พระยมี

พระยมี (สันสกฤต: यमी) เป็นเทวีในศาสนาฮินดู ผู้ดูแลและรักษาแม่น้ำยมุนาและเป็นเทพแห่งน้ำ^[1] หรืออีกพระนามคือ กลินทิ (อังกฤษ: Kalindi)^[2] ในปรัมปราวิทยาฮินดู เชื่อว่าพระองค์เกี่ยวข้องกับพระกฤษณะ และเป็นฝาแฝดคู่กับพระยม ได้รับความนิยมในการบูชาในฐานะเทพแห่งน้ำคู่กับพระแม่คงคาและพระสุรัสวดี ในประเทศไทยพระนามของพระนางเป็นหนึ่งสระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่สำหรับใช้แทนแม่น้ำยมุนาและในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของพระมหากษัตริย์ไทย

พระยมี
พระแม่ยมุนา
यामी

ศิลปะคุปตะ
ตำแหน่ง	เทพีผู้รักษาแม่น้ำยมุนา
จำพวก	เทพีผู้รักษาแม่น้ำยมุนา สัปตสินธุ เทวีในคณะ 64 โยคินี
อาวุธ	หม้อปูรณฆฏะ, ดอกบัว, พวงมาลัย, กมัณฑลุ, อักษะมาลา
สัตว์พาหนะ	เต่า
บิดา	พระอาทิตย์
มารดา	นางศรัณยา
คู่ครอง	พระกฤษณะ
ศาสนา/ลัทธิ	ศาสนาฮินดู ศาสนาพุทธแบบทิเบต ศาสนาพุทธแบบเนปาล
ด ค ก

พระแม่ยมุนา

พระแม่ยมนาในอมิรถากาเทศวรมนเทียร ประเทศอินเดีย พระแม่ยมนาศิลปะคุปตะ พิพิธภัณฑ์แห่งชาตินิวเดลี พระแม่ยุมนาในตาเลชุภวานีมนเทียร พระราชวังปาตัน ประเทศเนปาล หลังการบูรณะในปัจจุบัน พระแม่ยุมนาในตาเลชุภวานีมนเทียร พระราชวังปาตัน ประเทศเนปาล ก่อนการบูรณะในปัจจุบัน พิพิธภัณฑ์ลินเดน ประเทศเยอรมนี พระแม่ยมนาศิลปะคุปตะ ลักษณะทางประติมานวิทยาของพระแม่ยมุนา

ประติมานวิทยา

ในประติมานวิทยา พระนางยมุนามักจะปรากฏพระองค์คู่กับพระแม่คงคาในฐานะผู้รักษาและพิทักษ์เทวสถานเพื่อชำระล้างและขจัดอาถรรพณ์ของผู้ที่จะเข้ามาสักการะบูชาให้บริสุทธิ์^[1] ในจิตรกรรมของประติมากรรมพระนางจะมีผิวสีคล้ำและทรงพาหนะเป็นเต่าในศิลปะโบราณมักจะทรงประทับยืนตริภังค์และทรงสัญญาลักษณ์หม้อปูรณฆฏะในหัตถ์ข้างหนึ่ง^[1] ส่วนในศิลปะประเพณีนิยมอินเดียในปัจจุบันมักจะทรงเทพอาวุธคือบัวและปุษปะมาลา (พวงมาลัย)

เทวสถาน

• สระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่ - ตั้งตามชื่อแม่น้ำยมุนาและถือเป็นตัวแทนของพระนาง ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อพระองค์เสด็จพระราชดำเนินไปประเทศอินเดีย ในปี พ.ศ. 2415 ทรงได้นำน้ำปัญจมหานทีที่มีการบันทึกในตำราของพราหมณ์ กลับมายังประเทศสยามด้วย และในปี พ.ศ. 2416 เมื่อพระองค์ได้รับราชาภิเษกเป็นครั้งที่ 2 น้ำสรงมุรธาภิเษก จึงเพิ่มน้ำปัญจมหานทีลงในน้ำเบญจสุทธิคงคาและน้ำในสระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่ ของเมืองสุพรรณบุรีด้วย
• เทวรูปพระแม่ยุมนา - ในฐานะผู้รักษาและพิทักษ์ตาเลชุภวานีมนเทียร พระราชวังปาตัน ประเทศเนปาล
• ยมุโนตรี - เทวสถานอุทิศแก่พระยมุนาในรัฐอุตตราขัณฑ์ เป็นแหล่งต้นน้ำของแม่น้ำยมุนา
• ยมุนาเทวีมนเทียร - เมืองมถุรา รัฐอุตตรประเทศ ริมแม่น้ำแม่น้ำยมุนา วังน้ำวนสังคัม^[3]
• ประติมากรรมนูนต่ำในถ้ำเอลโลรา - เมืองออรังกบาด รัฐมหาราษฏระ ปรากฏพระองค์ร่วมกับพระแม่คงคาและพระสุรัสวดีในฐานะเทพแห่งน้ำจากคตินิยมในวังน้ำวนสังคัม^[4]

ปรัมปราวิทยา

• ในมหาภารตะ เมื่อนางเทวกีประสูติพระกฤษณะ ท้าววาสุเทพซึ่งเป็นราชบิดาได้นำพระกฤษณะกุมารหนีออกจากคุกของพระยากังสะ และหนีโดยการข้ามแม่น้ำยมุนา ซึ่งเทพียมุนาได้มาอภิบาลและคุ้มครองพระกฤษณะกุมาร และท้าววาสุเทพ จนปลอดภัย

อ้างอิง

1. Dalal 2010, p. 398. sfn error: no target: CITEREFDalal2010 (help)
2. Mani, Vettam (1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. p. 62. ISBN 978-0-8426-0822-0.
3. https://timesofindia.indiatimes.com/travel/destinations/Yum-Yamuna-Temple/ps47615631.cms
4. http://oknation.nationtv.tv/blog/supawan/2016/09/10/entry-1