Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Kar gözlüğü, kardan ve buzdan yansıyan güneş ışıklarından gözleri koruyup kar körlüğüne uğramamak için takılan koruma gözlüğü. Geleneksel olarak Kuzey Asya ve Kuzey Amerika'da Arktik bölgede Kuzey Kutup Dairesinde yaşayan Eskimolar, Çukçiler, Yukagirler, Samoyedler gibi yerli Arktika halklarınca kullanılır ve ışığın mümkün olduğunca az gelmesi için yatay çizgi biçiminde daracık görme yarığı bırakılır. Arktika'da özellikle yoğun seyahat ve avlanmanın yaşandığı ilkbahar aylarındaki kar yansımalarından ve soğuktan gözleri korur. Bu bölgelerde kullanılan güneş gözlükleri de kar gözlüğü adıyla anılır.
Eski çağlardan beri Kuzey Avrupa, Grönland, Kuzey Asya ve Kuzey Amerika halklarınca kullanılmaktadır.[1] Eski Bering Denizi Kültürü arkeolojik sitlerinde bulunan morsun fildişinden oyma kar gözlükleri 2000 yaşına tarihlenir.[2][3]
Rusya'nın Çukotka kıyılarındaki Neolitik arkeolojik sitlerinde Uelen (Уэлен) yakınlarında Yandogai'de Eski Bering Denizi kültürüne ait Yandogai Early Cemetery adlı erken dönem Eskimo mezarlığında yapılan kazılarda kemik kar gözlükleri bulunmuştur.[4]
İnyupik Eskimo coğrafyasındaki Utqiaġvik arkeolojik siti bugünkü Barrow'un (İnyupikçe Utqiaġvik) kasaba merkezinin yaklaşık 1/4 mil güneybatı kenarında yer alır ve arkeolojik çalışmalarla burasının son 1000 yıldır yerleşimde olduğu tespit edilmiştir. Binghamton Üniversitesinden arkeologlar tarafından 1981-1983 yıllarında kapsamlı bir kazı yapılmış ve 20.000 den fazla eser bulunmuştur.[5] Bunların arasında kar gözlükleri de bulunur.[6]
Etnografik olarak kar gözlüklerini en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar, Kuzey Asya'da ise Eskimolar, Çukçiler, Samoyedler, Yukagirler gibi yerli Arktika halklarıdır. Eskimolara komşu olan Atabask ile Algonkin gibi Subarktik Kızılderililerinde de görülür.
Eskimolar yaklaşık 2000 yıl önce dünyanın ilk kar gözlüğünü yapmış olabilirler. Bu Eskimo kar gözlüklerinin Thule kültürü dönemine ait 1200-1600 yıllarına tarihlenen en güzel örneği Alaska'nın batı sahillerinde bulunmuştur ve Canadian Museum of Civilisation'da sergilenmektedir.[7] Arktika'nın kuzeyine özgü olan Eskimo kayığı (kayak) ile kar gözlükleri sonradan güneyinde de kabul görmüştür.[8]
Eskimo kar gözlüğü (İng. Eskimo snow goggles, Inuit snow goggles, Inupiaq snow goggles, Yupik snow goggles, Eskimo snow blinders, Inuit sun glasses), bütün Eskimo-Aleut halkları tarafından kullanır. Kar körlüğünden korunmak için[9] Eskimolar kar gözlüklerini yörelerindeki morsun fildişi, balina kemiği, rengeyiği ile sığın boynuzu, kemiği, toynağı, tahta, ladin odunu, huş kabuğu gibi yerli malzemeyi kullanarak yaparlar. Bağlama ipi olarak rengeyiğinin tendon kirişleri kullanılır. Kemik ya da fildişinden (şimdilerde ise tahtadan) yapılan kar gözlüklerine çizgi biçiminde çok dar görme yarığı açılır.[10] Parlamayı azaltmak için iç yüzeyinde is kullanılır.[10] Londra'da British Museum'da kemik ve diğer malzemelerden yapılmış Sibirya, Alaska ve Grönland kar gözlükleri bulunur. Eskimo kar gözlüklerinin yapımında en çok kullanılan malzeme rengeyiği boynuzudur. Fildişi ve kemik de kullanılan diğer malzemedir. Tahta kullanımı ticaretin gelimesinden sonra olmuştur.[11] Eskimo kar gözlükleri yüze (göz ve burun köküne) uygun yapılır.[12] Eskimo kar gözlükleri pinhole spectacles olup glasses sayılmazlar.[13]
Eskimo kar gözlükleri hem kardan ve buzdan yansıyan güneşin ultraviyole ışıklarından gözü kar körlüğüne karşı korumak, hem de dar görme yarığının stenopaeic etkisi sebebiyle 3 diyoptriye eşdeğer görme gücü artırılır. Aynı zamanda Eskimolardaki yüksek miyopi oranını düşürmeye yardımcı olabilir. Avcılık (ve buna bağlı olarak da hayatta kalma) ancak iyi görme gücüyle verimli olabilir.[14]
Kar ve deniz buzu üzerinde saatlerce seyahat edenlerin ya da avlananların güneş ışığının kardan ve buzdan yansıyarak korunmasız olan gözlerde acı verici geçici körlüğe neden olduğu gibi ciddi tahribat da yapar. Bundan korunmak için Eskimolar kar gözlüğü kullanırlar. Thule kültüründe (Proto-İnuit) de fildişi ya da kemikten kar gözlükleri kullanılmıştır.[15]
Rusya'da Sirenik Yupikleri ile Sibirya Yupiklerinin yaşadığı Provideniya'daki müzede tahta kar gözlüğü bulunur.[16]
St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupikleri kar gözlüklerini morsun fildişinden ya da tahtadan yaparlar.[2]
Alaska Yupikleri kar gözlüklerini (nigaugek) tamamen tek parça tahtadan oyarak[17] ya da dış kısmını deniz kıyısındaki sert otlardan örerek, göze gelen iç kısmını ise bu ot örgüyü deriyle dikerek de yaparlar.[18] Gözlüğün iç kısmı her zaman siyah renkte boyanır ve bazen Yupik maskeleri gibi düzenlenir.[19] Kutup tilkisi kar ve buz üzerinde avlanırken keskin görme yeteneğiyle bilinir ve Yupik kar gözlükleri tilki maskesi olarak da düzenlenir; böylece tilkinin görme gücü avcıya aktarılmış olur.[20] Görme yarığının çizgi gibi daracık yapılması aynı zamanda görüş keskinliği de sağlar.[21] Yupik kar gözlüklerinde görme delikleri bazen çizgi biçiminde daracık değil oldukça açık yapılmış örnekleri de bulunur.[19] Kar gözlükleri bölgelerine göre değişik stillerde olabiliyor.[22] Scammon Bay (Marayaaq) yöresinde sahile vuran Picea glauca türünden ladin ağacı odun ve kütüklerinden kar gözlüğü yapılır ve iç kısmı tahta kaşık gibi oyulur.[23]
Kar ve deniz buzundaki güneşin parlamasını ve yansımasını azaltmak için kullanılan Yupik kar gözlükleri polaroid gözlüklerin erken formudur. Gökyüzünün mavi olduğu bir günde bir saatten daha az bir sürede kardan yansıyan güneş ışıkları gözleri yakar ve aşırı kaşıntılı ve sulanmalı kar körlüğü birkaç gün sürer. Bunun sık sık tekrarlanması gözlerde kalıcı hasara neden olur. Her Yupik ailesi avcı ve balıkçı olup, körlük aile için açlık demektir. Batı Alaska Yupiklerinde kış sonundan Haziran başlarına kadar kullanılır. Yupik kar gözlükleri geleneksel olarak tahta (ak ladin), boynuz, fildişi, balina kemiği, balina çubuğu ve huş kabuğundan yapılır. Geyik (rengeyiği ya da sığın) derisiyle de kaplanabilir. Boya olarak hematit (kırmızı), kaolin kili (beyaz), fok yağı lambasının isi (siyah) fermente balık yumurtası ile fok yağı karıştırılarak kullanılır. Sürülen bu boya lambanın ısısıyla sabitlenir. Görme yarıkları yılın zamanına göre dar ya da geniş olabilir. Bazıları kısa bazıları ise özellikle de Batı Alaska'dakiler uzun siperliklidir. Şamanların ruhlar dünyasını görebilmesi için Yupik maskelerinde de kullanılmıştır.[24]
Supikler Alaska Yarımadasında ilkbaharda rengeyiği ya da ayı avı için kar gözlükleri kullanılır.[25] Bunları tahta, kemik hatta balina çubuğu gibi malzemeden yaparlar. Prince William Sound yöresinde balina çubuklu göz siperlikleri kürk şapkanın içine dikilir.[26]
İnyupikler kar gözlüklerini kemik ya da rengeyiğinin toynağından yaparlar. Siperlikli kar gözlükleri de görülür.[27][28] Norton Sound yöresindeki Qawiaraq İnyupikleri ayrıca Dall yaban koyununun toynağını sıcak suda yumuşatarak biçim verirler ve her iki toynağı ticari boncuklarla süslü tendonlarla birbirine bağlarlar.[29] North Slope İnyupikleri de sonradan boncuk kullanmışlardır ve bombeli yaparak siperlik görevi de yüklemişlerdir.[30] Tahta kar gözlükleri dondurucu değildir ve çok rahattır.[31] İnyupik kar gözlükleri Alaska yerli sanatı içinde değerlendirilir.[32] Anaktuvuk Pass yöresindeki Nunamiut İnyupiklerinin tahta maskelerinde kar gözlüğü motifi de kullanılır.[33]
Kanada'nın Arktik bölgesindeki (Kuzey Kanada) İnuitler özellikle de ilkbahardaki güneşin kar ve buzdaki yansımasından kar körlüğüne uğramamak için tahta, kemik ya da boynuzdan yapılan kar gözlüğü kullanır ve bu gözlüklerde daracık yatay görme yarığı bırakılır. Gözlükler fok derisinden dar kayışlarla başa takılır. Arktik bölgede kar gözlüğü özellikle de avcılar için en önemli hayatta kalma gerecidir.[34]
Grönland'da yaşayan Grönland İnuitleri kar gözlüğü kullanırlar. Batı Grönland'da Upernavik yöresinde 1912 yılında toplanan deri bağcıklı tahta kar gözlüğü National Museum of the American Indian müzesinde bulunmaktadır.[35]
Doğu Grönland İnuitleri (Tunumiit) güneşin kardaki yansımalarından korunmak için tahtadan yapılan kar gözlüğü (inniikkilaq) kullanır. Göz çevresi kavisli yapılan bu gözlüklerde görme yarığı daracık çizgi biçimindedir.[36]
Eskimo kar gözlüklerinin ve Grönland kar körlüğünün kronolojik tarihçesi:[37]
| Yıl | Açıklama |
| 0-500 | Sibirya'da Eski Bering Denizi Kültürü |
| 1000'den önce | Newfoundland'da Dorset Kültürüne ait kar gözlükleri |
| 13. yy sonu | İtalya'da gerçek optik gözlüklerin icadı |
| yaklaşık 1600 | Thule'den kar gözlüğü parçaları |
| 1721 | Hans Egede'nin Grönland'ı kolonileştirmesi |
| 1752 | Tüccar Lars Dalager tarafından erkeklerde sakatlık yapan kar körlüğünü tanımlar |
| 1867 | W. H. Dall: "Yukon Eskimoları içi siyahlatılmış, parlamayı kısıtlamak için dar bir yarık bırakılan tahta kar gözlüğü kullanır" |
| 1878 | Nordenskiöld'ün Kuzeydoğu geçit keşif gezisinde Grönland tipi ("görüş için yalnızca dar bir aralık") tahta kar gözlüklerinin tespiti. Yalnızca dört kar körlüğü vakası |
| 1891-92 | Doğu Grönland'a Danimarkalıların keşif gezisi: Herkes bir çift tahta kar gözlüğü kullanıyor |
| 1908-11 | V. Stefansson'un fotoğraflarında Kanada'da Prince Albert Boğazında yedi İnuitin yukarı alnına kıvrılmış kar gözlüğü ile birinin takılı vaziyette resmi bulunuyor |
| 1908-09 | C. M. Norman-Hansen (1861-1947), Grönland'daki kar körlüğü üzerine çalışan ilk oftalmolog |
| 1929 | Valdemar Hertz (1869-1959), kar gözlüğü reçetesi yazan oftalmolog |
| 1951 | Jean Malaurie'nin deneyimleri: kar körlüğü için göze birkaç damla kerosen damlatma |
| 1969 | J. S. Philpotts (oftalmolog): Doğu Grönland'da Tiniteqilaq köyünde yerliler kar gözlüğü kullanmaya devam ediyorlar |
| 1994 | Doğu Grönland'da Sermiligaaq köyünde Odin Maratse tarafından yapılan kar gözlüğü Tasilaaq Museum tarafından satın alındı. Kar gözlükleri burada uzun zamandır kullanılmıyor. |
Eskimo dillerinde kar gözlüğü için kullanılan terimler:
| Eskimo dili | tekil | ikil | çoğul | açıklama |
| Supikçe | iingalarsuutek[26] | |||
| Supikçe (Doğu: Chenega, Nanwalek, Port graham) | iinguaq | eye glasses | ||
| Supikçe (Batı: Ugashik) | íngihsún[25] | |||
| Sibirya Yupikçesi (St. Lawrence Adası) | iyegaan | iyegaatek[2] | iyegaatet | “snow goggles” and also means “eyeglasses” or “sunglasses” |
| Alaska Yupikçesi | nigaugek[17][18][19][20][21] | nigauget | ||
| Alaska Yupikçesi | iingirvailkutak | wooden sunglasses | ||
| Alaska Yupikçesi | iinguaq | iinguak | iinguat | gözlük (eyeglasses); harfiyen: taklit göz (imitation eye, pretend eye, false eye) |
| Nunivak Çupikçesi | igguag | |||
| İnyupikçe | irgaak irgak |
iri (göz) + -[g]ak (postbase: that of a ...) | ||
| İnyupikçe (Seward) | igraak | metatetik | ||
| İnyupikçe | illuksiun | illuksiutik | snow goggles with narrow slits < -siun + -k (dual maker) < illuk- to be snowblind | |
| İnyupikçe | yugluktaak yuġluktaak yuġluqtaak (North Slope)[30][31] yukłuktaak (Qawiaraq)[27][28][29] lugluktaak (Point Hope) |
wooden snow goggles | ||
| Batı Kanada İnuitçesi (Siglit) | idjgaak[40] | |||
| Doğu Kanada İnuitçesi | ᐃᓪᓗᒌᑯᑎᑦ illugiikutit | |||
| Doğu Kanada İnuitçesi (Kivalliq) | ᐃᓪᒑᒃ ilgaak[41] | |||
| Doğu Kanada İnuitçesi (South Baffin, North Baffin-Iglulik) | ᐃᒡᒐ igga | ᐃᒡᒑᒃ iggaak[41] [iɣɣāk] | ||
| Doğu Kanada İnuitçesi (Nunavik Tarramiut) | ijauttīk | |||
| Nunatsiavut İnuitçesi | iggâk | |||
| Grönland İnuitçesi (Batı) | Ø | isarussat | spectacles (South Gr.), snow-goggles | |
| Grönland İnuitçesi (Batı) | Ø | issat iššat (Kuzeybatı) itsāt (Upernavik) |
spectacles | |
| Grönland İnuitçesi (Doğu) | Ø | ittāt | eye-glasses, snow-googles | |
| Grönland İnuitçesi (Doğu) | inniikkilaq[36] | Ø | snow-googles | |
| Grönland İnuitçesi (Kuzey) | ixxāk | eye-glasses, snow-googles |
Alaska'da Yupik ve İnyupik Eskimolarına komşu olan Alaska Atabasklarında görülür ve bunu Eskimo komşularından öğrenmişlerdir. Atabasklar, tahta, huş kabuğu, ayı derisi gibi farklı malzemeleri kullanırlar.
Guçinlerin kar gözlüklerini (deiizhii) İnyupik komşularından aldıkları ya da onlarınkine öykünerek değişik stillerde oluşturdukları görülür. Huş kabuğu biçim vermeye oldukça müsait ve yörede en bol bulunan malzemedir. Bundan yapılan gözlükler iri delikli ve burun köküne gelen kısmı tahtadan yapılıp, deri kayışlarla bağlanır.[42]
Değinaklar Eskimo komşuları olan Yupiklerle ticaret yaptıkları gibi onların kültüründen de oldukça etkilenmişlerdir. Kar gözlüklerini (noxtth’og) Yupiklerden öğrenmişlerdir ve bariz Yupik etkisi görülür. Ayı derisi, rengeyiği derisi ya da huş kabuğu gibi değişik malzemelerden de yaparlar.[43]
Merkezî Koyukonlar da kar gözlüklerini (denaanekk’u hedeeloyee ya da naaheloo tl’ok veya nohuloonh tl’ok) Eskimolardan öğrenmişlerdir.[43]
Kanada'da İnuit Eskimolarına komşu olan Algonkin halkları muhtemelen komşularından öğrenmişlerdir.
Doğu Krileri Eskimo stili siperlikli kar gözlüklerini (ᐊᑯᓂᐙᐳᐎᓐᐦ akoniwâpowinh) huş kabuğundan yaparlar.[44]
Naskapilerin (ᐅᔅᒋᓯᑯᑲᐅᓐ uschiisikukaaun) ve İnnuların (ussishikukauna) kar gözlükleri daha hafif olduğundan huş (ushkuai), Amerika melezi (uatshinakan), göknar (innasht) gibi ağaçlardan yapılır ve rengeyiği derisinden dar kayışla başa takılır.[45] Kanada Québec'teki Sept-Îles (Seven Islands) ticaret karakolunda 1924 yılında Naskapilerden toplanan eşyalar arasında kar gözlükleri de bulunmaktadır.[46]
Rusya'ya bağlı Çukotka Özerk Okrugu'nda yaşayan Çukçiler daracık görme yarığı bulunan kar gözlüklerini deri ya da tahtadan yaparlar.[47]
Kuzeydoğu Sibirya'da yaşayan Yukagirler kar gözlüğü (Kolıma ya da Güney Yukagircesi aŋd’əd-ajbi [aŋd’ed-ajbi Krejnovic 1982, aŋd’ed-aibi Jochelson 1898, 1900] harfiyen «eye shadow») kullanırlar.[48][49] Yukagir avcıların kar gözlükleri yumuşak huş kabuğundan yapılıp daracık görme yarığı bırakılır[50]
Sibirya'nın kuzey kıyılarında yaşayan Samoyedlerin kar gözlükleri de Eskimolardaki gibi görme yarığı dar çizgi biçimindedir.
Nganasanlar Taymır Yarımadasında yaşarlar ve deri kayış üzerine monte edilen kemik ya da metal plakalı kar gözlüğü (seimekunsyda) kullanırlar.[51][52]
Nenetsler de aynı şekilde kemik ya da metal plakalı kar gözlüğü kullanırlar. Nenets dilinde ringa balığı için harfiyen «kar gözlüğü gözlü / goggle-eyed» anlamında сэври adı kullanılır.
Enetsler keskin köşeli oval yassı kar gözlüklerini (sevdya) rengeyiği derisinden yaparlar. Kırmızı boya ile renk verilen gözlüklerin kenarları siyahtır.
Kuzey Tunguzları (Evenkiler, Evenler, Udegeler) kar gözlüğü kullanırlar.
 |
 |
Dogū (土偶), Japonya'nın tarih öncesi Cōmon döneminden (M. Ö. 14.000–400) kalan kilden yapılan ufak insanımsı ya da hayvan figürleridir. Cōmon dönemine özgüdür ve bu dönemi takip eden Yayoi döneminde dogū örnekleri görülmez. Japon Ulusal Tarih Müzesine göre, Japonya genelinde bulunan toplam dogū sayısı yaklaşık 15.000 kadardır. Okinawa hariç Japonya'nın tamamında görülür.[53] Örneklerin çoğu doğu Japonya'da bulunmuştur ve batı Japonya'da bulunması oldukça nadirdir. Hangi amaçla yapıldığı bir muamma olsa da, bu heykelciklerin sempati büyüsü için yapıldığı düşünülüyor.[54] Örnek olarak, hastalık ya da herhangi bir talihsizlikte hastalanan kişinin hastalığı doğuya geçer ve bu doğu sonra imha edilir. Farklı doğu tipleri bulunur. Bunlardan en ilginci Eskimo kar gözlüklerini andıran Shakōki-dogū (遮光器土偶) tipinde olanlardır[55] ve bunlar İngilizceye goggle-eyed type figurine, goggle-eyed dogū,[56] slit-goggle dogū[56] ya da snow-glassed figurine[57] olarak çevrilir. Bu adlar kar körlüğüne karşı kullanılan İnuit gözlüklerine belirgin biçimde benzerliğinden gelir.[56] Japoncada «ışık engelleme aygıtı / light-blocking device» anlamına shakōki denmiştir. Şakoki doğularının bir diğer ayırt edici özelliği, kadınsı kalça, göğüs ve uyluğun abartılı olmasıdır.[58] Ayrıca, karnı zincifre mineralinden elde edilen kırmızı vermilyon boyasıyla boyalı desenlerle kaplıdır. Kırılmamış sağlam doğu örnekleri nadirdir ve birçoğunun kol, bacak ya da diğer vücut parçaları eksiktir. Şakoki doğuları Son Cōmon döneminden (M.Ö. 1000-300) kalma olup Japonya'nın kuzeyinde Tōhoku bölgesinde Aomori ilindeki Tsugaru'da Kamegaoka, Iwate ilindeki Morioka'da Teshiromori, Miyagi ilindeki Tajiri'de Ebisuda ve aynı ildeki Ishinomaki'de Izumisawa Kaizuka arkeolojik sitlerinde bulunmuştur. Göz bebeği aynen Eskimo ve Nenets kar gözlüklerindeki yatay göz yarığı gibi olan shakōki-dogū heykelciklerinin Erich von Däniken gibi antik astronot teorisyenleri tarafından dillendirilen uzay deneklerini temsil ettiği yönündeki iddia ve görüşler bilim topluluğunda güvenilir bulunmamaktadır.[59][60]
İngiliz gezgin ve kâşif John Franklin tarafından Kanada Nunavut'ta 1845 yılında düzenlenen dördüncü ve son Franklin Keşif gezisindeki adamlar tarafından güneşin Arktika buzundaki yansımasının kar körlüğü yapmaması için Batı tarzı kar gözlükleri kullanılmıştır.[61] Franklin ve 128 adam bu seferde kaybolmuştur.
Captain Cold adlı çizgi romanda kahraman Eskimo kar gözlüklerinden esinlenme gözlük kullanır.
Japon çizgi romanlarından Cage of Eden adlı mangada M84 stun grenade benzeri bir silahın köredici etkisine karşı Eskimo kar gözlüğü kullanılmıştır.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
