Kaliforniya
Amerika Birleşik Devletleri'nde eyalet Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Kaliforniya veya California (İngilizce telaffuz: [kælɪˈfɔɹnjə] (
dinle), İspanyolca telaffuz: [kaliˈfoɾnja]), Amerika Birleşik Devletleri'nin batısında bir eyalettir.[6] Doğusunda Nevada, güneydoğusunda Arizona, batısında Pasifik Okyanusu, kuzeyinde Oregon ve güneyinde Meksika'nın Baja California eyaleti ile sınırlanan eyalet, Amerika'nın üçüncü büyük ve 39,5 milyonu aşkın nüfusuyla en kalabalık eyaletidir.[6] Aynı zamanda Kuzey Amerika'daki en kalabalık, dünyanın ise 34. en kalabalık yönetim birimidir. Büyük Los Angeles Alanı ve San Francisco Körfez Bölgesi, sırasıyla ABD'nin ikinci ve beşinci en kalabalık metropolitan alanıdır; ilki 18,7 milyondan fazla, ikincisi ise 9,6 milyondan fazla nüfusa sahiptir. Sacramento eyaletin başkentidir, Los Angeles eyaletteki en kalabalık şehirdir ve ülkenin ikinci kalabalık şehridir (New York City'den sonra). Los Angeles İlçesi ülkenin en kalabalık ilçesidir, San Bernardino İlçesi ise ülkenin alan açısından en büyük ilçesidir. Hem şehir hem de ilçe olan San Francisco, New York City'nin beş ilçesinden dördünün arkasında, ülkedeki en yoğun nüfuslu büyük şehir (New York City'den sonra) ve ülkedeki en yoğun nüfuslu beşinci ilçedir.
| Kaliforniya | |
|---|---|
State of California | |
  | |
Takma ad: Golden State[1] | |
Slogan: "Eureka"[2] | |
Marşlar: "I Love You, California" | |
 Eyaletin Amerika Birleşik Devletleri'ndeki konumu | |
| Ülke |  ABD |
| Eyalet olmadan önce | Meksika'nın çekilişi unorganized territory |
| ABD'ye katılışı | 9 Eylül 1850 (31.) |
| Başkent | Sacramento[1] |
| En büyük şehir | Los Angeles |
| En büyük metro | Büyük Los Angeles |
| İdare | |
| • Vali | Gavin Newsom (D) |
| • Vali vekili | Eleni Kounalakis (D) |
| Yasama organı | Genel Kurul |
| • Üst meclis | Eyalet Senatosu |
| • Alt meclis | Eyalet Meclisi |
| Yargı | Kaliforniya Yüksek Mahkemesi |
| ABD senatörleri | Laphonza Butler (D) Alex Padilla (D) |
| ABD temsilcileri |
|
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 423.970 km² |
| Yüzölçümü sırası | 3. |
| Boyutlar | |
| • Uzunluk | 1,240 km |
| • Genişlik | 400 km |
| Rakım | 880 m |
| En yüksek nokta | 4,421 m (14.504 ft) |
| En alçak nokta | −08,005,0 m (−262.630 ft) |
| Nüfus (2020) | |
| • Toplam | 39.538,223[3] |
| • Sıra | 1. |
| • Yoğunluk | 97.9/km² |
| • Yoğunluk sırası | 11. |
| • Ortalama hanehalkı geliri | 71,228 $ (2.018)[4] |
| • Gelir sıralaması | 9. |
| Demonim | Kaliforniyalı |
| Dil | |
| • Resmî dil | İngilizce |
| • Konuşulan dil | Evde konuşulan diller[5]
|
| Zaman dilimi | [[UTCPST]] (-08.00) |
| • Yaz (YSU) | [[UTCPDT]] (-07.00) |
| USPS abbreviation | CA |
| Enlem | 32°32′ N – 42° N |
| Boylam | 114°8′ W – 124°26′ W |
Resmî site ca.gov | |
2019 itibarıyla 3,2 trilyon ABD doları gayri safi eyalet içi hasılasıyla Kaliforniya ekonomisi, dünyada bir alt yönetim birimine ait en büyük ekonomidir. Kaliforniya eğer bağımsız bir ülke olsaydı, 2020 itibarıyla dünyanın en kalabalık 37. ülkesi ve beşinci büyük ekonomisi olurdu. Büyük Los Angeles Alanı ve San Francisco Körfez Bölgesi, New York metropoliten alanından (1,8 trilyon dolar) sonra ülkenin ikinci ve üçüncü en büyük kent ekonomileridir (2020 itibarıyla sırasıyla 1.0 trilyon dolar ve 0.5 trilyon dolar). San Francisco Körfez Bölgesi Kombine İstatistik Alanı, 2018'de büyük birincil istatistik alanları arasında ülkenin kişi başına en yüksek gayri safi yurtiçi hasılasına (106.757 $) sahiptir ve piyasa değeri açısından dünyanın en büyük 10 şirketinden dördüne ev sahipliği yapmaktadır. Dünyanın en zengin 10 insanından dördü de bu eyalette yaşamaktadır.
Şu anda Kaliforniya olan bölge, 16. ve 17. yüzyıllarda bir dizi Avrupalı tarafından keşfedilmeden önce, çeşitli Kızılderili kabilelelerin yaşadığı bir bölgeydi. İspanyol İmparatorluğu daha sonra bölge üzerinde hak iddia etti ve sömürgeleştirdi. 1804'te Yeni İspanya Valiliği kapsamında Alta California eyaletine dahil edildi. Bölge, başarılı bağımsızlık savaşının ardından 1821'de Meksika'nın bir parçası oldu, ancak Meksika-Amerika Savaşı'ndan sonra 1848'de Amerika Birleşik Devletleri'ne devredildi. Alta California'nın batı kısmı daha sonra organize edildi ve 1850 Uzlaşmasının ardından 9 Eylül 1850'de 31. eyalet olarak kabul edildi. Kaliforniya Altına Hücum 1848'de başladı ve diğer ülke ve eyaletlerden büyük ölçekli göçler ile Kaliforniya yerlilerine karşı soykırım gibi çarpıcı sosyal ve demografik değişikliklere yol açtı ve buna eşlik eden bir ekonomik patlama yaşandı.
Eğlence ve spor gibi popüler kültüre yapılan kayda değer katkıların pek çoğunun kökenleri Kaliforniya'ya dayanmaktadır. Eyalet, ayrıca iletişim, bilgi, yenilik, çevrecilik, ekonomi ve siyaset alanlarında kayda değer katkılarda bulunmuştur. Kaliforniya, küresel eğlence üzerinde derin bir etkisi olan, dünyanın en eski ve en büyük film endüstrisi olan Hollywood'un evidir. Kaliforniya ayrıca hippi karşı kültürünün, plaj ve araba kültürünün ve kişisel bilgisayarın çıkış yeri olarak kabul edilir. San Francisco Körfez Bölgesi ve Büyük Los Angeles Bölgesi, sırasıyla küresel teknoloji ve eğlence endüstrilerinin merkezleri olarak görülmektedir. Kaliforniya'nın ekonomisi çok çeşitlidir: eyaletin ekonomisinin %58'i finans, hükûmet, emlak hizmetleri, teknoloji ve profesyonel, bilimsel ve teknik iş hizmetlerine dayanmaktadır. Ekonominin yalnızca %1,5'ini oluşturmasına rağmen Kaliforniya'nın tarım endüstrisi, herhangi bir ABD eyaletinin en yüksek çıktısına sahiptir. Kaliforniya limanları, çoğu Pasifik Kıyıları uluslararası ticaretinden kaynaklanan tüm ABD ithalatının yaklaşık üçte birini işler.
İspanyollar Baja California Yarımadası (çev. 'Aşağı Kaliforniya') ve Alta California'yı (çev. 'Yukarı Kaliforniya') kapsayan bölgeye Las Californias (çev. 'Kaliforniyalar', İngilizce: The Californias) adını vermiştir. California isminin İngilizceye İspanyolca aynı kelimeden geçtiği düşünülür. ABD'de eyaletten bahsetmek için kısaca CA, Cal, Cali, Calif, Califas veya US-CA kullanılır.
California adı en eski kopyası 1510'a tarihlenen, Garci Rodríguez de Montalvo tarafından yazılmış İspanyolca roman Las sergas de Esplandián'da geçmektedir.[7] Roman, şövalye edebiyatının popüler serilerinden biri olarak tanımlanmış ve Amadís de Gaula eseri ile başlayan serinin 5. bölümünü oluşturmaktadır.[8][9][10] Hikâyede Kraliçe Califia, altın ve inci yönünden zengin, üzerinde Amazonlar gibi yaşayan ve altından zırhlar giyen güzel siyahî kadınların yanı sıra griffon ve diğer mitik canlıların da yer aldığı California adlı ücra bir adayı yönetmektedir.[7][11][12] Olay örgüsünde Califia'nın Müslüman kuvvetlerin yanında savaşması, kraliçeye yazar tarafından konmuş ismin halife (İspanyolca: califa; Arapça: خَلِيفَة, ḵalīfa) unvanından türetilmiş olabileceğine işaret etmektedir.[7][13] Bu eser, 1910'lardan beri California etimolojisini açıklamak için kullanılan ana teoridir.
11. yüzyılda yazıya geçirilmiş Frank Krallığı'nı konu alan Eski Fransızca eser Roland Destanı'nda yer alan Califerne kelimesi, bazı akademisyenlerin Montalvo'nun eserindeki ismin nihaî kaynağı olabileceğine dair teoriler öne sürmesine sebebiyet vermiştir. Yerin konumu tarif edilmemiş olmakla birlikte eserde Sarazenlerden bahsedildiği için bu ismin de "halife" kökünde geldiğini belirtmiştir.[14] Buna ek olarak eyaletin isminin Eski İspanyolca yazılı örneği bulunmayan ve sıcak fırın anlamına gelecek *Calit Fornay (Latince: Calida Fornax) kelimesinden türetilmiş olabileceği iddia edilmiştir.[15] Sicilya'daki Californo and Calafornina ile İspanya'daki Calahorra yerleşkeleri ortaya konmuş diğer köken önerileridir.[16]
Kaliforniya'ya gelen ilk Avrupalı; 1542 yılında Portekizli João Rodrigues Cabrilho olmuştur. Ancak Kaliforniya'nın tüm koylarını gezip; sahip olduğunu öne süren ise ünlü İngiliz korsan Francis Drake olmuştur (1579).
İleriki yüzyılda fazla ilgi çekemeyen Kaliforniya'ya 1700'lü yıllarda İspanya yerleşmiş ve Meksika'nın bir parçası olmuştur. Ancak kısa bir süre sonra terk edilmiştir.
1846 yılındaki Meksika-Amerika Savaşı sonucunda Kaliforniya Cumhuriyeti kurulmuş; kısa bir süre sonra da Amerika Birleşik Devletleri ile birleşme müzakereleri başlamıştır.
1848'de altın yataklarının keşfi ile çok büyük bir göçe sebep olmuş (hatta bu yüzden eyaletin lakabı "Altın eyalet"tir [İngilizce: Golden State]); 1850 yılında da Amerika Birleşik Devletleri birliğine girmiştir.
Amerikan İç Savaşı sırasında da; savaşı kazanan Kuzey İttifakı ile ortak olmuştur.
Eyaletin coğrafyası, batıda metropol alanların yoğunlaştığı Pasifik Okyanusu kıyısından, doğuda Sierra Nevada dağlarına ve kuzeybatıda sekoya ve Douglas köknar ormanlarından güneydoğuda Mojave Çölü'ne kadar büyük çeşitlilik göstermektedir. Büyük bir tarım alanı olan Central Valley, eyaletin merkezine hakimdir. Eyaletin kuzeyinde Pasifik yağmur ormanları adı verilen, Alaska kıyılarından Kaliforniya'nın kuzey kıyılarına kadar uzanan ılıman yağmur ormanları yer alır.
İklim
Kaliforniya kıyıları ile eyaletin kuzeydoğusu ılık Akdeniz iklimi (Csb) etkisi altındadır. Kıyıdan uzaklaştıkça, özellikle de Central Valley bölgesinde iklim sıcak Akdeniz (Csa) veya yarı kurak iklimlerine (BSk ve BSh) dönmektedir. Eyaletin güneydoğusunda çöl iklimi (BWh ve BWk) hakimdir. Eyaletin dağlık bölgelerinde ve bu bölgelerinden etrafında tundra (ET), subarktik iklim (Dsc) ve karasal iklim (Dsb) gibi çeşitli dağ iklimleri görülür. Dünyadaki ölçülmüş en yüksek sıcaklık 1913'te 56.7 °C ile Death Valley'de tespit edilmiştir. ABD'deki büyük metropol alanlar içerisinde Los Angeles ve San Fransisco, okyanus kıyısında olmaları nedeniyle yaz sıcaklığı açısından ülkedeki en serin büyük kentleri oluşturmaktadır.
Eyaletteki dağlar yağmur gölgesi oluşturduğundan ötürü Güneydoğu Kaliforniya ile komşu eyalet Arizona'nın güneybatısında çöller hakimdir. Kaliforniya, Kuzey Amerika kıtasının tamamındaki en büyük su tüketicisidir. Zamanla, kuraklık ve orman yangınlarının sıklığının artması ve bu olayların daha az mevsimsel hale gelerek yıl boyunca yaşanmaya başlamaları Kaliforniya'nın su güvenliğini zorlamaktadır.
| Konum | Ağustos (günlük en yüksek/en düşük, °C) |
Ocak (günlük en yüksek/en düşük, °C) |
Yıllık yağış (mm) |
|---|---|---|---|
| Los Angeles | 29/18 | 20/8 | 377 |
| Los Angeles Havalimanı | 23/18 | 18/9 | 326 |
| San Diego | 24/19 | 18/9 | 262 |
| San Jose | 27/14 | 14/5 | 401 |
| San Francisco | 20/12 | 14/8 | 538 |
| Fresno | 34/19 | 12/3 | 292 |
| Sacramento | 33/14 | 12/3 | 469 |
| Oakland | 23/14 | 14/7 | 588 |
| Bakersfield | 36/21 | 13/3 | 165 |
| Riverside | 35/18 | 19/4 | 260 |
| Eureka | 16/11 | 12/5 | 960 |
| Death Valley | 46/30 | 19/4 | 60 |
| Mammoth Lakes | 25/7 | 4/-9 | 583 |
.jpg)
Kaliforniya, 2005-06 öğretim yılında 6,2 milyondan fazla öğrenciyle ülkedeki en çok öğrenciye sahipti ve Kaliforniya'ya 36 eyaletin toplam nüfusundan daha çok öğrenci ve ülkedeki öngörülen en yüksek kayıtlar buradadır.[18]
Devlet orta öğretimi, ticaret, dil ve liberal sanatlarda seçmeli dersler veren liselerden oluşur ve üstün yetenekliler, üniversiteye gidecekler ve endüstriyel sanat öğrencileri için ayrı ayrı eğitim yolları vardır. Kaliforniya'nın kamu eğitim sistemi, ekonomi ve öğrenci kayıt rakamlarıyla birlikte büyüyen K-12 sınıfları ve toplum kolejleri için asgari bir yıllık finansman düzeyi gerektiren benzersiz anayasal değişiklikle desteklenir.[19]
2016'da Kaliforniya'nın K-12 devlet okulu öğrenci başına harcaması ülke içinde 22. sıradaydı (öğrenci başına harcama 11.500 ABD doları ve ABD ortalaması 11.800 ABD doları idi).[20]
2012 için, Kaliforniya'nın K-12 devlet okulları, öğrenci başına düşen çalışan sayısında 0,102 ile 48. sırada yer alırken (ABD ortalaması 0,137 idi), çalışan başına en fazla 7. sırada, 49.000 ABD Doları (ABD ortalaması 39.000 ABD Doları) ödüyordu.[21][22][23] 2007'de yapılan bir araştırma, Kaliforniya'nın devlet okulu sisteminin aşırı düzenlemeden muzdarip olduğu için "kırıldığı" sonucuna vardı.[24]
Yüksek öğrenim
Kaliforniya kamu lise sonrası eğitimi üç ayrı sistem halinde düzenlenmiştir:
- Eyaletin devlet araştırma üniversite sistemi, Kaliforniya Üniversitesi'dir (UC). 2011 sonbaharı itibarıyla, California Üniversitesi'nin toplam 234.464 öğrencisi vardı.[26]
On tane UC kampüsü vardır. Dokuz tanesi lisans, yüksek lisans ve doktora dereceleri ile sonuçlanan hem lisans hem de yüksek lisans programları sunan genel kampüslerdir. Tamamen sağlık hizmetlerinde lisansüstü eğitime adanmış ve Kaliforniya'daki en yüksek dereceli hastanesi UCSF Tıp Merkezi'nin UC San Francisco adlı özel bir kampüsü vardır.[27]
Sistem başlangıçta Kaliforniya lise öğrencilerinin ilk sekizde birini kabul etmeyi amaçlıyordu, ancak birkaç kampüsün oranı daha da seçici oldu.[28][29][30] UC sistemi geçmişte doktora verme konusunda münhasır yetkiliydı, ancak o zamandan beri bu durum değişti ve CSU artık UC'den bağımsız olarak bir avuç doktora derecesi vermeye sınırlı yasal yetkilidir.
- Kaliforniya Eyalet Üniversitesi (CSU) sisteminde yaklaşık 430.000 öğrenci bulunmaktadır. CSU (kesin makaleyi kısaltılmış haliyle alır, UC almaz) başlangıçta California lise öğrencilerinin en iyi üçte birini kabul etmeyi amaçlıyordu, ancak birkaç kampüs çok daha seçici hale geldi.[30][31] CSU başlangıçta yalnızca lisans ve yüksek lisans dereceleri verme yetkisine sahipti dereceleri ve doktora derecesini yalnızca UC veya özel üniversitelerle ortak programların bir parçası olarak verebilirler. O zamandan beri, CSU'ya bağımsız olarak birkaç doktora derecesi verme yetkisi verilmiştir (UC'nin geleneksel yargı yetkisine müdahale etmeyen belirli akademik alanlarda).
- California Community Colleges sistemi, önlisans derecesi ile sonuçlanan alt bölüm kurslarının yanı sıra çeşitli türde sertifikalarla sonuçlanan temel beceriler ve iş gücü eğitimi sağlar. (On beş Kaliforniya devlet üniversitesi halen kendi coğrafi bölgelerinde çok talep gören disiplinlerde dört yıllık lisans derecesi vermektedir.[32]) 2,6 milyondan fazla öğrenciye hizmet veren 112 kolejden oluşan ABD'deki en büyük yüksek öğrenim ağıdır.
Kaliforniya'da ayrıca birçok dini ve özel amaçlı kurum dahil olmak üzere diğer birçok özel kolej ve üniversite arasında şu önemli özel üniversiteler de vardır: Stanford Üniversitesi, Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü (Caltech), Güney Kaliforniya Üniversitesi, Claremont Kolejleri, Santa Clara Üniversitesi, Loyola Marymount Üniversitesi, San Diego Üniversitesi, San Francisco Üniversitesi, Chapman Üniversitesi, Pepperdine Üniversitesi, Occidental College ve Pasifik Üniversitesi.
Kaliforniya, diğerleri arasında özellikle California College of the Arts, California Institute of the Arts, San Francisco Art Institute, Art Center College of the Arts ve Academy of Art University dahil olmak üzere pek çok sanat koleji ve enstitü ve üniversitesi vardır.
1849 yılında altın yataklarının keşfedilmesi üzerine, nüfusu on binin altındayken günümüzde Amerika kıtasının en büyük ekonomi merkezi konumuna gelen Kaliforniya; Amerika Birleşik Devletleri'nin de en büyük ekonomik gücünü temsil eder. Kaliforniya eğer bir ülke olsaydı, (2018 itibarıyla) dünyanın en büyük 5. ekonomisine sahip olurdu (ABD'nin geri kalanı, Çin, Japonya ve Almanya'dan sonra). Kişi başına düşen GSEİH'i $85.460'dur ve ABD'de bu hususta 5. sırada yer alır. Eyaletin toplam GSEİH'i (2019 itibarıyla) $3,2 trilyondur.[33] Eyaletin ekonomisi Afrika'nın ve Avustralya'nınkinden daha büyük olup, neredeyse Güney Amerika'nın toplam GSYİH'ine eşittir.[34]
Eyaletteki en büyük 5 işveren sektör arasında sırasıyla ticaret, taşımacılık ve ilişkili hizmetler; devlet kurumları; profesyonel ve iş hayatı ile ilgili hizmetler; eğitim ve sağlık hizmetleri; ve eğlence ve otelciliğe yönelik hizmetler yer alır. Ekonomik çıktı açısından finans; ticaret ve taşımacılık; eğitim ve sağlık; devlet kurumları ve üretim en büyük sektörlerdir.[35] İşsizlik oranı (Ekim 2021 itibarıyla) %7,3'tür.[36] 2019 yılında eyaletteki yaklaşık 13,4 milyon hane içerisinde 1.147.251 adedinin; yani toplam hanelerin yaklaşık %8,5'inin milyoner olduğu tespit edilmiştir.[37]
Emlak piyasasının yerleşim yerlerinde en ucuz olduğu yer Central Valley bölgesidir. En pahalı emlak fiyatları büyük bölgeler bazında San Francisco Körfezi'nde görülür. Beverly Hills, Rolling Hills, Hidden Hills, Malibu ve Bel Air gibi semtler ABD'nin en zengin semtlerinden bazılarıdır.[kaynak belirtilmeli]
Kaliforniya vatandaşları başkanlık seçimlerinde oylarını ağırlıklı olarak Demokrat Parti adaylarına kullansalar da, 2003 ile 2011 yılları arasında eyalet valisi olarak Cumhuriyetçi Parti üyesi film yıldızı ve dünya vücut geliştirme şampiyonu Arnold Schwarzenegger'ı seçilmiştir. 7 Ocak 2019 itibariylan eyalet valisi Gavin Newsom'dır.
Yapılan son kanun seçimlerinde; Schwarzenegger'ın itfaiyeciler, polisler, öğretmenler, doktorlar ve yargıçları kapsayan kanunları, seçimlerde önerdiği 4 önergenin halk tarafından kabul edilmemesiyle reddedilmiştir. Schwarzenegger'ın soykırıma uğramış Kızılderililer hakkında aldığı ekonomik kanunlar iptal edilmeye çalışılmaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Amerikan vatandaşlarına nazaran çok daha modern ve eğitimli bir profil çizen Kaliforniya'da; nüfusun çoğunluğu Irak Savaşı'na ve eski başkan George W. Bush'un politik kararlarına karşı; Kyoto Protokolü'nün imzalanması taraftarıdır.
Kaliforniya, Massachusetts'in ardından kürtajı ve eşcinsel evlilikleri yasalaştıran ikinci eyalettir. Eyalet 1996'da tıbbi esrar, 2016'da ise rekreasyon amaçlı esrar tüketimini yasallaştırmıştır.
Kaliforniya'daki kontluklar
Kaliforniya; sinemanın kalbini Hollywood'da, internet'in kalbini Silikon Vadisi'nde; müzik, eğlence ve televizyonun kalbini de Los Angeles'ta taşımaktadır. Her ne kadar günümüzde masrafları daha makul olduğu için filmler başka ülkelere çekimler için taşınsa da; son 30 yıldır klasikleşen bir eyalet deyişine göre "Dünyanın duyduğu ve izlediği çoğu şey Kaliforniya'da üretilir."
Lee Dağı'ndaki Hollywood yazısı
Los Angeles, Kaliforniya
San Jose, Kaliforniya
Fresno, Kaliforniya
Sacramento'da bulunan Kaliforniya Eyalet Meclisi
Mono Gölü
Shasta Dağı
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
