Payza

Payza veya payzi veya gerege (Moğolca: Гэрэгэ, Пайз, Çağatayca: پایزه pâyza, Çince: 牌子 páizi), Moğol İmparatorluğunda yetkililere ve elçilere belirli ayrıcalıkları ve yetkilerin verilmesi için taşınan, genelde boyna asılan yazılı metal bir künyeydi. Moğol soylularının ve yetkililerinin sivil halktan mal ve hizmet talep edebilmelerini sağlayan resmi bir semboldü.

İkmal yollarının (Yam) kullanımı sadece payzalara sahip olanlara sınırlıydı. Moğol İmparatorluğu'nun yetkilileri ve soyluları istedikleri kişilere gayri-resmi olarak payzalar ve yetkiler vererek sivil halkın suistimal edilmesine sebep oluyordu. Bu nedenle Ögeday Han (1229-1241) döneminde soyluların kendi başlarına payza ve yarlık vermesi bir dönem yasaklanmıştır.

Yabancı tüccarları ülkeye çekmek için tüccarları vergiden muaf tutan payzalar verilmiştir.^[1] Bu tüccarların çoğu Moğol soylularının iş ortaklarıydı.^[2] Lakin, Möngke Han (1251–1259) döneminde payzaların sunduğu ayrıcalıkların aşırı suistimalinden dolayı Moğol soyluları tarafından finansal olarak desteklenen tüccarların gözetlenmeleri için devlet tarafından görevlendirilen çaşıtlar gönderildi. Böylece yabancı tüccarların payza kullanımı bir dönem yasaklanmıştır.

Kubilay Han (1260-1294) döneminde Yuan Hanedanlığını ziyaret eden Marco Polo, payzalar hakkında bilgi verici yazılar yazmıştır.^[3]

Gazan Han (r. 1295–1304) döneminde yarlıkların ve payzaların verilmesinde reform yapıldı, derecelendirilmiş mühürler oluşturuldu, tüm yarlıkların divanda belgelenip tutulması emredildi ve 30 yıldan daha önce verilmiş yarlıkların ve payzaların iptali emredildi.^[4] Yeni payzalar iki kademeye ayrıldı, çalınma durumunda başkaları tarafından suistimal edilmesini engellemek için yetkilinin isminin yazılması zorunlu oldu.

Payzaların Moğollar tarafından yayılmasına rağmen payza bir Moğol icadı değildi. Kuzey Çin'de Liao Hanedanlığı döneminde de kullanılmıştır. Liao'nun halefi olan Jin Hanedanlığı ve Tangut krallığı Xia'da da örneklerine rastlanır. Jin payzalarının 7 kademesi vardı.^[5]

• 
  Altın Ordu Kağanı Abdullah Han'a ait bir Payza. Moğolca: "Sonsuz Tanrının gücüyle, büyük lütûfunun korumasıyla. Abdullah Han'ın fermanına kim uymazsa, cezalandırılıp idam edilecektir." (Dinyeper Nehri, 1845)
• 
  Phags pa yazısı ile Moğolca: "Sonsuz Tanrının gücüyle, [Kağanın emri budur.] Taşıyana saygı göstermeyen kişi suçlu sayılacaktır."
• 
  Moğol imparatorluğundan bir karakol bekçisinin künyesi. Moğol yazıtında "Duyuru: Eşkiyalık yapanlara dikkat edin" yazıyor. Farsça (solda), Moğolca Phags pa yazısı ile (ortada) ve Uygurca (sağda).
• 
  Kubilay Han Marco Polo'nun babası ve amcası Niccolò ve Matteo Polo'ya altın payza verirken. Marco Polo'nun Gezileri.

Kaynakça

1. Ata Malik Juvaini, trans. and ed. John Andrew Boyle, David Morgan-Genghis Khan: the history of the world conqueror, p.29
2. "Enerelt Enkhbold (2019) The role of the ortoq in the Mongol Empire in forming business partnerships, Central Asian Survey, DOI: 10.1080/02634937.2019.1652799". 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
3. Laurence Bergreen Marco Polo: from Venice to Xanadu, p.341
4. George Lane Genghis Khan and Mongol rule, p.34
5. John Man Xanadu: Marco Polo and Europe's Discovery of the East, p.36