ปฏิทินไทเดิม

ปฏิทินไทยเดิม เป็นปฏิทินที่ใช้กันมานาน มักจะเป็นการคำนวณที่กลุ่มแถบอินโดจีน ส่วนใหญ่แล้วระบบไทจะเป็นการนับในลักษณะล้านนา และล้านช้างเป็นพิเศษ โดยจะนับวัน เดือน ปี รวมถึงการดูฤกษ์นามยามดีต่างๆ ในปัจจุบัน ซึ่งจะพบในภาคเหนือของประเทศไทย ประเทศลาว กลุ่มไทเขิน ไทลื้อ และไทดำ รวมถึงกลุ่มชาติพันธุ์ไท ส่วนไทยสยามได้เลิกใช้แล้ว โดยจะใช้จุลศักราชเป็นสำคัญ

ที่มาของปฏิทินในแต่ละท้องที่

ฉบับล้านนาเชียงใหม่

จากการคำนวณตามวัฏจักรวันเก้ากอง พระครูอดุลสีลกิตติ์ ได้กล่าวไว้ว่า ปฏิทินในการคำนวณมีความแตกต่างกันในเรื่องเดือนในจันทรคติ สามารถดูในหัวข้อ #การดูฤกษ์
เนื่องจากจารีตประเพณีนี้ได้สืบทอดกันมาช้านาน ในอาณาจักรล้านนาได้มีการประดิษฐ์ปฏิทินฉบับล้านนา โดยสมัยนครเชียงใหม่ พ.ศ. 2400 พระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ (หรือพระเจ้ากาวิโลรส) พระเจ้าประเทศราชผู้ครองนครเชียงใหม่พระองค์ที่ 6 ในขณะนั้น พระองค์ทรงกล่าวไว้ว่า หากจะใช้กลอง(รวมถึงฆ้องและฉาบ) ให้ใช้ฉบับล้านนาเชียงใหม่เท่านั้น เนื่องจากสมัยนั้น เชียงตุง เมืองยอง และ เชียงรุ่ง(สิบสองปันนา) ยังขึ้นกับราชอาณาจักรสยามอยู่ ได้มีการประกาศห้ามใช้กลองฉบับเมืองยอง ถึงจะเป็นเรื่องเล็กน้อย แม้จะดีเพียงใดก็จะเกิดความอับอายขายหน้า และหายนะอันใหญ่หลวง และปฏิทินก็เช่นกัน ให้ใช้ฉบับเชียงใหม่ด้วย จึงทำให้ชาวไทเขิน และไทลื้อต้องใช้ตามแบบฉบับล้านนา ต่อมาเมื่อได้เสียพื้นที่เหล่านี้ไป ยังมีปฏิทินฉบับไทเขินอยู่ เนื่องจากฉบับไทเขินได้มีการตีพิมพ์ล่วงหน้าถึง 300 ปี ฉะนั้น ผลที่ตามมาก็คือ ปฏิทินนี้เกิดความคลาดเคลื่อนจนเกิดการเสื่อมความนิยมและไม่กลับมาใช้อีกเลย

เพราะฉะนั้นด้วยเหตุนี้จึงเป็นเหตุผลที่จะต้องสืบสานจารีตประเพณีวัฒนธรรม โดยคนในภาคเหนือถือสุภาษิตที่เป็นคติที่ว่า "พ่อแม่ตาย บ่เสียดาย เท่าฮีต" ถึงบุพการีและบรรพบุรุษจะรักเรามากเพียงไร สุดท้ายก็ต้องได้เสียชีวิตลง แต่"ฮีตฮอย อย่าให้เราเป็นผู้ทำลายให้ตายไปด้วยน้ำมือเรา"

ซึ่งอ้างอิงตามฉบับของวัดธาตุคำ ตำบลหายยา อำเภอเมืองเชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่

ฉบับลาวล้านช้างเชียงทอง

ฉบับนี้จะเป็นฉบับของวัดโพนทอง แขวงหลวงพระบาง ประเทศลาว ซึ่งจะมีใจความสำคัญคือ

ฉบับเชียงตุง-เชียงรุ่ง

การดูฤกษ์

ในที่นี้จะเป็นข้อมูลที่เป็นตำราของชาวล้านนาเป็นส่วนใหญ่ ซึ่งถ้าไม่ทำตามนี้ก็จะเป็นการขึดบ้านขึดเมือง (เกิดอาเพศ รุ่มร้อนทั้งบ้านทั้งเมือง) ซึ่งคำว่าขึด ภาษาไทยภาษาเหนือหมายถึง อาเพศ อับโชค เดือดร้อน รุ่มร้อนเข้าสู่บ้านเมืองจนถึงขั้นพินาศ ถึงขึ้นเรียกว่าฉิบหาย (คำนี้จะแรงกว่าคำว่าขึด) ก็ว่าได้
โดยทั้งหมดนี้จะเป็นการนับแบบล้านนาไทย เนื่องจากแบบฉบับล้านนาจะนับเร็วกว่าพื้นที่อื่นๆ หากเป็นกรณีไทเขินเชียงตุง และไทลื้อเชียงรุ่ง ในล้านนาจะนับเร็วกว่าไป 1 เดือน ส่วนถ้าเป็นพื้นที่เหลือเช่นเขมร ไทยสยาม(ไทยภาคกลาง) ลาวหลวงพระบาง(ลาวล้านช้าง) พม่า และไทยใหญ่ ในล้านนาจะนับเร็วไป 2 เดือน อย่างไรก็ตามปฏิทินบางสำนักพิมพ์มักมีการพิมพ์เพี้ยนจากเดิม โดยเฉพาะปฏิทินล้านนา เนื่องจากว่ามีการคัดลอกจากปฏิทินฉบับไทยเขิน ทำให้วันไทมีการเพี้ยน เนื่องจากที่หยิบยกมานี้จะใช้ปฏิทินล้านนาฉบับวัดธาตุคำเป็นสำคัญคำนวณโดย พระครูอดุลสีลกิตติ์ ภาษาล้านนาจะเรียกว่าปั๊กขะทืน (อ่านว่า ปั๊กกะตืน)

วันเสียประจำเดือน

เป็นประเพณีที่คนไทยเดิมถือแบบเคร่งครัดมาก จะมีอีกชื่อหนึ่งว่า วันปรัสสทา เนื่องจากหากกระทำตามวันเสียประจำเดือนจะไม่เป็นมงคล ซึ่งจะนับเป็นรอบละ 4 เดือน ตามเดือนจันทรคติ ดังตาราง โดยวันทางภาษาบาลีกับภาษาไทยจะเป็นดังนี้

1. รวิ อ่านว่า ระวิ แปลว่า วันอาทิตย์
2. จนฺทํ อ่านว่า จันทัง แปลว่า วันจันทร์
3. องฺคารํ อ่านว่า อังคารัง แปลว่า วันอังคาร
4. พุทฺธา อ่านว่า พุด-ทา แปลว่า วันพุธ
5. คุรุ แปลว่า หนัก นั่นคือ วันพฤหัสบดี
6. สุโข คือ วันศุกร์
7. โสรี คือ วันเสาร์
8. ราหุ คือ วันราหู (พุธกลางคืน)

ส่วนใหญ่แล้ววันราหูจะไม่นับเป็นวันเสียประจำเดือน เนื่องจากมี 7 วันแรกที่เป็นวันเสียอยู่แล้ว จึงทำให้เดือนยี่ เดือนหก และเดือนสิบ จะมีวันเสียประจำเดือนแค่วันอังคารวันเดียว ทั้งนี้ เพื่อให้ตรงกับเทวดานพเคราะห์ จึงจะนับเพิ่มเติมให้ครบ สามารถดูเพิ่มเติมที่โหราศาสตร์ไทย

ซึ่งจะปรากฏวันเสียประจำเดือนดังนี้

รอบเดือน	ชื่อวันในภาษาบาลี-สันสกฤต	ชื่อวันของไทย	เดือนในจันทรคติล้านนาเชียงราย-เชียงใหม่ (ภาคเหนือของไทย)	เดือนในจันทรคติเขินเชียงตุง, ลื้อเชียงรุ่ง(สิบสองปันนา)	เดือนในจันทรคติไทยภาคกลาง(ไทยสยาม), เขมร, ล้านช้าง(ลาว), ลาวเชียงทอง(ลาวหลวงพระบาง), พม่า และไทใหญ่รัฐฉาน
1, 5, 9	รวิ, จนฺทํ	อาทิตย์, จันทร์	เดือนเกี๋ยง (เดือนอ้าย), เดือนห้า, เดือนเก้า	เดือนสี่, เดือนแปด, เดือนสิบสอง	เดือนสาม, เดือนเจ็ด, เดือนสิบเอ็ด
2, 6, 10	ราหุ, องฺคารํ	ราหู, อังคาร	เดือนยี่, เดือนหก, เดือนสิบ	เดือนอ้าย (เดือนเกี๋ยง), เดือนห้า, เดือนเก้า	เดือนสี่, เดือนแปด, เดือนสิบสอง
3, 7, 11	โสรี, คุรุ	เสาร์, พฤหัสบดี	เดือนสาม, เดือนเจ็ด, เดือนสิบเอ็ด	เดือนยี่, เดือนหก, เดือนสิบ	เดือนเกี๋ยง (เดือนอ้าย), เดือนห้า, เดือนเก้า
4, 8, 12	สุโข, พุทฺธา	ศุกร์, พุธ	เดือนสี่, เดือนแปด, เดือนสิบสอง	เดือนสาม, เดือนเจ็ด, เดือนสิบเอ็ด	เดือนยี่, เดือนหก, เดือนสิบ

• หมายเหตุ: การคำนวณนี้เป็นลักษณะของทางล้านนาเชียงใหม่ มิใช่ของไทเขิน ไทลื้อ หากเป็นไทเขิน และไทลื้อ จะลดไป 1 เดือน สมมติจากเดือน 4 ไปเดือน 3 ก็จะตกวันเสียประจำเดือนตามเดือน 3 แต่ถ้าเป็นพื้นที่อื่นจะถูกลดไป 2 เดือน สมมติจากเดือน 4 เป็นเดือนยี่ ก็จะมีวันเสียประจำเดือนตามเดือนยี่ โดยทั้งสองกรณีนี้จะนับวนรอบเหมือนตามล้านนาเชียงใหม่ทุกประการ โดยจะนับตามตารางการเทียบเดือนตามการลำดับเดือน

หากเป็นวันในประเทศพม่าและไทยใหญ่ จะเรียกว่า วันปย้าด นั่นเอง

วัฏจักรวันเก้ากอง

วัฏจักรวันเก้ากอง จะเป็นระบบวันไท โดยจะมีระบบลูกมื้อเป็นตัวระบุว่าเดือนนี้คือการใช้ลูกมื้อแบบใด

วันที่จะถูกจับเป็นวันเก้ากองและคำอธิบาย

ในแต่ละเดือนตามจันทรคติจะมีวันที่เป็นลูกมื้อ ซึ่งจะมีแม่มื้อมารับ ทั้งนี้ในแต่ละเดือนจะมีเดือนละ 2-3 วัน หากเป็นปีอธิกมาสจะมีครบทั้ง 5 วัน แต่ถ้าถูกเปลี่ยนเดือน ตัวระบบมื้อจะเหมือนตามตารางเหมือนเดิม ดังตาราง โดยจะวนเป็นระบบวันไท หรือ ปีไท (หากเริ่มจากวันกาบไจ๊ จะมีมื้อ ไจ๊ ไส้ และ เส็ด จะคงเดิม แต่หากเป็นวันอื่นๆ จะเริ่มวันตามตาราง ดังนี้)

ชื่อเดือนทางจันทรคติ	ลูกมื้อที่ใช้วันเก้ากองประจำเดือน	วันไทประจำเดือน
เดือนอ้าย (เดือนเกี๋ยง)	เม็ด	กัดเม็ด, รวงเม็ด , กาเม็ด , ดับเม็ด และเมิงเม็ด (โดยจะเริ่มนับจากวันรวงเม็ด)
เดือนยี่	สะง้า ,สง้า หรือซง้า	กาบสะง้า, รวายสะง้า, เปิกสะง้า, กดสะง้า และเต่าสะง้า (โดยจะเริ่มนับจากวันกดสะง้า)
เดือนสาม	ไส้	กัดไส้, รวงไส้ , กาไส้ , ดับไส้ และเมิงไส้
เดือนสี่	สี	กาบสี, รวายสี, เปิกสี, กดสี และเต่าสี (โดยจะเริ่มนับจากวันเปิกสี)
เดือนห้า	เหม้า เหมา หรือ เม้า	กัดเหม้า, รวงเหม้า , กาเหม้า , ดับเหม้า และเมิงเหม้า (โดยจะเริ่มนับจากวันเมิงเหม้า)
เดือนหก	ยี	กาบยี, รวายยี, เปิกยี, กดยี และเต่ายี (โดยจะเริ่มนับจากวันรวายยี)
เดือนเจ็ด	เป้า หรือ เปล้า	กัดเป้า, รวงเป้า , กาเป้า , ดับเป้า และเมิงเป้า (โดยจะเริ่มนับจากวันดับเป้า)
เดือนแปด	ไจ๊ หรือ ไจ้	กาบไจ๊, รวายไจ๊, เปิกไจ๊, กดไจ๊ และเต่าไจ๊
เดือนเก้า	ไก๊ หรือ ไค้	กัดไก๊, รวงไก๊ , กาไก๊ , ดับไก๊ และเมิงไก๊ (โดยจะเริ่มนับจากวันดับไก๊)
เดือนสิบ	เส็ด	กาบเส็ด, รวายเส็ด, เปิกเส็ด, กดเส็ด และเต่าเส็ด
เดือนสิบเอ็ด	เร้า หรือ เล้า	กัดเร้า, รวงเร้า , กาเร้า , ดับเร้า และเมิงเร้า (โดยจะเริ่มนับจากวันกาเร้า)
เดือนสิบสอง	สัน	กาบสัน, รวายสัน, เปิกสัน, กดสัน และเต่าสัน (โดยจะเริ่มนับจากวันเต่าสัน)

ซึ่งมันจะมีความหมายมากเป็นพิเศษสำหรับกรณีวันเก้ากอง ทั้งนี้ จากที่กล่าวไว้ในข้างต้นจะเหมือนเดิมทุกประการโดยเฉพาะวันระบบมื้อ ยกเว้นถ้ามีการเปลี่ยนเดือนทางจันทรคติขึ้น วันที่ตกตามวัฏจักรเก้ากองจะถูกข้ามไป 1 วัน เช่น แรม 15 ค่ำ เดือนยี่เป็นมื้อรวายยี วันไสเจ้า เมื่อเข้าสู่วันขึ้น 1 ค่ำเดือน 3 จะเป็นมื้อเมิงเหม้า วันท้ายป้าวทันที โดยที่จะไม่ได้ตกวันไสเสีย แต่อย่างใด แต่ถ้าเป็นกรณีปีอธิกมาส เช่น เดือนสิบ (ของล้านนา) หรือ เดือนแปด นั้น จะเป็นการใช้ระบบหมุนเวียนเช่นเดิม ไม่มีการเปลี่ยนแปลง โดยสมมติว่าวันแรม 15 ค่ำเดือน 10 หนต้นแรกจะเป็น มื้อรวายไจ๊ วันพื้นดอก เมื่อขึ้น 1 ค่ำเดือน 10 หนหลังจะเป็น มื้อเมิงเป้า วันพื้นดาย

โดยคำอธิบายจะเป็นดังนี้

วันที่ตกในวัฏจักรวันเก้ากอง	คำอธิบาย
วันรองพื้น	อย่าเก็บเอาและเผาถ่าน ไม้ฟืนหลัว บ่ดี การทำไร่ใส่นาและทำสวนดี การปลูกบ้านแปลงเรือนจักอยู่เย็นเป็นสุข
วันพื้นดอก	กระทำการมงคลกรรมดีทุกอย่าง จักมีลูกหลานมากมาย ทำคอกวัว(งัว ในล้านนาและล้านช้าง)คอกควาย สร้างแปลงรั้วดี นำสัตว์เลี้ยงมาเลี้ยงดีจักแพร่หลาย
วันพื้นดาย	ซื้องัวควายและสัตว์เลี้ยงมาเลี้ยงจักตายจาก นำข้าทาสมาเรือนบ่วุฒิ
วันสุพัก	รับซื้อสัตว์เลี้ยงวัวควายช้างม้า เป็ดไก่ดี การจัดกินแขกแต่งงานวิวาห์มงคลดี มีลูกหญิงชายจักอยู่ในโอวาท
วันรับได้	อย่าได้รับฝากของไว้ การไปติดต่อผู้ใหญ่บ่ดี
วันรับตาย	งดการวิวาห์มงคล การกินแขกแต่งงานและห้ามนำสัตว์เลี้ยง 2 ตีน 4 ตีน มาเลี้ยง (ในที่นี้หมายถึงสัตว์เลี้ยง 2 ขากับ 4 ขา )
วันขว้ำได้	อย่าเอาผัวเอาเมีย จัดกินแขกแต่งงาน จักเป็นร้างเป็นหม้ายในวันลูน(วันภายหลัง) บ่ดี เที่ยวทางไกล ออกเรือนไปค้าขาย จักได้ทรัพย์สมบัติดังปรารถนา
วันไสเจ้า	อย่าทำการวิวาห์มงคล อย่าซื้อสิ่งของและนำสัตว์ 2 ตีน และ 4 ตีนมาเลี้ยง บ่ดี
วันไสเสีย	อย่าออกจากเรือนไปค้าขายทางไกล จักประสบอุบัติเหตุกลางทาง
วันท้ายป้าว	อย่าเดินทางทางน้ำ อย่าไปค้าขายทางเรือ หากำไรยาก ขาดทุนเร็ว การไปค้าขายทางบกดี
วันยี่เพียง	การวิวาห์มงคลแต่งผัวแต่งเมีย การเอาคนเข้าบ้านเข้าเมือง การซื้อของเป็นต้นว่าแก้วแหวนเงินทอง ช้างม้าวัวควาย สัตว์ 2 ตีน 4 ตีนทุกสิ่งทุกอย่างดี จัดค้าขายมีกำไรดี จักทำกิจการทุกอย่างในวันนี้ดีมาก
วันเก้ากอง	เป็นวันที่กระทำการมงคลดี จะทำกิจการใดๆดีทุกอย่าง จักมีเงินคำสัมปัตติ(สมบัติ)พอหมื่นบ่ไร้(ไม่ขาด) เอาข้าวใหม่ใส่ยุ้งฉางดี เทียวทางไกลจะกลับคืนมาโดยสวัสดี แต่ห้ามกระทำการฌาปนกิจศพ(ส่งสการเผาศพ)ในวันนี้เป็นอันขาด ไม่ดี

เนื่องจากวันเก้ากองมีตำนานมานานมากแล้ว จึงจะเป็นที่มาดังนี้

ตำนานวันเก้ากอง

ห้ามเสียผีในวันเก้าก๋องเพราะจะทำให้คนตายเพิ่มอีกหลายๆคน ความเชื่อคนล้านนาบอกต่อกันมาว่า วันเก้าก๋องบ่ดีเสียผี ตำนานเล่ากันว่าดังนี้....

มีหญิงตุ๊กกะต้ะยากจนข้นแค้นคนหนึ่ง รูปงามชื่อว่า นางสัปป๊ะแจ๊ะ (นางสรรพแฉะ) บางตำราเรียกนางว่า นางตั๋ณหา (นางตัณหา) คือแฉะอยู่ตลอดเวลาว่างั้นเถอะ นางมีสามี 7 คนด้วยกัน แต่ละคนมีลักษณะเหมือนกันทุกๆคนดังหลอมหล่อจากเบ้าเดียวกันคือหัวล้านเหมือนกันหมด ลักษณะผมเผ้ามันเหมือนกันจริงๆจริ๊ง

วันหนึ่งนางไปเก็บเห็ดมาจากป่าเลี้ยงผัว เมื่อผัวทั้งเจ็ดกินแกงเห็ดพากันตายทั้ง 7 คนนอนกองเรียงกันบนเติ๋น(โถงบ้าน) เมื่อเหตุการณ์ขึดเกิดขึ้นดังนั้น นางจึงบอกกับตัวเองว่าจะเอาเงินที่ไหนมาจ้างสัปเหร่อเผาศพสามีถึง 7 คน ต้องเสียเงินมากมาย คิดได้แล้วนางจึงรีบลากศพสามี 6 คนไปซ่อนไว้ในห้องเหลือเพียง 1 ศพที่กลางเติ๋น แล้วไปบอกสัปเหร่อว่าต้องเผาศพผัวให้ไหม้เกรียมจริง เพราะก่อนตายผัวบอกแกว่า เขารักเมียมากแม้จะเผาที่ไหน ผีเขาก็จะกลับมาอยู่กับเมียตลอดไป เมื่อเสร็จสิ้นเผาศพสามีแล้วจะเอาเงินค่าจ้างให้

สัปเหร่อจึงรีบแบกศพสามีคนที่หนึ่งไปเผาจนไหม้สิ้นซาก ส่วนนางสัปป๊ะแจ๊ะก็รีบลากศพผัวคนที่สองมาวางไว้แทนตรงศพที่หนึ่งนอนอยู่ เมื่อสัปเหร่อกลับมาจะเอาเงิน นางชี้ไปยังศพว่าเห็นไหม? ผัวกลับมาบ้านอีกแล้ว ให้สัปเหร่อนำเอาศพผัวไปเผาให้หมดจนได้ เมื่อสัปเหร่อแบกศพผัวคนที่สองลงเรือนนางก็ลากศพผัวคนที่สามมาวางแทนที่ศพผัวคนที่สอง เมื่อสัปเหร่อกลับมานางก็บอกว่าเห็นไหมผัวยังกลับมาบ้านได้อีก สัปเหร่อดูศพแล้วก็หัวล้านเหมือนคนแรกและคนที่สองก็นึกว่าผัวนางกลับมาจริงๆ จึงแบกศพกลับไปเผาอีก ส่วนนางก็ลากเอาศพที่สี่ ห้า หก เจ็ดมาวางแทนที่ศพก่อนๆ สัปเหร่อกลับมาเห็นก็ต้องกลับเอาศพไปเผาอีกจนถึงศพที่เจ็ด สัปเหร่อโกรธมาก เพราะเหนื่อยอ่อนต้องเผาศพตลอดวัน ถึงศพที่เจ็ดจึงเพิ่มฟืนให้มากไฟลุกท่วมศพจนเกรียม ขณะเดียวกันสัปเหร่อก็เตรียมท่อนฟืนไว้เป็นอาวุธรอทุบหัวผีหากมันฟื้นคืนมาต้องเอากันให้แหลกไปข้าง อย่าให้ผีมันกลับบ้านหาเมียมันเลย

ขณะนั้นเองมีชายเผาถ่านหน้าตามอมแมมอิดโรยจากการเผาถ่าน ลักษณะหัวล้าน เดินออกมาจากป่าข้างกองไฟเผาผี สัปเหร่อเห็นคนหัวล้านก็นึกว่าผีผัวคนที่เจ็ดลุกมาจากกองไฟจึงรีบจะเอาท่อนฟืนเข้าตีหัว แต่ชายเผาฟืนเป็นคนมีเจิง(ชั้นเชิง)หลบทันรีบกอดรัดต่อสู้ป้องกันตัวเพราะไม่รู้ว่าทำไมตนเองต้องมาถูกตีถูกทำร้ายเพิ่งเผาถ่านมาแท้ๆ เวรกรรมรึไง?? อะไร?เอาฟืนมาทุบหัวตู? บ้าก็บ้าวะ? การต่อสู้กอดรัดกันตกในกองไฟตายตามกันไปทั้งสองคน

เป็นอันว่าวันนั้นกองไฟกองเดียวต้องเผาศพไปทั้งหมดเก้าศพ โดยมีผัวนางสับป๊ะแจ๊ะ 7 ศพ สัปเหร่อ 1 ศพ และคนเผาถ่าน(เจ้ากรรมแท้ๆคนล้านนาว่าต๋ายบ่เข้าพริกเข้าเกลื๋อคือตายเปล่าๆปลี้ๆ)อีก 1 ศพ รวม 9 ศพ พอดีๆ คนล้านนาเรียกวันนี้ว่าวันเก้าก๋อง ห้ามเสียผีหรือเผาศพในวันนี้(เห็นไหม ใครว่าเลข 9 เป็นเลขมงคล เรื่องนี้อัปมงคลชัดๆ)

เมื่อจะเผาศพคนล้านนาจะไปถามพระ ปราชญ์เพื่อหามื้อจั๋นวันดี วันเสีย วันจม การคำนวณหาวันไหนเป็นวันเก้าก๋อง อันนี้มีตำรา เพราะพื้นฐานมาจากความเชื่อทางล้านนาซึ่งสืบทอดจากตำราพม่า มอญ ไต หลากหลายตำราหากเผาผีในวันนี้เชื่อว่าจะทำให้คนตายตามกันมาอีกหลายๆศพ เรื่องวันเก้าก๋องก็จบลงแลนายเฮย... ^[1]

ความเข้าใจคลาดเคลื่อนสำหรับวันเก้ากอง

ในทางภาคกลางหรือคนในภาคอื่นเข้าใจว่าเป็นวันที่ว่าวันเก้ากองเป็นวัน 9 ค่ำ เดือน 9 หรือ วันที่ 9 แต่ความเป็นจริงแล้วมิใช่เป็นเช่นนั้น เนื่องจากการอธิบายเรื่องวันเก้ากอง จะมีการคำนวณเฉพาะ และความหมายของวันจะปรากฏตามที่กล่าวไปในหัวข้อก่อนหน้า หากเป็นกรณีวัน 9 ค่ำ เดือน 9 ไปดูเพิ่มเติมที่#วันหล่มหลวง

วันดิถี และวันฤกษ์

ปัญจดิถี

วันดิถีจะมีระบบ ปัญจดิถี (ดิถีทั้ง 5) ทั้งนี้จะมีการเรียกดิถีที่ลงท้ายด้วยดิถี

วันปัญจดิถี	คำอธิบาย
วันนันทาดิถี (วันนันตาดิถี ตามภาษาไทยภาคเหนือ)	ควรสร้างบ้านเรือนวิหาร ศาลา ขุดสระน้ำ หล่อพระพุทธรูปสร้างพระธาตุ ออกเดินทางไปค้าขายยกยอมหาเถระสังฆราช ราชาภิเษกพระมหากษัตริย์ ตัดช่อและตุงไชยดีมาก
วันภัทราดิถี	คนส่งศุภสารการทูตส่งบ่าวสาวแต่งงาน ดำหัว ล้างทำความสะอาดเครื่องประดับ ย้ายที่อยู่ แกะสลักเขียนภาพ ตัดไม้ทำเรือนเข้าอยู่บ้าน ตั้งชื่อยศนามศักดิ์ ดีมาก
วันไชยาดิถี	ควรเริ่มสร้างอาวุธยกทัพ เจรจาความเมือง เลี้ยงหมู่ทหาร เรียนศิลปศาสตร์วิชาคุณก่อสร้างเมืองใหม่ ทำความสะอาดอาวุธ ทำรั้ว
วันปุณณาดิถี	ควรนำเข้าใหม่ขึ้นสู่ยุ้งฉาง นำคนใช้มาอยู่บ้าน พระสงฆ์เริ่มเรียนพระธรรมคัมภีร์ต่างๆ สร้างเวียงวัง เพิ่มนาม แต่งตั้งอำมาตย์ข้าราชการ เริ่มเรียนเวทมนต์คาถา
วันริตตาดิถี (วันฤทธาดิถี)	ควรสร้างสวนทำไร่นา ปลูกต้นไม้ สร้างถนนหนทาง ทำแก้วแหวนมิ่งมงคล ตัดเสื้อผ้าทำขวัญสู่ขวัญตัดผมเข้าเฝ้าเจ้านาย

ดิถีวันโชค

จะมีลักษณะเป็นการเป็น 5 วันโชค สามารถดูเพิ่มเติมที่ ฤกษ์ล่าง ดูที่ ฤกษ์ล่าง

ดิถีหัวเข้า-หัวออก

จะเป็นลักษณะฤกษ์เข้า-ฤกษ์ออก สามารถดูเพิ่มเติมที่ ฤกษ์บน ที่หัวข้อย่อยใน ภินทุบาท(ติณฤกษ์,ฤกษ์อกแตก)

ดิถีวันหัวเรียงหมอน

ซึ่งเป็นลักษณะดิถีเรียงหมอนแบบภาคกลาง ซึ่งสามารถดูเพิ่มเติมที่ ฤกษ์ล่าง ที่หัวข้อย่อยใน ดิถีเรียงหมอน

วันฟ้าตี่แสง หรือวันฟ้าตีแส่ง

วันฟ้าตีแส่งนี้ใช้ดูวันสำหรับทำพิธีมงคลสมรส การสร้างบ้านใหม่ เปิดร้านค้าสำนักงานและลงทำพิธีทุกชนิด วันนี้เชื่อว่าเป็นวันที่ดีกว่าวันทั้งหลาย กล่าวคือ แม้วันอื่นเช่นวันเม็ง วันไท วันเก้ากอง ฯลฯ จะเป็นวันไม่ดี หากเป็นวันฟ้าตี่แสงดีแล้ว ก็จะชนะภัยชนะความอัปมงคลทั้งปวง หากเป็นวันฟ้าตีแสงไม่ดี วันอื่นจะดีเพียงใดก็พึงงดงานมงคลนั้นเสีย คำทำนายวันฟ้าตี่แสง มีดังนี้

เศษ	คำทำนาย	คำอธิบาย
0, 1, 8	ไม่ดี	แม้พระยาอินทาธิราชขึ้นทรงปราสาทก็จักวินาศฉิบหาย
3, 7	ไม่ดี	ไฟจักไหม้หรือจักประสบอุบัติเหตุ เป็นกังวลอันตรายแก่ท้าวพระยา ผีเสื้อบ้าน เสื้อเมือง
2, 4, 5, 6	ดีนัก (ดีมาก)	ขี้ไร้ปองกลายเป็นดี กระทำกันอื่นใดก็จะสมฤทธีทุกอย่าง

การที่จะเปลี่ยนวันฟ้าตีแสงได้ จะมีการวนเลขเป็น 0-5-1-6-2-7-3-8 และ 4 หลังจากนั้นก็วนไปหาเลข 0 อีกครั้ง หากเป็นกรณีเดือนในจันทรคติหมดก็คือถึงแรม 14-15 ค่ำ จะเป็นเดือนคู่หรือเดือนคี่ก็ตามก็จะเอาเศษที่จากวันแรม 14 ค่ำมาเริ่มนับใหม่อีกครั้งของวันขึ้น 1 ค่ำของถัดไป

วัฏจักรวันผีกิน

การดำเนินชีวิตผู้คนต้องพบกับปัญหาจิปาถะ ทั้งปัญหามากน้อยไปตามเรื่อง ตามกรรมของแต่ละคน อย่างผู้คนล้านนาเขามีต๋ำฮา(ตำรา)เกี่ยวกับผีกิ๋น(กิน)สิ่งต่างๆ หากวันใดผีกินสิ่งใดห้ามเอาสิ่งนั้นเข้าบ้านหรือห้ามรับประทานสิ่งนั้นเลียนแบบผี จะทำให้มีอันเป็นไป ด้วยตำราที่ค้นคว้าจากปั๊บ(พับ)สาของคนล้านนาว่าไว้

ข้างขึ้น

"ถ้าวันไหนผีกิ๋นสิ่งใดห้ามเอาสิ่งนั้นหรือกิ๋นสิ่งนั้นจั่กทำหื้อเสียหายหรือต๋ายแต๊แหล่" การดำเนินชีวิตผู้คนต้องพบกับปัญหาจิปาถะ ทั้งปัญหามากน้อยไปตามเรื่อง ตามกรรมของแต่ละคน อย่างผู้คนล้านนาเขามีต๋ำฮา(ตำรา)เกี่ยวกับผีกิ๋น(กิน)สิ่งต่างๆ หากวันใดผีกินสิ่งใดห้ามเอาสิ่งนั้นเข้าบ้านหรือห้ามรับประทานสิ่งนั้นเลียนแบบผี จะทำให้มีอันเป็นไป ด้วยตำราที่ค้นคว้าจากปั๊บ(พับ)สาของคนล้านนาว่าไว้ ดั่งนี้

หากเป็นเวลาเดือนออก(ข้างขึ้น)ว่าไว้ดั่งนี้

ออก 1 ค่ำ และออก 11 ค่ำ ผีกิ๋นผี บ่ดีเสียผี

ออก 2 ค่ำและเป็ง 15 ค่ำ ผีกิ๋นหมาบ่ดีเอาหมาเข้าบ้าน

ออก 3 ค่ำผีกิ๋นควายบ่ดีซื้อควาย บ่ดีกิ๋นเนื้อควาย

ออก 4 ค่ำผีกิ๋นจ๊าง(ช้าง)บ่ดีซื้อจ๊าง

ออก 5 ค่ำ และออก 9 ค่ำ ผีกิ๋นม้า บ่ดีซื้อม้ามาขี่มาเลี้ยง

ออก 6 ค่ำและออก 10 ค่ำผีกิ๋นคน บ่ดีฮับ(รับ)เอาคนเข้าบ้าน

ออก 7 ค่ำและออก 12 ค่ำผีกิ๋นไก่ บ่ดีซื้อไก่ บ่ดีกิ๋นไก่

ออก 8 ค่ำและออก 13 ค่ำผีกิ๋นเป็ด บ่ดีซื้อเป็ด บ่ดีกิ๋นเป็ด

ออก 14 ค่ำผีกิ๋นหมูบ่ดีซื้อหมูมาเลี้ยง บ่ดีกิ๋นจิ๊นหมู

ที่กล่าวมาเป็นตำราการบริหารจัดการ การนำเอาคน สัตว์เข้าบ้านและนำเนื้อสัตว์มาบริโภค โดยใช้ผี มาเป็นตัวกำหนดในวันเดือนออกหรือข้างขึ้น ^[2]

ข้างแรม

"ผีกิ๋นสัตว์สิ่งของใดคนบ่ดีกิ๋นหรือเอาสิ่งของเลียนแบบผี จะเกิดความเสียหาย"

การจัดการชีวิตของผู้คนล้านนาโดยใช้วิถีความเชื่อเรื่องผีตอนเดือนออกหรือข้างขึ้นได้กล่าวไปแล้วตอนก่อน ต่อไปนี้จะกล่าวถึงผีกิ๋นเวลาเดือนแฮมหรือข้างแรม ตำราว่าไว้ดังนี้

แฮม 1 ค่ำ แฮม 2 ค่ำ และแฮม 10 ค่ำผีกิ๋นหมา บ่ดีเอาหมาเข้าบ้าน

แฮม 3 ค่ำและ 12 ค่ำผีกิ๋นควาย บ่ดีซื้อควายและกิ๋นจิ๊นควาย

แฮม 4 ค่ำและ 13 ค่ำ ผีกิ๋นจ๊างเข้าบ้าน

แฮม 5 ค่ำและ 14 ค่ำ ผีกิ๋นม้าบ่ดีซื้อม้าเข้าบ้าน มาขี่

แฮม 6 ค่ำผีกิ๋นคน บ่ดีฮับ(รับ)เอาคนเข้าบ้าน

แฮม 7 ค่ำผีกิ๋นไก่ บ่ดีซื้อไก่ กิ๋นจิ๊นไก่

แฮม 8 ค่ำผีกิ๋นเป็ด บ่ดีซื้อเป็ด กิ๋นจิ๊นเป็ด

แฮม 9 ค่ำผีกิ๋นหมู บ่ดีซื้อหมู กิ๋นจิ๊นหมู

แฮม 11 ค่ำ ผีกิ๋นงัว(วัว) บ่ดีซื้องัวมาเลี้ยง บ่ดีกิ๋นจิ๊นงัว

เดือนดับหรือแฮม(แรม) 15 ค่ำ ผีกิ๋นผี บ่ดีเสียผี เอาศพไปเสีย

เท่าที่กล่าวมาเป็นการจัดการชีวิตในเวลาเดือนแฮมหรือข้างแรมของผู้คนล้านนา...เน้อหมู่เฮา ^[3]

วัฏจักรวันม้วย

วันม้วย คือวันที่เป็นแบบอัคนิโรธหรือนางกาลกรรณีวิลัยวรรณ ก็คือชื่อของบุตรีของพญามัจจุราช มีผมแดง แต่งกายและทัดดอกไม้แดง เหาะล่องลอยมาในอากาศแล้วก็ตกลงสู่บ้านเรือนผู้คนในวันดิถีต่าง ๆ แสดงถึงอาเพศและเคราะห์หามยามร้ายต่าง ๆ หากเราไปกระทำการมงคล ที่ต้องกับอัคนิโรธในวันนั้น ๆ ซึ่งดูเพิ่มเติมได้ที่ ฤกษ์ล่าง ในหัวข้อ ดิถีอัคนิโรธ

วันหล่มหลวง

เป็นวันในลักษณะคือวันและเดือนในจันทรคติชนกัน ทั้งข้างขึ้นและข้างแรม เช่น ขึ้น 9 ค่ำ เดือน 9 หรือ แรม 7 ค่ำ เดือน 7 ซึ่งวันนี้เป็นวันที่กระทำการมงคลอื่นไม่ได้เว้นแต่แต่งงานและบรรพชาอุปสมบทพระภิกษุและสามเณรได้

• ระวังสับสนกับ#วันเก้ากอง

การนับวันที่

การนับวันที่ใช้การสังเกตรูปร่างของดวงจันทร์ที่เปลี่ยนแปลงไป โดยดวงจันทร์จะมีทั้งเต็มดวง (เดือนเพ็ญ) และจะค่อย ๆ เหลือเป็นเสี้ยวเล็กลงไปจนกระทั่งมองไม่เห็น (เดือนมืด) เรียกว่า ข้างแรม และเพิ่มขึ้นอีกจนกระทั่งเต็มดวงอีกครั้งเรียกว่า ข้างขึ้น ซึ่งใช้เวลาประมาณ 30 วันหรือเท่ากับ 1 เดือน การนับวันที่แบบไทเดิมในรอบ 1 เดือนมีดังนี้ โดยภาษาอื่นๆ มักจะเรียกข้างขึ้นว่า เดือนออก บางตำราจะเรียกว่าเดือนลง ส่วนแรม 14 หรือ 15 ค่ำ (ขึ้นกับเดือนจันทรคติว่าเป็นเดือนคู่หรือเดือนคี่:เดือนครบ,เดือนขาด) เรียกว่า เดือนดับ นั่นคือ เดือนมืด ส่วนเดือนเพ็ญจะเรียกว่า เดือนเป็ง หรือเดือนเพ็ง

1. วันแรม ๑ ค่ำ
2. วันแรม ๒ ค่ำ
3. วันแรม ๓ ค่ำ
4. วันแรม ๔ ค่ำ
5. วันแรม ๕ ค่ำ
6. วันแรม ๖ ค่ำ
7. วันแรม ๗ ค่ำ
8. วันแรม ๘ ค่ำ
9. วันแรม ๙ ค่ำ
10. วันแรม ๑๐ ค่ำ
11. วันแรม ๑๑ ค่ำ
12. วันแรม ๑๒ ค่ำ
13. วันแรม ๑๓ ค่ำ
14. วันแรม ๑๔ ค่ำ
15. วันแรม ๑๕ ค่ำ
16. วันขึ้น ๑ ค่ำ
17. วันขึ้น ๒ ค่ำ
18. วันขึ้น ๓ ค่ำ
19. วันขึ้น ๔ ค่ำ
20. วันขึ้น ๕ ค่ำ
21. วันขึ้น ๖ ค่ำ
22. วันขึ้น ๗ ค่ำ
23. วันขึ้น ๘ ค่ำ
24. วันขึ้น ๙ ค่ำ
25. วันขึ้น ๑๐ ค่ำ
26. วันขึ้น ๑๑ ค่ำ
27. วันขึ้น ๑๒ ค่ำ
28. วันขึ้น ๑๓ ค่ำ
29. วันขึ้น ๑๔ ค่ำ
30. วันขึ้น ๑๕ ค่ำ

การนับวันในสัปดาห์

จะเป็นการนับวันเช่นเดียวกับในประเทศไทย ดังนี้

1. อาทิตย์
2. จันทร์
3. อังคาร
4. พุธ
5. พฤหัสบดี
6. ศุกร์
7. เสาร์

การนับวันไท

จะเป็นการนับเหมือนปีนักษัตรทุกประการ โดยจะมีวันระบบแม่มื้อและลูกมื้อวน 60 วัน ที่ไม่ซ้ำกัน แต่จะมีความหมายเป็นดังนี้ ในที่นี้จะขอกล่าวตามปฏิทินล้านนาเชียงใหม่ซึ่งเรียกลูกมื้อเป็นดังนี้

1. ไจ้ หรือ ไจ๊
2. เป้า หรือ เปล้า บางครั้งอาจจะเรียกว่าเป๊าก็มี
3. ยี หรือ ยี่
4. เหม้า หรือ เม้า^[a] บางครั้งจะเรียกว่า เหมา ก็มี
5. สี
6. ไส้ หรือ ไส
7. สะง้า หรืออาจจะเรียกว่า ซง้า, สง้า ก็ได้
8. เม็ด
9. สัน
10. เล้า หรือ เร้า
11. เส็ด หรือ เสด
12. ไค้ หรือ ไก๊

ส่วนแม่มื้อจะเรียกดังนี้

1. กาบ
2. ดับ หรือ ฮับ
3. รวาย หรือ ระวาย หรือ ลวาย ในคำนี้ตามคำไทยเดิมแล้วจะรวบเสียง ร และเสียง ว ควบกล้ำไป ซึ่งในที่นี้อาจจะอ่านยาก คำนี้จะอ่านเป็น รวฺาย ในปีนักษัตรเองก็เรียกแบบนี้เช่นเดียวกัน ซึ่งจะอ่านดังนี้ ในที่นี้จะมีคำว่า รวาย รวายสะง้า รวายสี รวายยี รวายไจ๊ รวายเส็ด และ รวายสัน ตามลำดับ

   วิธีการอ่านคำว่า รวาย ในคำไทเดิม

4. เมือง หรือ เมิง
5. เปิก หรือ เปลิก, เบิก, ปึก (ตามสำเนียงไทเขิน)
6. กัด
7. กด
8. ร้วง หรือ รวง, ล้วง
9. เต่า หรือ เต้า
10. ก่า หรือ กา

หมายเหตุ

สำหรับท่านผู้อ่านและท่านผู้ฟังยังอ่านคำว่า รวาย ไม่ได้ ให้แนะนำอ่านเป็น ระ-วาย ก่อน แล้วหลังจากนั้นค่อยกร่อนเสียงลงเป็น รว แต่ถ้าเป็นในประเทศลาวจะเรียกคำนี้เป็น รวย แทนได้เลย อย่างไรก็ตามเสียงในที่นี้ จะอ่านคล้ายคำว่ารวย แต่จะมีคำควบกล้ำ รว แล้วอ่านเป็นสระอาคั่นกลาง แล้วก็ ย สะกด

โดยการนับวนจะนับวนจากกาบไจ้ ในตารางนี้เพื่อให้เกิดความชัดเจนขึ้น จะนำปฏิทินล้านนาฉบับสำนักงานส่งเสริมวัฒนธรรมมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ประกอบด้วย ซึ่งคำทำนายอธิบายไว้ในวงเล็บ

ตาราง คำทำนายและคำอธิบายในวันไท หรือวันแบบหนไท

ลำดับที่	ชื่อวันไท	คำอธิบายหรือคำทำนาย
1.	กาบไจ้	แม่วันดี คันจักเยียะได้ หื้อหาวันปลอด (ดี เป็นสิริมงคล)
2.	ดับเป้า	อย่าได้สานหับไปค้า จะถูกฆ่ากลางทาง (อย่าเดินทางค้าขาย)
3.	รวายยี	อย่าเอาเหล้าสู่ขวัญ วันลูนเกิดเป็นหนี้ (อย่าให้เหล้าแก่ท้าวพระญา)
4.	เมืองเหม้า	อย่ายอพลรบท่าน จะตายถูกปืน (อย่าสู้รบ)
5.	เปิกสี	หื้อห่อหมากถามสาว พ่อแม่หากวางหื้อลูก (ควรหมั้นหมาย)
6.	กัดไส้	อย่าสร้างดาบเถี่ยนกล้า จักพลันได้ฟันตน (อย่าประดิษฐ์หรือซื้ออาวุธ)
7.	กดสะง้า	อย่าขี่ม้าเทียวเมือง จักตกม้าตายเผิดหน้า (อย่าออกเดินทาง ในที่นี้อาจจะเกี่ยวกับการค้าขาย)
8.	ร้วงเม็ด	อย่าก่ายห้างยิงกวาง แม่นทำดายบ่ได้ (อย่าทำอาวุธธนูหน้าไม้ และอย่าออกล่าสัตว์ด้วย)
9.	เต่าสัน	หื้อห่อหมากขอสาวหุมมาสู่ (ควรผูกมิตร ทั้งเรื่องคู่หมั้นและการสร้างสัมพันธไมตรีต่อกัน)
10.	ก่าเล้า	หื้อหาขวัญลูกเต้า เอาขวัญข้าวแควนดี {ตามวัดธาตุคำระบุว่าควรทำบายศรีสู่ขวัญ} (สำนักวัฒนธรรมกล่าวว่า ควรถักแห)
11.	กาบเส็ด	อย่าม้วนหูกทอลาย จะตกตาย บ่ดี
12.	ดับไค้	อย่าตัดผม ไปม่ายสาว สาวบ่ชมบ่สู้
13.	รวายไจ้	อย่าได้ขี่ม้าแอ่วเที่ยวทาง จะเสียนางร่วมห้อง
14.	เมืองเป้า	อย่าตัดผ้าไหมนุ่ง จะตายจากกัน
15.	เปิกยี	อย่าได้สานสาด(เสื่อ) ปูชานช่อง เยียวได้ร้อนเอ่าตัวเก่า
16.	กัดเหม้า	ดีฟันเรือไว้หว้ายท่า ไปค้าได้แสนคำ
17.	กดสี	หื้อแรกไม้แปล๋งเรือน วัวควายหลายเต๋มชูห้อง
18.	ร้วงไส้	อย่ากระทำการเอาขวัญ เยียวเสียหลานเหลนกับลูกเต้า
19.	เต่าสะง้า	ฝั้นเชือกวัวควาย เยียวตัวตายตมม้วย
20.	ก่าเม็ด	อย่าฝนหลาวเถี่ยนกล้า เยียวหากฆ่าฟันตน
21.	กาบสัน	หื้อล้อมวัวควาย มีหลายบ่น้อย
22.	ดับเล้า	หื้อตัดผม ม่ายชู้สาวหากสู้มาหา
23.	รวายเส็ด	อย่าปลูกครัวยังสวน เยียดหลือใจบ่ได้มาก
24.	เมืองไค้	หื้อยอพลรบกับท่าน ได้ทั้งช้างกับนาง
25.	เปิกไจ้	ดีใส่รัก ทาเกี๊ยะแป๋งกล่อง และกุบ ดี
26.	กัดเป้า	อย่าได้สืบคำเมืองท่านบ่สู้
27.	กดยี	หื้อสานก๋วยไปค้า จักได้คำมาเต็มชาน
28.	ร้วงเหม้า	ดีเยียะสวน ปลูกยา หากเป็นดอกดีงาม
29.	เต่าสี	หื้อกระทำการเรือหอม สวนผักก็ดาดี
30.	ก่าไส้	อย่าเอากันกินแขก จักได้ถูกถ้อยเป็นคำ
31.	กาบสะง้า	หื้อแรกน้ำใส่นา จักได้ข้าวมาเต๋มหลอง[ยุ้ง]
32.	ดับเม็ด	อย่าชวนกันไปค้า เยียวท่านฆ่าเอาครัว
33.	รวายสัน	หื้อแรกไม้แปลงเวียง แม้พลแสนรบบ่แพ้
34.	เมืองเล้า	หื้อยอพลรบท่าน ได้ทั้งช้างกับนาง
35.	เปิกเส็ด	อย่าหื้อได้ตกนา เยียวตายโหงท่านฆ่า
36.	กัดไค้	อย่าก่ายห้างยิงกวาง แม่นทำดายบ่ได้
37.	กดไจ้	หื้อสานก๋วยไว้ (รอท่า) จะได้เวินคำเต็มก๋วย
38.	ร้วงเป้า	อย่าแป๋งสวนปลูกอ้อย เป็นต้นงามบ่มีน้ำ
39.	เต่ายี	หื้อปลูกไว้ยังสวน ตกทลายขาวหม้า(มาก)
40.	ก่าเหม้า	อย่าหื้อของแก่ท่าน จักเสียล้านภายลูน
41.	กาบสี	แป๋งเครื่องย้อมไหมแดงดี
42.	ดับไส้	เอาเมียมาใหม่ จักได้ลูกตายพราย
43.	รวายสะง้า	หื้อแป๋งครกต๋ำเข้า ได้ข้าวมาต๋ำบ่ขาด
44.	เมืองเม็ด	หื้อสานแห ทอดน้ำได้เต๋มข้องพอหมาน
45.	เปิกสัน	หื้อใส่เหล้าบรรณาการ ขุนรักหื้อลาภมากนัก
46.	กัดเล้า	หื้อก่ายห้างยิงนก ได้เต๋มพกเพื่อวันหมาน
47.	กดเส็ด	อย่าฝั้นเชือกวัวควาย เสียตนตาย เพื่อบ่กัดหญ้า
48.	ร้วงไค้	อย่าชวนกันกินเหล้า เทียรย่อมผิดกัน
49.	เต่าไจ้	หื้อได้ล้อมคอกวัวควาย เป็นหลายตัวใหญ่หม้า (มาก)
50.	ก่าเป้า	อย่าชวนกันลงเรือ
51.	กาบยี	หื่อสานก๋วยไปกาด ได้ของค้าหากพอหาม
52.	ดับเหม้า	หื้อตัดเสื้อผ้า แหนชู้ ขุนนางรัก
53.	รวายสี	หื้อหาครัวศึก พลแสนรบบ่แพ้
54.	เมืองไส้	อย่าชวนกันรบท่าน เยียวตายถูกปืน
55.	เปิกสะง้า	อย่าสร้างครัวศึก เยียวเสียตายบ่แพ้ท่านฆ่า
56.	กัดเม็ด	หื้อเอาวัวควายมาคอก เป็นหลายตัว สุขมาก
57.	กดสัน	หื่อห่อหมากถามสาวหุม บ่ร้าง
58.	ร้วงเล้า	อย่าเย็บลายเข้านุ่ง (ผ้านุ่ง) เยียวจะได้ห่มเมื่อตาย
59.	เต่าเส็ด	อย่าถมยังชีไฟ เตาไฟ ผีดั้งจักชังเนอ
60.	ก่าไค้	อย่าซื้อวัวควายมาคอก ผีด้ำซ้ำบ่ดีสังแล

การนับเดือน

การนับเดือน นับตามตัวเลขทั้ง 12 เดือน ซึ่งปัจจุบันก็ยังคงใช้กันอยู่ ดังนี้

1. เดือนอ้าย ตรงกับช่วงเดือนตุลาคม (ล้านนาและลาวล้านช้างใช้ เดือนเกี๋ยง)
2. เดือนญี่ (เดือนยี่) ตรงกับช่วงเดือนพฤศจิกายน
3. เดือนสาม ตรงกับช่วงเดือนธันวาคม
4. เดือนสี่ ตรงกับช่วงเดือนมกราคม
5. เดือนห้า ตรงกับช่วงเดือนกุมภาพันธ์
6. เดือนหก ตรงกับช่วงเดือนมีนาคม
7. เดือนเจ็ด ตรงกับช่วงเดือนเมษายนซึ่งถือเป็นวันขึ้นปีใหม่ของคนไท
8. เดือนแปด ตรงกับช่วงเดือนพฤษภาคม
9. เดือนเก้า ตรงกับช่วงเดือนมิถุนายน
10. เดือนสิบ ตรงกับช่วงเดือนกรกฎาคม
11. เดือนสิบเอ็ด ตรงกับช่วงเดือนสิงหาคม
12. เดือนสิบสอง ตรงกับช่วงเดือนกันยายน

แต่อย่างไรก็ตาม หากจะเทียบเดือนตามจันทรคติ สามารถไปดูเพิ่มเติมที่ จุลศักราช

การนับปี

การนับปีของไทเดิม นับตามลำดับปีของราชวงศ์ของพระมหากษัตริย์ เจ้ามหาชีวิต หรือเจ้าฟ้ามาตั้งแต่สมัยโบราณ เช่น ปีที่ 9 แห่งราชวงศ์เชียงราย

ปีนักษัตร

ปีนักษัตรของไท หรือ ปีหนไทย จะคล้ายคลึงกับจีน ญี่ปุ่น และชาติอื่น ๆ ในเอเชีย คือ ใช้สัตว์ 12 ชนิดเป็นสัญลักษณ์ ใช้คำไทเดิมซึ่งชาวล้านนา ล้านช้าง ไทใหญ่ยังใช้อยู่ แต่ในปัจจุบันไทยใช้คำเขมร ดังนี้^[4]

1. ปีไจ้ คือ ปีชวด
2. ปีเปล้า หรือ ปีเป้า คือ ปีฉลู
3. ปียี หรือ ปียี่ คือ ปีขาล
4. ปีเหม้า หรือ ปีเม้า คือ ปีเถาะ
5. ปีสี คือ ปีมะโรง
6. ปีไส้ หรือ ปีไส คือ ปีมะเส็ง
7. ปีสง้า หรือ ปีซง้า คือ ปีมะเมีย
8. ปีเม็ด หรือ ปีมด คือ ปีมะแม
9. ปีสัน คือ ปีวอก
10. ปีเร้า, ปีเล้า หรือ ปีเฮ้า คือ ปีระกา
11. ปีเส็ด คือ ปีจอ
12. ปีไค้ หรือ ปีไก๊ คือ ปีกุน

นอกจากนี้ ยังมีการใช้ชื่อศกไทยโบราณ ที่ เป็นชื่อบอกเลขตัวท้ายของจุลศักราชควบคู่ปีนักษัตร ซึ่งมี 10 ชื่อ

1. กาบ คือ ฉศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 6
2. ฮับ หรือ ดับ คือ สัปตศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 7
3. ฮวาย ระวาย หรือ รวาย คือ อัฏฐศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 8
4. เมิง หรือ เมือง คือ นพศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 9
5. เปิก หรือ เปลิก คือ สัมฤทธิศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 0
6. กัด คือ เอกศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 1
7. กด คือ โทศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 2
8. ฮวง, รวง, ลวง, ร้วง หรือ ฮ้วง คือ ตรีศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 3
9. เต่า หรือ เต้า คือ จัตวาศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 4
10. กา หรือ ก่า คือ เบญจศก หรือ ศักราชที่ลงท้ายด้วยเลข 5

ซึ่งในการเรียกชื่อปีนักษัตร จะมีเกณฑ์นับปีและศกไทย มีกำหนด 60 ปี เท่ากับ 1 รอบ โดยเรียกชื่อศกแล้วตามด้วยชื่อปีนักษัตร ดังนี้

1. ปี กาบไจ๊ คือ ปีชวดฉศก
2. ปี ฮับเป้า คือ ปีฉลูสัปตศก
3. ปี รวายยี คือ ปีขาลอัฏฐศก
4. ปี เมิงเม้า คือ ปีเถาะนพศก
5. ปี เปิกสี คือ ปีมะโรงสัมฤทธิศก
6. ปี กัดไส้ คือ ปีมะเส็งเอกศก
7. ปี กดสง้า คือ ปีมะเมียโทศก
8. ปี รวงเม็ด คือ ปีมะแมตรีศก
9. ปี เต่าสัน คือ ปีวอกจัตวาศก
10. ปี กาเร้า คือ ปีระกาเบญจศก
11. ปี กาบเส็ด คือ ปีจอฉศก
12. ปี ฮับไค้ คือ ปีกุนสัปตศก
13. ปี รวายไจ๊ คือ ปีชวดอัฏฐศก
14. ปี เมิงเป้า คือ ปีฉลูนพศก
15. ปี เปิกยี คือ ปีขาลสัมฤทธิศก
16. ปี กัดเม้า คือ ปีเถาะเอกศก
17. ปี กดสี คือ ปีมะโรงโทศก
18. ปี รวงไส้ คือ ปีมะเส็งตรีศก
19. ปี เต่าสง้า คือ ปีมะเมียจัตวาศก
20. ปี กาเม็ด คือ ปีมะแมเบญจศก
21. ปี กาบสัน คือ ปีวอกฉศก
22. ปี ฮับเร้า คือ ปีระกาสัปตศก
23. ปี รวายเส็ด คือ ปีจออัฏฐศก
24. ปี เมิงไค้ คือ ปีกุนนพศก
25. ปี เปิกไจ๊ คือ ปีชวดสัมฤทธิศก
26. ปี กัดเป้า คือ ปีฉลูเอกศก
27. ปี กดยี คือ ปีขาลโทศก
28. ปี รวงเม้า คือ ปีเถาะตรีศก
29. ปี เต่าสี คือ ปีมะโรงจัตวาศก
30. ปี กาไส้ คือ ปีมะเส็งเบญจศก
31. ปี กาบสง้า คือ ปีมะเมียฉศก
32. ปี ฮับเม็ด คือ ปีมะแมสัปตศก
33. ปี รวายสัน คือ ปีวอกอัฏฐศก
34. ปี เมิงเร้า คือ ปีระกานพศก
35. ปี เปิกเส็ด คือ ปีจอสัมฤทธิศก
36. ปี กัดไค้ คือ ปีกุนเอกศก
37. ปี กดไจ๊ คือ ปีชวดโทศก
38. ปี รวงเป้า คือ ปีฉลูตรีศก
39. ปี เต่ายี คือ ปีขาลจัตวาศก
40. ปี กาเม้า คือ ปีเถาะเบญจศก
41. ปี กาบสี คือ ปีมะโรงฉศก
42. ปี ฮับไส้ คือ ปีมะเส็งสัปตศก
43. ปี รวายสง้า คือ ปีมะเมียอัฏฐศก
44. ปี เมิงเม็ด คือ ปีมะแมนพศก
45. ปี เปิกสัน คือ ปีวอกสัมฤทธิศก
46. ปี กัดเร้า คือ ปีระกาเอกศก
47. ปี กดเส็ด คือ ปีจอโทศก
48. ปี รวงไค้ คือ ปีกุนตรีศก
49. ปี เต่าไจ๊ คือ ปีชวดจัตวาศก
50. ปี กาเป้า คือ ปีฉลูเบญจศก
51. ปี กาบยี คือ ปีขาลฉศก
52. ปี ฮับเม้า คือ ปีเถาะสัปตศก
53. ปี รวายสี คือ ปีมะโรงอัฏฐศก
54. ปี เมิงไส้ คือ ปีมะเส็งนพศก
55. ปี เปิกสง้า คือ ปีมะเมียสัมฤทธิศก
56. ปี กัดเม็ด คือ ปีมะแมเอกศก
57. ปี กดสัน คือ ปีวอกโทศก
58. ปี รวงเร้า คือ ปีระกาตรีศก
59. ปี เต่าเส็ด คือ ปีจอจัตวาศก
60. ปี กาไค้ คือ ปีกุนเบญจศก

อ้างอิง

1. "ตำนานผีล้านนาตอนวันเก้าก๋องห้ามเสียผี - GotoKnow". www.gotoknow.org.
2. "ตำนานผีล้านนาตอนผีกิ๋น - GotoKnow". www.gotoknow.org.
3. "ตำนานผีล้านนาตอนผีกิ๋นเดือนแฮม - GotoKnow". www.gotoknow.org.
4. "ผู้ช่วยศาสตราจารย์กรรณิการ์ วิมลเกษม, ศักราช ศก ปี วัน เดือน ฤกษ์ และยามในจารึกล้านนา, วารสารดำรงวิชาการ ปีที่ 1 ฉบับที่ 1 (ม.ค. - มิ,ย. 45), หน้า 295 - 320" (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2022-04-12. สืบค้นเมื่อ 2023-12-29.

1. อ้างอิงจากพจนานุกรมไทยฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔