Doğu Latin dilleri

Doğu Latin dilleri^[1] (Doğu Romen dilleri, Balkan Romen dilleri veya Daçya-Romen dilleri)^[1] Latin dillerinin Balkanlarda gelişmiş bir grubudur. Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça (Arumence veya Makedo-Rumence), Megleno-Rumence ve İstro-Rumence dillerini içerir.^[2][3][4]

Doğu Latin Doğu Romen, Balkan Romen, Daçya-Romen
Coğrafi dağılım	Güneydoğu Avrupa Doğu Avrupa
Sınıflandırma	Hint-Avrupa İtalik Latin-Falisk Latince Latin/Romen Doğu Latin
Alt bölümler	Ulahça Rumence İstro-Rumence Megleno-Rumence
Önceki formlar	Eski Latince Halk Latincesi Ön-Romence Ortak Rumence
Günümüzde Doğu Latin dili konuşanlarının yaşadıkları yerler

Bazı sınıflandırmalar ayrıca soyu tükenmiş Dalmaçyaca dilini de İtalyanca ve Rumence arasında bir köprü olarak düşünüp^[5][6] Doğu Latin dillerine dahil etmektedir (diğer türlü İtalo-Dalmaçya grubunda yer alır).^[7][8][9]

Tarih

Roma İmparatorluğu’nun bölgedeki birkaç yüzyıllık egemenliğinden sonra bugünkü modern dillerin atası olan Ortak Rumence (ayrıca Ön-Rumence ve Antik Rumence), Halk Latincesinin yerel bir formu olarak ortaya çıkmıştı.

Genel özellikler

Latin dillerinin en yaygın kabul edilen sınıflandırmalarına göre Doğu Latin dilleri; Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumenceden oluşmaktadır.^{[1][10][11][12][13]} Bu dört dil bazen Ortak Rumenceden gelmelerinden dolayı Rumence lehçeleri olarak adlandırlır.^[14] Latin olmayan dillerle çevrilidirler.^[15] Ladino (Yahudi İspanyolcası) da Balkanlarda konuşulur ama Eski İspanyolcanın bir lehçesi olarak geliştiğinden bu gruba dahil edilmez, 16. yy'daki Osmanlı İmparatorluğu zamanındaki Ladino konuşan sığınmacı akınlarıyla birlikte Balkanlarda yaygınca konuşulur hale gelmiştir.^[12]

Proto-Rumence büyük Latin ailesinden en erken ayrılan ve izole olan Latin dil dallarından biridir. Aynı zamanda Cermen dillerinden de birkaç kelime alıntılamıştır. Örneğin beyazın Latincedeki karşılığı olan albus yerine Cermen dillerindeki blank kullanılmaktadır.

Batı Latin dilleriyle arasında bazı ortak ses değişimleri de bulunmaktadır. Örneğin İtalyanca ile [kl] > [kj] (Lat. clarus > Rum. chiar, İta. chiaro). Dalmaçyaca ile: [gn] > [mn] (Lat. cognatus > Rum. cumnat, Dalm. comnut).

Bazı farklılıklar da Balkan dil birliğinden ötürü anlamda yaşanan değişimlerdir. Örneğin Latince lumen "ışık" > Rumence lume "dünya", Latince anima "ruh" > Rumence inimă "kalp".

Bu dillerin içerisinde bazı Slavca ve Arnavutça kökenli sözcüklerde bulunmaktadır. Macarca kökenli sözcükler ise sadece Rumence ve İstro-Rumence de bulunur.

İç sınıflandırma

Glottolog veritabanında aşağıdaki gibi sınıflandırlmışlardır:^[16]

• Doğu Latin
  • Ulahça
  • Kuzey Rumence
    • Doğu Rumence
      • Megleno-Rumence
      • Rumence
    • İstro-Rumence

Buna karşın Peter R. Petrucci; Ortak Rumencenin MS 10. yüzyılda iki büyük lehçeye ayrıldığını, Daçya-Rumence ve İstro-Rumencenin Kuzey lehçesinden, Megleno-Rumence ve Ulahçanın Güney lehçesinden geliştiğini öne sürmektedir.^[17]

Dillerden örnekler

Türkçe	Latince	Rumence	Ulahça[18][19]	İstro-Rumence[20][21][22]	Megleno-Rumence[23]	İtalyanca	İspanyolca	Portekizce	Fransızca	İngilizce
bacak	petiolus/gamba	picior	cicior	pićor	picior	gamba	(pierna)	perna	jambe	leg
göğüs	pectus	piept	cheptu	kľeptu	kľeptu	petto	pecho	peito	poitrine	chest
iyi	bene	bine	ghine	bire	bini	bene	bien	bem	bien	well, good
kükremek	bēlāre/rugīre	zbiera/a rage	azghirari	bľerå	zber	ruggire	rugir	rugir	rugir	to roar
oğul	filius	fiu	hilj	fiľu	iľu	figlio	hijo	filho	fils	son
kız evlat	fīlia	fiică	hilje	fiľa	iľe	figlia	hija	filha	fille	daughter
karaciğer	fīcātum	ficat	hicat	ficåt		fegato	hígado	fígado	foie	liver
olmak (ek fiil)	fuī/esse/sum	a fi	hire	fi	ire	essere	ser	ser	être	to be
demir	ferrum	fier	heru	fľer	ieru	ferro	hierro	ferro	fer	iron
buzaği	vitellus	vițel	yitsãl	vițelu	vițål	vitello	(ternero)	vitelo	veau	calf
solucan, kurt	vermis	vierme	iermu	(g)ľerm	ghiarmi	verme	verme (gusano)	verme	ver	worm
canlı	vīvus/vīvēns	viu	yiu	viu	ghiu	vivo	vivo	vivo	vif/vivant	alive
yemek, tahıl, erzak	victus	vipt	yiptu	vipt		cibo (vitto)	comida (victo)	comida (vitualha)	victuaille (eski)	food, grain, victuals
kuzu	agnellus	miel	njel	mľe(lu)	m'iel	agnello	(cordero), añal (eski)	anho, cordeiro	agneau	lamb
bal	mel	miere	njare	mľåre	m'ari	miele	miel	mel	miel	honey

Ayrıca bakınız

• Balkan dil birliği

Kaynakça

1. Schulte 2009, s. 230.
2. Hammarström, Forkel & Haspelmath 2019, .
3. Agard 1984, s. 250.
4. Hall 1950, s. 16.
5. Posner 1996, s. 195.
6. Harris 1997, s. 22.
7. Swiggers 2011, s. 272.
8. Sampson 1999, s. 298.
9. Hall 1950, s. 24.
10. Mallinson 1988, s. 23.
11. Posner 1996, ss. 217–218.
12. Lindstedt 2014, s. 168.
13. Maiden 2016, s. 91.
14. Sala, Marius (2012). De la Latină la Română] [From Latin to Romanian]. Editura Pro Universitaria. s. 33. ISBN 978-606-647-435-1.
15. Posner 1996, s. 217.
16. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian (10 Temmuz 2023). "Glottolog 4.8 - Eastern Romance". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. doi:10.5281/zenodo.7398962 . 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2023.
17. Petrucci 1999, s. 4.
18. Caragiu Marioțeanu, Matilda, "Dialectul Aromân" [The Aromanian Dialect] (PDF), Avdhela Project – Library of Aromanian Culture (Rumence), 24 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Eylül 2019
19. Vătășescu, Cătălina (2017), "Atlasul lingvistic al dialectului aromân, bază pentru cercetarea raporturilor aromâno-albaneze" [The linguistic atlas of the Aromanian dialect as a ground for a comparative research with the Albanian language], Fonetică și dialectologie (Rumence), XXXVI, ss. 215-221, 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla
20. Bărdășan, Gabriel (2011), Lexicul Istroromân Moștenit din Latină. Suprapuneri și Diferențieri Interdialectale [Istro-Romanian vocabulary inherited from Latin. Interdialectal Overlaps and Differentiations] (Rumence), 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla
21. Dănilă, Ioan (2007), "Istroromâna în viziunea lui Traian Cantemir", The Proceedings of the "European Integration – Between Tradition and Modernity" Congress [Istro-Romanian in the vision of Traian Cantemir] (Rumence), 2, ss. 224-231, 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla
22. Burlacu, Mihai (2010). "Istro-Romanians: The Legacy of a Culture". The IstroRomanian in Croatia. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024.
23. Dialectul Meglenoromân (PDF), 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Eylül 2019