Yerküre tarihi
Dünya gezegeninin oluşumundan günümüze değişimi ve gelişimi / From Wikipedia, the free encyclopedia
Yerküre tarihi, yerkürenin oluşumundan günümüze kadar olan süreci ele alır ve tarihin coğrafi, biyolojik ve jeolojik unsurlarını kapsar. Yerküre tarihinin incelenmesi, birçok disiplinin bir araya gelmesini gerektirir. Bu disiplinler arasında jeoloji, biyoloji, paleontoloji, kimya, fizik ve astronomi gibi alanlar yer alır. Doğa bilimlerinin neredeyse bütün dalları, sürekli jeolojik değişim ve evrimle dolu yerküre geçmişindeki ana olayların anlaşılmasına katkıda bulunmuştur.
Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından tanımı yapılmış olan jeolojik zaman cetveli, yerkürenin oluşumundan günümüze kadar olan geniş zaman dilimlerini gösterir. Jeolojik zaman cetvelinin tüm bölümleri, yerküre tarihindeki olayların kaydı niteliğindedir. Cetveldeki ilk üst zaman olan Hadeen, yaşama dair doğrulanabilir bir kayıttan (yani fosillerden) önce gelen zaman dilimine verilen isimdir; yerkürenin oluşumuyla başladı ve 4 milyar yıl önce sona erdi. Hadeen'de yerkürenin oluşumu gerçekleşti ve yerkürenin yüzeyi yüksek sıcaklıklar ve yanardağ faaliyetleriyle şekillendi. Volkanik gaz çıkışı, büyük olasılıkla ilk atmosferi ve ardından okyanusları meydana getirdi. Ancak ilk atmosferde neredeyse hiç oksijen bulunmuyordu. Diğer gök cisimleriyle sık sık çarpışması nedeniyle yerkürenin büyük çoğunluğu eriyik hâldeydi. Yerküre en erken evresindeyken (Erken Dünya), Theia adı verilen gezegen büyüklüğündeki bir gök cismiyle çarpışması sonucunda Ay'ın oluştuğu düşünülmektedir. Yerkürenin zamanla soğuması, katı bir gezegen kabuğunun oluşmasına neden oldu ve suyun yüzeyde sıvı hâlde bulunabilmesini sağladı. Hadeen'den sonra gelen Arkeen ve Proterozoyik'te ise yerküre üzerinde evrim ve yaşam başladı. Arkeen, günümüzden 4 milyar önce başladı ve yaklaşık 2,5 milyar yıl öncesine kadar sürdü. Fotosentez yapan canlılar, 3,2 ila 2,4 milyar yıl önce ortaya çıktı ve atmosferi oksijen açısından zenginleştirmeye başladı. Proterozoyik ise yaklaşık 2,5 milyar yıl öncesinden 539 milyon yıl öncesine kadar devam etti. Proterozoyik'te atmosferin oksijen düzeyi arttı ve canlılar çeşitlenmeye başladı. Yaşam, 580 milyon yıl öncesine kadar çoğunlukla mikroskobik boyutlarda kaldı. Bu tarihten sonra karmaşık çok hücreli yaşam ortaya çıktı. İlk çok hücreli canlıların ortaya çıkışı, Proterozoyik'in kayda değer olaylarından biridir.
Proterozoyik'ten sonra gelen üst zaman ise Fanerozoyik'tir. Yaklaşık 539 milyon yıl önce Kambriyen Patlaması ile başlayan ve günümüze kadar devam eden Fanerozoyik, kendi içinde üç zamana ayrılır. Bunlar, sırasıyla eklem bacaklıların, balıkların ve karadaki ilk yaşamın çağı olan Paleozoyik; kuşlar haricindeki dinozorların yükselişi ve kitlesel yok oluşunu kapsayan Mezozoyik ve son olarak memelilerin yükselişe geçtiği Senozoyik Zaman'dır. Fanerozoyik'te, çiçekli bitkiler ve memeliler gibi modern canlılar evrimleşti. Fanerozoyik'i başlatan Kambriyen Patlaması'yla canlıların aniden çeşitlenmesi, günümüzde bilinen ana şubelerin çoğunun oluşmasını sağladı. İklim değişiklikleri zaman zaman canlıların büyük bir kısmının neslinin tükenmesine yol açmıştır. Örneğin Kretase-Paleojen yok oluşu olarak bilinen bir olay, yaklaşık 66 milyon yıl önce, büyük olasılıkla yerküreye bir meteorun çarpması sonucunda gerçekleşti. Bu olayın sonucunda, dinozorlar dahil birçok tür yok oldu ve yerküre üzerindeki yaşamda kökten bir değişim meydana geldi. İnsanın evrimi ise yaklaşık 7 milyon yıl önce başladı ve modern insan, Homo sapiens, yaklaşık 300.000 yıl önce ortaya çıktı. İnsanlar tarih boyunca çeşitli uygarlıklar kurdu ve yerküreyi etkileyen girişimlerde bulundular.
Dünya'nın yer kabuğu, oluşumundan itibaren tıpkı yaşam gibi sürekli değişim içindedir. Levha tektoniği, yerkürenin kıtalarını, okyanuslarını ve barındırdıkları yaşamı şekillendirmektedir. Türler evrilmeye, yeni biçimler almaya, başka türlere ayrılmaya veya sürekli değişen fiziksel ortamlar karşısında yok olmaya devam etmektedir. İnsanlar, ürettikleri ve geliştirdikleriyle içinde yaşadıkları doğayı çeşitli yönlerden etkilemektedir. Yerküre tarihi, yerkürenin geçmişine ışık tuttuğu gibi, geleceği hakkında da ipuçları sağlamaktadır.