanlar, askerden firar etmeyi alışkanlık haline getirenler ile firarları teşvik edenler ve yardım edenler suçlarının ağırlığına göre cezalar alıyorlardı. Sadece birkaç kez kaçmış askerlere halka açık bir yerde ve doktor gözetiminde 40-100 değnek cezası veriliyor, künyelerine de kaçak olduğu tekrar kaçması halinde idam edileceği yazılıyordu.

Kaçağın idam edilmesi en ağır cezaydı. Bunun dışında evinin yakılması, firari dönene kadar ailesinden birisinin kendisi yerine asker alınması yanında eğer yaşadığı mahallenin muhtarı veya imamı kaçağı yetkililere haber vermezse ağır para ve hapis cezası alıyordu. Rüşvet karşılığı firari askeri koruyan devlet görevlileri görevlerinden alınıyor ve 15-25 sene ağır hapis cezası veriliyordu. Eğer kaçağı hem haber vermemiş hem de saklamışsa daha ağır hapis cezası alıyordu. Rum asıllı Osmanlı vatandaşları esir düştüklerinde haklarında soruşturma yapılıyor Osmanlı vatandaşı olanlar sadece asker kaçağı değil aynı zamanda vatan haini olarak yargılanıyor ve suçlu bulunursa idam ediliyordu. Türk askerî birliklerine sabotaj yapan yerli Rumlar da yargılandı. Bu mahkemelerde 59 yerli Rum bu suçtan vatan haini olarak yargılandı ve idam edildi.

Suçlar

• Vatana ihanet ve ayaklanma
• Casusluk
• Bozgunculuk ve aleyhine propaganda
• Görevi kötüye kullanma
• Halka eziyet ve baskı
• Asker ailesine saldırı
• Tekalif-i Milliye'den mal kaçırmak
• Cinayet
• Adam Yaralama
• Düşman işgalinin yarattığı koşullardan istifade edip kanunsuz hareketlerde bulunmak
• Düşmana yardım ve düşmanla iş birliği
• Düşman ordusuna katılmak

İstanbul Hükûmeti, İngilizler ile iş birliği yapıp iç isyanlar çıkarıyorlardı.^[10] Sait Molla'dan ele geçen belgelerde isyan bölgelerine paralar gönderildiği ve İngiliz Muhipler Cemiyeti Başkanı Rahip Frew'a gelişmeleri bildirdiği ortaya çıkmıştı. İngiliz ajanı Mustafa Sagir Ankara'da yakalanmış ve deşifre edilmişti. Damat Ferit Paşa, sadrazam olduğunda Kuvâ-yi Milliye'ye karşı alınacak tedbirleri görüşmek üzere İngiliz Başkomiseri Robbeck ile görüştü.^[11][12] Bu isyanlara katılan elebaşılara idam cezası veriliyordu.

Casuslara eğer suçu sabitse idam cezası veriliyordu. Delil yetersizse sürgün veya beraat kararı veriliyordu. Bunlardan en tanınmışı Hint asıllı Müslüman bir İngiliz vatandaşı olan Mustafa Sagir idi.^[13]

Tartışmalar

Kurtuluş Savaşı sırasında savaşın kazanılması için ve sonra Türk Devrimi'ne karşı yapılan saldırı ve müdahalelerin önlenmesi gayesiyle çalışmıştır. Dünyadaki devrim mahkemeleri örneklerine göre verdiği cezalar bakımından en az ölüm cezası vermiş mahkemelerdir. Örneğin Fransız Devrimi'nde 1793 yılında 17.000 kişi yargılanıp idam edilmiştir.^[14] Yargılanmadan idam edilenler ile birlikte Fransız Devrimi'nde bir yılda 40.000 kişi infaz edilmiştir. Rus Devrimi'nde ise aristokrat ve burjuva sınıfından on binlerce kişi öldürülmüştür.

Ergün Aybars İstiklâl Mahkemeleri isimli çalışmasında bu mahkemelerinin Türk Devriminin bir parçası olduklarını ve bu devrimi gerçekleştirmek için çalıştıklarının unutulmaması gerektiğini yazmıştır.^[15] İstiklâl mahkemelerinin verdiği idam kararı Ergün Aybars'a göre birinci dönemde resmi kayıtlara göre gerçekleşen infaz 1054, İsyan bölgesi dahil ikinci ve üçüncü dönem mahkemelerin verdiği azami infaz sayısı ise 576'dır. Toplamda bütün idam kararlarının sayısı 1.630 kişidir.^[8]

Mahkemelerin niteliği

İstiklâl mahkemelerinin en temel karakteri yargılananların itiraz yani temyiz hakkının bulunmamasıdır. Mahkemelerde yargılananların birçoğu aynı gün-hafta içerisinde tutuklanır, yargılanır ve cezaları infaz edilirdi.

Ergün Aybars, 1975 baskılı İstiklâl Mahkemeleri adlı kitabında şu yorumda bulunur: Dünyadaki devrim mahkemeleri içinde en adil hüküm verdiklerini ve yasalara en çok bağlı çalıştıklarını ve az kıyıcı olduklarını söyleyebileceğimiz İstiklâl Mahkemeleri, Türk Devrimi'ne, rejime karşı koymak isteyen her gerici ve olumsuz girişimi sert şekilde bastırmış, hiyânet-i vataniye, casusluk, karşıdevrimci ayaklanma, siyasi suikast gibi önemli davalar yanında eşkıya, şehir kabadayılığı, yolsuzluk ve rüşvet suçlarına karşı amansız bir çalışma göstermiştir.^[16]

Okuma

• Mahmut Akyürekli, Şark İstiklal Mahkemesi (1925-1927) (Kitap Yayınevi, 2013)
• Tahir'ül-Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatım - İstiklal Mahkemesi Hatıraları (Büyüyen Ay Yayınları, 2012)
• Ahmet Turan Alkan, İstiklal Mahkemeleri ve Sivas'ta Şapka İnkılabı Duruşmaları (Ötüken Neşriyat, 2011)
• Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi (Temel Yayınları, 2007)
• Fahrettin Gün, Eşref Edib İstiklal Mahkemelerinde (Beyan Yayınları, 2002)
• Cengizhan Halaçlı, Cumhuriyet Rejiminin Tesisi ve Devamlılığında İstiklal Mahkemelerinin Rolü (1923-1927) (Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017)
• Cengizhan Halaçlı, İstiklal Mahkemeleri ve Cumhuriyet Rejimi, (Kitapyurdu Doğrudan Yayıncılık, 2020)

Kaynakça

Özel

1. Mumcu, Uğur; İstiklal Mahkemeleri, Cumhuriyet gazetesi, 11 Kasım 1992 tarihli makale, İstiklal Mahkemeleri "mahkeme" sayılmazlar. Bunlar, savaş ve ihtilal dönemlerinde rastlanan anti-demokratik "infaz kurulları"dır."
2. "Damat Ferit Paşa Hükümetleri Tarafından Millî Mücadele Aleyhinde Yapılan İttihatçılık ve Bolşeviklik Propagandasının Türkiye Büyük Millet Meclisindeki Yansımaları". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 2019. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2022.
3. Selek, Sabahattin. Anadolu İhtilali. Kastaş Yayınları. s. 69-70.
4. "MİLLİ MÜCADELE'DE BURSA ULEMASI: YUNAN İŞGALİNDE BURSA'DA SALTANATA BAĞLILIK MİTİNGİ". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 2021. 30 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2022.
5. Aybars 1975, s. 61.
6. Aybars 1975, s. 73.
7. Aybars 1975, s. 74.
8. Turgut Özakman, Vahdettin, M. Kemal ve Milli Mücadele, yalanlar, yanlışlar, yutturmacalar, Bilgi, 1997
9. Aybars 1975, s. 147.
10. Avcıoğlu, Doğan. Milli Kurtuluş Tarihi, 1838'den 1995'e. İstanbul. s. 59. ISBN 975478026-9. Ali Fuat Paşa İngilizlerle çatışmayı anlatır:"İngilizler, İzmit etrafında Hasanpaşa-Solaklar--Tepeköy- Ağa Köyü hattının bazı yerlerine siperler kazarak bunlara Halife Kolordusu'ndan 1, 2 ve 3. Alayları yerleştirmişler ve bunların cenah gerilerine de iki üç İngiliz taburu koymuşlardı. İzmit limanında bulunan birkaç İngiliz savaş gemisi de söz konusu savunma mevzilerinin sağ kanadını ateşleriyle koruyabilecek bir durum almışlardı.
11. Avcıoğlu, Doğan. Milli Mücadele Tarihi, 1. Cilt. ISBN 975 478026-9. Lord Curzon, Türk direnmesini kırmakta Kürtçülüğün kullanılmasını düşünmüştür. Bu aynı zamanda Sadrazam Damat Ferit'in de fikridir.
12. Ulubelen, Erol. İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye. ISBN 9789756747810.
13. İkinci Dönem Ankara İstiklal Mahkemesi 2020, s. X.
14. "Reign of Terror | History, Significance, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 20 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2022.
15. Aybars 1975, Orduda kaçak olaylarının çokluğu vetanın kurtuluş ve bağımsızlığını tehlikeye dönüştürecek bir hal almıştır. Bu durumun sert tedbirlerle önüne geçmek zamanı gelmiştir. Genel harbin sonlarında kaçaklar çoğalmıştır. Bunun sebebi askere kaçma cesaretini veren af kanunlarının çokluğu ve cezaların azlığıdır., sayfa 61.
16. Aybars 1975.

Genel

• Aybars, Ergun (1975). İstiklal mahkemeleri (PDF) (birinci bas.). İstanbul: Bilgi Yayınevi. 30 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Ekim 2021.
• İkinci Dönem Ankara İstiklal Mahkemesi (1925-1927). I. Ankara: TBMM Basımevi. 2020. ISBN 978-605-2089-14-9. 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2021.