Mawritaniýa Günbatar Afrikadaky Atlantik ummanynyň kenarynda ýerleşýän ýurt. Afrikada on birinji uly özygtyýarly döwlet bolup, günbatarda Atlantik ummany, demirgazykda we demirgazyk-günbatarda Günbatar Sahara, demirgazyk-gündogarda Aliair, gündogarda Mali we günorta-günbatarda Senegal bilen serhetleşýär.
| |||||
.svg) | |||||
Itsurt öz adyny miladydan öňki 3-nji asyrdan biziň eramyzyň VII asyryna çenli häzirki Marokkoda we gündogar Aliairde bar bolan gadymy Berber şalygyndan alýar. Mawritaniýanyň ýerleriniň takmynan 90% -i Saharanyň çäginde; şonuň üçin ilat ýagyş birneme ýokary bolan günortada jemlenendir. 2008-nji ýylyň 6-njy awgustynda general Muhammet Ould Abdel Aziziň ýolbaşçylygyndaky harby agdarlyşykda hökümet agdaryldy. Paýtagt we iň uly şäher, ýurduň 4,4 million ilatynyň üçden birine golaýy bolan Atlantik kenarynda ýerleşýän Nuakçottdyr. 2009-njy ýylyň 16-njy aprelinde Aziz ýeňiş gazanan 19-njy iýulda geçiriljek saýlawlarda prezidentlige dalaş etmek üçin harby gullugyndan çekildi.[1]
Mawritaniýanyň gadymy taýpalary Berber we Afrika halkydy. Bafurlar esasan oba hojalygydy we taryhy çarwa durmuşyndan ýüz öwüren ilkinji Sahara halkynyň arasynda. Saharanyň kem-kemden zaýalanmagy bilen günorta tarap ýola düşdüler. Berber taýpalarynyň köpüsi ememeniň (we käwagt beýleki araplaryň) gelip çykyşyny öňe sürdi. Munuň ýaly tassyklamalary tassyklaýan subutnamalar az, ýöne 2000-nji ýylda Yemenemen halkynyň DNK gözleginde halklaryň arasynda gadymy baglanyşyk bolup biler.[2]
Gämi duralgasynyň demirgazyk çetlerinde ýerleşýän Çinguetti şäheri 777-nji ýylda esaslandyryldy we XI asyra çenli Iẓnagen ýa-da Sanhaja, Konfederasiýa diýlip atlandyrylýan Berber taýpalarynyň konfederasiýasynyň söwda merkezine öwrüldi. Söwda ýollarynyň çatrygyndady. Çinguetti ýerleşdirenden kän wagt geçmänkä, Sanhaja ilki bilen Abdallah ibn inasin tarapyndan wekilçilik edilýän Almorawidler bilen birleşdi we birleşdi. Almorawidler ahyrsoňy häzirki Senegaldan Ispaniýanyň günortasyna (al-Andalus, häzirki Andalusiýa diýlip atlandyrylýan) imperiýa gözegçilik ederdi. Şäheriň ajaýyp bezelen binagärçiligi, Günbatar Magrebde sünni yslam dininiň malik däp-dessuryny ýaýradýan Almorawidleriň berk dini ynançlaryny görkezýär.
Beýleki halklar hem Saharanyň günortasyndan Günbatar Afrika göçüpdirler. 1076-njy ýylda Almorawidler gadymy Gana imperiýasynyň uly meýdanyny basyp aldy. Çar Bouba söweşi (1644–74) halklaryň Yemenemeni Makil arap basybalyjylaryny ýok etmek üçin şowsuz gutarnykly tagallasy boldy. Basybalyjylara Beni Hasan taýpasy ýolbaşçylyk edipdir. Beni Hasan söweşijileriniň nesilleri Muruş jemgyýetiniň ýokarky gatlagyna öwrüldi. Adyny Beni Hasandan alýan beduin arap şiwesi Hasaniýa, esasan çarwa ilatyň arasynda agdyklyk edýän dile öwrüldi.[3]
Fransiýa XIX asyryň ahyryndan başlap, Senegal derýasynyň sebitinden we demirgazyk tarapa häzirki Mawritaniýanyň çäklerine ýüz tutdy. 1901-nji ýylda Kawier Koppolani imperiýa missiýasyna ýolbaşçylyk etdi. Zawaýa taýpalary bilen strategiki bileleşikleriň we Hasane söweşjeň çarwalaryna harby basyşyň utgaşmagy bilen, Mawritan emirliklerine fransuz dolandyryşyny giňeltmegi başardy. 1903–04-nji ýyllarda Trarza, Brakna we Tagant fransuz goşunlary tarapyndan basyp alyndy, ýöne Adrar demirgazyk emirligi şeýh Maa al-Aýnaýnyň koloniýa garşy gozgalaňynyň (ýa-da jihadynyň) kömegi bilen Tagantyň gozgalaňçylary tarapyndan has uzaga çekdi. we beýleki sebitler. Adrar ahyrsoňy 1912-nji ýylda harby taýdan ýeňildi we 1904-nji ýylda döredilen we meýilleşdirilen Mawritaniýanyň çägine goşuldy. Mawritaniýa 1920-nji ýyldan başlap Fransiýa Günbatar Afrikanyň bir bölegi bolupdy, soňra bolsa koloniýa bolupdy.
Fransuz hökümeti gulçulyga garşy kanuny gadagançylyklar we taýpalar arasyndaky söweşi bes etdi. Kolonial döwürde ilatyň 90% -i çarwa bolup galdy. Atalary asyrlar mundan ozal kowulan köp oturýan halklar Mawritaniýa gaýdyp gelip başladylar. Fransiýanyň hökümdarlygy astyndaky ýurduň öňki paýtagty Sent-Luis Senegalda ýerleşýärdi, şonuň üçin 1960-njy ýylda ýurt garaşsyzlyga eýe bolanda, Nuakçott şol wagt berkitilen obadan ("ksar") saýlandy. Mawritaniýanyň täze paýtagty.[4]
Garaşsyzlyk gazanylandan soň, Saharanyň günortasynda ýerleşýän Afrika halklarynyň köpüsi (Haalpulaar, Soninke we Wolof) Senegal derýasynyň demirgazygyndaky sebite göçüp, Mawritaniýa girdi. Fransuz dilinde we däp-dessurlarynda bilim alan bu soňky gelenleriň köpüsi täze ştatda kätip, esger we dolandyryjy boldy. Bu, fransuzlar demirgazykdaky iň çylşyrymly Hasane taýpalaryny harby taýdan basyp ýatyranda ýüze çykdy. Bu öňki güýç balansyny üýtgetdi we günorta ilat bilen Murlaryň arasynda täze çaknyşyklar ýüze çykdy[5]. Bu toparlaryň arasynda arap jemgyýetiniň bir bölegi bolan afrikalylar, pes gatlakly sosial pozisiýa goşuldy.[6]
Häzirki zaman gulçulygy Mawritaniýada dürli görnüşlerde bar[7]. Käbir maglumatlara görä, müňlerçe Mawritanlylar henizem gul edilýär[8][9]. CNN-iň 2012-nji ýyldaky hasabatynda Jon D. Sutteriň "Gulçulygyň iň soňky berkitmesi" hasabaty dowam edýän gul eýeçilik medeniýetlerini suratlandyrýar we dokumentleşdirýär. Bu sosial diskriminasiýa, esasan, ýurduň demirgazygyndaky "gara Murlara" (Haratin) garşy ulanylýar, bu ýerde "ak Murlaryň" (Bidh'an, Hasaniýada gürleýän araplar we araplaşdyrylan berberler) arasynda tire-taýpa elitalary bar. Gulçulyk amallary günortadaky Saharanyň günortasyndaky Afrika etnik toparlarynyň arasynda-da bar.
1970-nji ýyllaryň başyndaky Sahel guraklygy Mawritaniýada uly weýrançylyklara sebäp boldy, garyplyk we konflikt problemalaryny hasam kynlaşdyrdy. Araplaşdyrylan agalyk ediji elitalar üýtgeýän ýagdaýlara we daşary ýurtlardan gelen arap milletçi çagyryşlaryna, Mawritaniýanyň durmuşynyň kanun we bilim ulgamy ýaly köp taraplaryny araplaşdyrmak üçin edilýän basyşy güýçlendirip, reaksiýa bildirdiler. Bu, kolonial dolandyryş döwründe fransuzlaryň agalygynyň netijelerine-de reaksiýa boldy. Culturalurduň medeni dürlüligini saklamak üçin dürli modeller teklip edildi, ýöne hiç biri üstünlikli durmuşa geçirilmedi.
Bu etniki düşünişmezlik 1989-njy ýylyň aprelinde ("Mawritaniýa - Senegal serhet söweşi") ýüze çykan, ýöne şondan soň azalýan jemgyýetçilikara zorluk wagtynda ýüze çykdy. Mawritaniýa 1980-nji ýyllaryň ahyrynda Sahara kenarýaka Afrikaly Mawritaniýalylary 70,000 töweregi ýurtdan çykardy. Etniki dartgynlyk we gulçulyk meselesi - geçmiş we käbir sebitlerde häzirki döwürde-de ýurduň syýasy jedellerinde güýçli temalar bolup durýar[10]. Groupshli toparlardan ep-esli bölegi has köp dürli, plýuralistik jemgyýet gözleýär.
Halkara Kazyýeti, Ispaniýanyň kolonizasiýasyndan ozal Marokkanyň we Mawritaniýanyň kanuny gatnaşyklarynyň käbir subutnamalaryna garamazdan, BMG Baş Assambleýasynyň kolonial ýurtlara garaşsyzlyk bermek baradaky Jarnamasynyň ulanylmagyna täsir etmek üçin hiç bir baglanyşyk ýeterlik däldi diýen netijä geldi. Günbatar Sahara halklary.[11]
Mawritaniýa, Marokko bilen bilelikde 1976-njy ýylda Günbatar Saharanyň territoriýasyny basyp aldy, öňki imperiýa güýji bolan Ispaniýanyň haýyşy boýunça Mawritaniýa üçden bir bölegini aldy. Alisiriýa tarapyndan ýaraglanan we Al Algerir tarapyndan goldanan birnäçe sebitleýin ýitgilerden soň sebit güýji we Marokko garşydaşy - Mawritaniýa 1979-njy ýylda yza çekildi.
Ykdysady gowşaklyk sebäpli Mawritaniýa ähli taraplar üçin özara ylalaşylan maksadalaýyk çözgüt islemegi bilen resmi pozisiýasy bilen sebit dawasynda ähmiýetsiz oýunçy boldy. Günbatar Saharanyň köp bölegini Marokko basyp alan bolsa-da, BMG henizem Günbatar Saharany döwletlilik meselesinde öz isleglerini beýan etmeli sebit hasaplaýar. Ilkibaşda 1992-nji ýylda meýilleşdirilen referendum geljekde belli bir wagtda BMG-nyň howandarlygynda, ýerli Sahrawlylaryň Sahrawi Arap Demokratik Respublikasy ýaly garaşsyz bolmak isleýändigini ýa-da ýokdugyny kesgitlemek üçin henizem belli bir wagtda geçirilmeli Marokko.
Mawritaniýa 1960-njy ýylyň noýabr aýynda garaşsyz bir döwlet boldy[12]. 1964-nji ýylda ilkibaşda fransuzlar tarapyndan gurlan Prezident Moktar Ould Daddah awtoritar prezident re regimeimini gurup, täze konstitusiýa bilen bir partiýaly döwlet hökmünde resmi taýdan tassyklandy. Daddahyň “Parti du Peuple Mauritanien” (PPM) bir partiýaly sistemada dolandyryjy gurama boldy. Prezident muny Mawritaniýanyň günbatar görnüşindäki köp partiýaly demokratiýa taýyn däldigini öňe sürdi. Bu bir partiýaly konstitusiýa laýyklykda, Daddah 1976-njy we 1978-nji ýyllarda geçirilen bäsdeşliksiz saýlawlarda gaýtadan saýlandy.
Daddah 1978-nji ýylyň 10-njy iýulynda gansyz agdarlyşykda agdaryldy. Ol "Uly Mawritaniýa" döretmek synanyşygy hökmünde Günbatar Saharanyň günorta bölegini anneksiýa etmek üçin betbagtçylykly söweş sebäpli ýurdy dargatdy.
Polkownik Mustafa Ould Salekiň CMRN huntasy güýçli güýç bazasyny döretmäge ýa-da Sahrawi garşylyk hereketi, Polisario fronty bilen durnuksyzlaşdyryjy konfliktden ýurdy çykaryp bilmejekdigini subut etdi. Çalt ýykyldy, ýerine başga bir harby hökümet CMSN çalyşdy.
Güýçli polkownik Muhammet Khouna Ould Haidallah tiz wagtdan güýçli adam hökmünde ýüze çykdy. Günbatar Sahara baradaky ähli talaplardan ýüz öwrüp, Polisario bilen parahatçylyk tapdy we esasy goldawçysy Al Algerir bilen gatnaşyklary gowulaşdyrdy. Emma konfliktiň beýleki tarapy Marokko we Europeanewropadaky ýarany Fransiýa bilen gatnaşyklar ýaramazlaşdy. Durnuksyzlyk dowam etdi we Haýdallanyň ägirt uly reforma synanyşyklary esaslandyryldy. Onuň re regimeimi döwlet agdarylyşygy synanyşyklary we harby guramanyň içindäki hyjuwlar bilen başdan geçirildi. Garşydaşlaryna garşy alyp barýan berk we barlyşyksyz çäreleri sebäpli barha çekeleşdi; köp dissident tussag edildi, käbirleri jezalandyryldy. 1981-nji ýylda gulçulyk kanun tarapyndan resmi taýdan ýatyryldy we Mawritaniýa dünýäde iň soňky ýurt boldy.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
