From Wikipedia, the free encyclopedia
Ахтарфизик, астрофизика (аз юн.-қад. ἀστήρ — «ситора, ахтар, ҷирм, кавкаб» ва φυσικά — «табиат») — илме, ки астрономия ва физикаро якҷоя намуда падидаҳои физикӣ ва инчунин равандҳои кимиёвии ҷирмҳои осмониро меомӯзад. Астрофизика аз қисмҳои назариявӣ ва амалӣ иборат аст.
Астрофизикаро вобаста ба объекти таҳқиқот ба физикаи Офтоб, физикаи ситораҳо, физикаи зузанабу[1] шиҳобҳо[2], физикаи ашёи берунигалактикӣ ҷудо мекунанд.
Пажӯҳиши мунаҷҷимони асрҳои 10-15-и Шарқ асосан ба астрометрия бахшида шудаанд, аммо дар мушоҳидаҳои баъзеи онҳо унсурҳои астрофизика низ вуҷуд дошт. Масалан, Ибни Рушд (1126—1198) доғҳои Офтобро омӯхтааст, Алои Бухороӣ 23 июли 1264 дар расадхонаи Мароға зузанаберо мушоҳида кард, ки дар осмони Осиёи Марказӣ 85 рӯз намоён буд. Абдурраҳмони Суфӣ ҳанӯз соли 964 дар Туманоти Андромеда галактикаи спиралшаклеро мушоҳида карда, онро «абри хурд» номида буд.
Доираи таҳқиқоти астрофизика баъд аз ихтирои телескоп (Г. Галилей, 1609) ва такмили асбобу афзори астрономия васеъ гардид. Галилей тағйироти авзои Зуҳра (1611), М. В. Ломоносов атмосфераи Зуҳра (1761) ва И. Фраунҳофер спектри Офтобро (1814) кашф карданд. Аввали садаи XIX телескоп бо спектрограф ҷиҳозонида шуд, ки ин сабти спектри ситораҳо ва дигарон ҷирмҳои осмониро имконпазир гардонд. Таҳқиқоти А. А. Белополский (Россия), Г. Фогел (Олмон), У. Кэмпбелл ва Э. Пикеринг (ИМА) ва дигарон дар боби таснифи спектрии ҷирмҳои осмонӣ ҳамаи соҳаҳои астрофизикаро пеш бурд. Ибтидои садаи XX бо кӯшиши М. Саҳа (Ҳиндустон) назарияи иониши атмосфераи ситораҳо, бо кӯшиши К. Шварсшилд (Олмон) ва А. Эддингтон (Англия) асоси назариявии астрофизика ба вуҷуд оварда шуд. Пажӯҳишҳои Э. Ҳаббл, В. Бааде (ИМА), В. А. Амбарсумян (Арманистон), Б. А. Воронсов-Веляминов (Русия) ва дигарон пайдоиш, тағйирот ва гуногунии галактикаҳову туманотро то дараҷае равшан сохт.
Астрофизикаи муосир дар ҳамбастагӣ бо таҳқиқоти фазои кайҳон тараққӣ мекунад. Парвози радифҳои маснӯъ, силсилаи киштиҳои кайҳонӣ ва дигарон дастгоҳҳои кайҳонӣ дар таҳқиқи табиати физикавии Моҳу сайёраҳо, минтақаҳои радиатсионии Замин, шуоъҳои кайҳонию плазмаи байнисайёравӣ нақши муҳим гузоштанд. Ба воситаи дастгоҳҳои худкори байнисайёравии шӯравии «Зонд» ва «Луна», дастгоҳи амрикоии «Сервейер» ва киштиҳои идорашавандаи «Аполлон» дар бораи сохт, таркиб ва хосиятҳои физикии Моҳ маълумоти зиёд ба даст омад. Бунёди истгоҳҳои мадории «Салют» (ИҶШС), «Скайлеб» (ИМА), силсилаи киштиҳои кайҳонии «Союз-Аполлон», Истгоҳи байналмилалии кайҳонӣ барои мушоҳида ва омӯхтани таркиби ҷирмҳои осмонӣ, пеш аз ҳама, сайёраҳои Манзумаи Офтоб имконоти бузург фароҳам овард.
Астрофизикаи назариявӣ ба усулҳои физикаи назариявӣ такя карда, маълумоти астрофизикаи мушоҳидавиро ҷамъбаст мекунад.
Астрофизикаи назариявӣ назарияи сохти дохилии ситораҳо, физикаи атмосфераи ситораҳо, туманоти газӣ ва муҳити байниситоравӣ, назарияи таҳаввулоти ҷирмҳои осмонӣ ва умуман пайдоиши унсурҳои кимиёвиро дар бар мегирад. Фасли дигари астрофизикаи назариявӣ астрофизикаи ядроӣ аст, ки вазифаҳои асосии он аз омӯзиши сохти дохилии ситораҳо, бо усулҳои физикаи назариявӣ шарҳ додани лағзиши сурх дар спектри ҷирмҳои дуртарини кайҳонӣ, мувозанати энергетикии ситораҳову квазарҳо (манбаъҳои пуриқтидори радиотобишҳо), сохтори спектрии тобиши кайҳонӣ, инкишофи назарияи таҳаввул ва ташаккули ҷирмҳои кайҳонӣ иборат аст.
Астрофизикаи амалӣ бо бунёди усулҳои таҳқиқи ҷирмҳои осмонию муҳити байниситоравӣ ва сохтани асбобу афзори мушоҳида машғул аст. Вобаста ба усулҳои хоссаи таҳқиқ астрофизикаи амалӣ ба астроаккосӣ (гирифтани сурати ашёи осмонӣ), астрофотометрия (омӯзиш ва санҷиши дурахши ҷирмҳои осмонӣ), астроспектроскопия (омӯзиши спектрии ҷисмҳои осмонӣ ва муайян кардани ҳаракат, чархиш, таркиби кимиёвӣ ва ҳарорати онҳо) ва радиоастрономия (омӯзиши радиотобишҳои ситораҳову муҳити байниситоравӣ бо ёрии радиотелескопҳо ва таҳқиқи сатҳи ҷирмҳои осмонии наздиктарин бо ёрии радиолокаторҳо) ҷудо мешавад.
Астроаккосӣ ба гирифтани акси объектҳои осмонӣ, астрофотометрия ба омӯзишу андозагирӣ кардани дурахши ҷирмҳои осмонӣ (зоҳирӣ, фотографӣ ва фотоэлектрикӣ), астроспектроскопия ба омӯзиши тайфии ҷирмҳои осмонӣ ва аз рӯйи он муайян кардани ҳаракат, гардиш, таркиби кимиёӣ ва ҳарорати онҳо, радиоастрономия ба омӯзиши радиоафканишоти ситораҳо ва муҳити байниситоравӣ (бо ёрии радиотелескопҳо) ва таҳқиқи сатҳи ҷисмҳои осмонии наздиктарин (бо ёрии радиолокаторҳо) машғуланд.
Дар расадхонаҳои Ҳисор ва Санглохи ҶТ соҳаҳои гуногуни астрофизика таҳқиқ мешаванд. Ахтаршиносони Тоҷикистон ба инкишофи астрофизикаи муосир, махсусан дар таҳқиқи зузанабҳо, шиҳобҳо, астероидҳо ва ситораҳои тағйирёбанда ҳиссаи арзанда доранд. Чунончи А. В. Соловёв (1952) дар бурҷи Ақраб ва В. Сотиволдиев (1962) дар бурҷи Дубби Асғар ситораҳои нав, А. М. Бахарев (1955) ва Герасименко зузанаби нав кашф карданд. Ба шарафи олимони тоҷик ва ҶТ чанд астероид номгузорӣ шудаанд. Таҳқиқоти ахтаршиносони Тоҷикистон ба омӯзиши зузанабҳову шиҳобҳо, спектри ҷирмҳои осмонӣ, таъсири сели корпускулии Офтоб ба зузанабҳо, мушоҳидаи ситораҳои тағйирёбанда, даварони атмосфераи Замин ва ғайра равона шудааст.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
