Bathala

Sa katutubong relihiyon ng mga sinaunang Tagalog, si Bathalà/Maykapál ang kataas-taasang Diyos, ang tagapaglikagapamahala ng sansinukob. Bathala^[1] Siya ang pinakamakapangyarihang diyos at kilala rin siya bilang Bathalang Maykapal (maylikha). Pinaniniwalaan ng mga sinaunang Tagalog na siya ang hari ng mga diwata at punong diyos o pinaka-ama ng lahat ng mga mas mababang diyos katulad nina Maria Makiling, Minukawa, Kabunian at iba pang mga anito. Lahat ng mga paniniwalang ito ay naipluensya ng mga Kastila: pinalitan nila ang lumang pananampalataya ng mga lumang tagalog sa Kristiyanismo. Si Bathala ay inuugnay sa Diyos ng rehiliyong Kristiyanismo, at ang ibang diyos-diyosan ay pinalitan ng mga santo. Kaya, sa panahong ngayon, ang salitang "Bathala" ay tinatawag sa Diyos ng Rehiliyong Kristiyanismo ng mga Pilipino ngayon.

Si Bathala (nasa ibabaw), isang diwata (nasa ilalim), at isang sarimanok (nasa gitna).

Etimolohiya

Ayon sa mga dalubhasa, nanggaling ang salitang "bathala" sa salitang Sanskrito भट्टार [bhaṭṭāra] na nangunguhulugang "sinasamba."

Pinaniniwalaan ng karamihan sa mga iskolar na ang Bathalà (Chirino 1595–1602), Badhala (Plasencia 1589), Batala (Loarca 1582), o Bachtala (Boxer Codex 1590) ay nagmula sa salitang Sanskrit na bhattara o bhattaraka (marangal na panginoon),^[2]na lumitaw bilang pamagat na batara noong ika-16 na siglo sa katimugang Pilipinas at Borneo. Sa wikang Indones, ang batara ay nangangahulugang "diyos," at ang katumbas nitong pambabae ay batari. Sa wikang Malay, ang betara ay nangangahulugang "banal" at ginamit upang ipatungkol sa mga dakilang diyos ng Hinduismo sa Java.^[3]

Ayon kay Dr. Pardo de Tavera, isang lingguwista, ang bhattala ay maaaring nagmula sa avatara o avatar—ibig sabihin, ang pagbaba ng isang diyos sa lupa sa isang nakikitang anyo, tulad ng sampung avatar ni Vishnu.^[4] Ayon naman kay John Crawfurd, ang salitang Malay na Batara ay hinango mula sa avatara kapwa sa "kahulugan at ortograpiya" at ginagamit bilang panlapi upang ipahiwatig ang anumang diyos^[5]

Iba Pang Pangalan, Titulo, at Tawag

Diwatà (Dioata, Diuata) - Hango sa salitang Sanskrit na deva at devata, na nangangahulugang "diyos".^[6] Sa Manobo-English Dictionary ni Richard E. Elkins (1968), ang diwatà ay tumutukoy sa pinakamataas na kataas-taasang nilalang.^[7] Sa mitolohiyang Bla’an, ang Diwatà ay isa sa apat na orihinal na nilalang. Ayon sa ilang Bla’an, magkapatid sina Diwatà at Melu (ang Maylalang), at dahil mas matanda si Diwatà kay Melu, ginamit ng mga tagapagsalin ng Bibliyang Kristiyano ang pangalang Diwatà upang tukuyin ang Diyos.^[8]

Maykapál (Meicapal, Meycapal) – Nangangahulugang "Nagmamay-ari ng Nilalang". Ang titulo o tawag na Maykapál ay nagmula sa salitang kapal, na nangangahulugang "hubugin ang lupa, putik, o waks sa mga bilog na hugis". Ang katumbas na salitang kipil ay may kaparehong kahulugan ngunit tumutukoy sa pagkain: "gumawa ng mga bilog na kanin at kainin ang mga ito". Kaugnay ito ng isa pang titulo ni Bathala, ang Maylupa, na nangangahulugang "Nagmamay-ari ng Lupa"^[9]

Mulayari (Boxer Codex: Mulayri, Molaiari, Molayare) – Sa pagsasalin ng Boxer Codex (1590) nina George Bryan Souza at Jeffrey Scott Turley (2015), ginamit ang salitang May-ari ("Nagmamay-ari" o "Nagmamay-ari ng Ari-arian") sa halip na orihinal na baybay na Mulayri. Ipinaliwanag sa talababa: "Glossed as 'an indirect appellation of God'"^[10]

Lumikhâ – Nangangahulugang "Maylalang". Sa lumang Tagalog, ang salitang likhâ ay tumutukoy rin sa mga estatwang anito. Sa modernong Tagalog, ito ay nangangahulugang "paglikha" Sa mitolohiyang Tagalog, sinasabing ang unang lalaki at babae ay nagmula sa kawayan, na siyang pinaka-karaniwang materyal sa pagsusulat ng mga sinaunang Pilipino.^[11][12]

Bathala sa Ibang Kulturang Pilipino

Sa sinaunang Bikol, si Bathala ay isang diwatang may mababang ranggo, kinakatawan ng isang maliit na imahen, kadalasan ay isang may pakpak na pigura na tinatawag na Tagno o Lambana, na laging dala ng mga Bikolano bilang pampasuwerte. Ayon sa Bicol Grammar ni Mark of Lisbon (1628, pahina 61),^{[13] [14]}"sinasabi nilang ito ay isang anito na nagdadala ng suwerte sa sinumang kasama nito." Kaya, kung ang isang tao ay hindi tinatamaan ng mga bagay na inihahagis sa kanya, siya ay tinatawag na batalaan^[15]

Panalangin at mga Dasal

Orihinal na dasal ng mga Bisaya

Bathala, pinunuan sang mga
una nga mga inanak,
Dito mag estar sa mga layog
Sa anang alima na tagsa
Si amay Maniliw nga tamaw
nga,
Malayog anay sang puno ka
niug,
Mabakod angay sa bantiling,
Kag masupong angay sa
kalayo,
Mabangis labi a madal nga
Bany-aga nga ayam.
Sa amang kilid lumsit.
Si ama Lulid Amo;
Siya ang mag sumunod
Kon tunay sa boot niya,
Nga mag bulit labing
Kagab-ihon mapilong…^[16]

Salin sa Tagalog

Bathalang pinagmulan ng
mga unang nilikha,
Naninirahan sa kalangitan
Sa kamay mo nakalagay
Si Maniliw, na mangkukulam
Matayog kang parang puno
ng niyog;
Matigas na parang bato,
Masiklab na parang apoy,
Mabangis na higit sa
Asong nahihibang.
Sa dibdib mo lumabas
Ang manlilikhang Lulid Amo;
Siya ang nakagagawa
At nagbibigay dilim
Na higit sa gabi…^[16]

Salin sa Filipino

Bathalang pinagmulan ng
 Unang nilikha
Naninirahan sa kalangitan,
Sa Kanyang kamay nakasalalay
Si Ama ang espiritu na makapangyarihan.

Nakatanaw mula sa tuktok ng niyog,
Matatag tulad ng bundok,
At nag-aalab tulad ng apoy,
Mabangis, higit pa sa mabagsik
Na dayuhang asong-gubat.

Sa aming tabi siya'y dumadaloy,
Si Amay panginoon ng mga anito,diwata ng mga diwata;
Siya ang patnubay
 Kung ang kanilang kalooban,
Na maging gabay sa kadiliman
Habang gabi’y bumabalot...
^[16]

Salin sa Ingles

"Bathala, source of life,"
"Creator of the first beings,"
"Dwelling in the highest heavens, in divine glory,"
"Upon His palm, the world rests,"
"The Almighty Father, the eternal spirit."

"From the peak of the coconut tree, He watches,"
"Steadfast as an unshakable mountain,"
"Blazing like a fearless fire,"
"Fierce, more ferocious"
"Than the foreign wild wolf."

"He flows within our midst,"
"The Father, Lord of the spirits,"
"Deity of deities, guide of the world;"
"He is the light in the darkest night,"
"The beacon on a grim and perilous path."^[16]