Рӯихати кишварҳои форсизабони таърихӣ

Феҳристи давлатҳои таърихии форсизабон

Аз асри XII сар карда, забони форсӣ на танҳо миқёси истифодабарии хешро зиёд кардааст, балки инчунин ҷойивазкунии забони адабии арабӣ ва ҷуғрофиёи паҳншавиро ба таври назаррас тавсеа медиҳад. Он забони маъмулии аҳолии Эрони Бузург ва дар тамоми шарқи ҷаҳони ислом, аз Анатолия то шимоли Ҳиндустон мегардад. Ҳамчун забони расмии сулолаи Хуросонии Сомониён арзи ҳастӣ намуда маҳз дар замони Сомониён забони форсӣ аз амирони Сомониён пуштибонии васеъ дарёфт, ки ин ба азбайнравии забонҳои шарқии эронӣ кумак кард. Форсӣ на танҳо забони идоракунии маъмуриро аз даст надодааст, балки дар адабиёти бадеӣ ва адабиёти илмӣ дар асрҳои оянда, вақте ки ҳукуматдорони аслашон турктабор (сулолаҳои Ғазнавиён, Салҷуқиён, Усмониён, Хоразмшоҳиён, Темуриён, Бобуриён, Сафавиён, Коҷориён ва дигарон) сари қудрат буданд, боқӣ монда нашъу намо кардааст. Маҳз дар давоми асрҳои Х - XIV эҷодкории дар ҷаҳон машҳур, шоирони форсизабон аз қитъаҳои гуногуни мамолики шарқ ва ҷаҳони мусалмонон, мероси оламшумулеро офаридаанд, ки ба мероси классикии адабиёти ҷаҳон ворид гардидааст: Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Носири Хусрав, Низомӣ, Саъдӣ, Ҷалолуддини Румӣ, Аттор, Ҳофиз, Ҷомӣ, Деҳлавӣ ва бисёр дигарон.

Забони форсӣ ҳамчун забони муоширати байналмилалӣ ва ҳамчун забони адабӣ ба таври васеъ истифода мешуд, аз ҷумла дар минтақаҳое, ки гӯяндагони он ҳеч гоҳ аксарияти аҳолиро ташкил намедоданд. Дар Осиёи Миёна лаҳҷаҳои гуфтугӯии тоҷикӣ, ки аз ҷониби забонҳои туркӣ танг карда мешуданд, сарчашмае ба зеризаминаи забонҳои туркӣ ӯзбекӣ ва туркманӣ гардиданд ва адабиёти форсӣ ба ташаккули забони адабии чағатойӣ таъсири мустақим дошт. Дар канори дигари ҷаҳони шарқӣ Салҷуқиён ва ҳокимони имперотурии Усмонӣ, ки баъзеашон шоирони маъруфи форсизабон буданд, дар тӯли асрҳо форсии адабиро сарпарастӣ мекарданд ва таъсири форсӣ ба забони туркии усмонӣ хеле бузург буд. Дар Ҳиндустон, забони форсӣ аз ҷониби султонҳои мусулмон сарпарастӣ карда шуда, аз Ғазнавиён (асри X) сар карда, ҳамчинчунин наслҳои Темуриён — Бобуриён буданд. Забони урдуи Ҳиндустон зери таъсири назарраси забони форсӣ рушд кардааст, то кунун ин таъсир дар забони гуфтугӯии аҳолӣ дар саросари Ҳиндустони Шимолӣ намоён аст. Марказҳои аслии забони форсии Хуросон (асрҳои IX - XII) баъди забтшавии он аз ҷониби туркҳо ва муғулҳо тадриҷан хароб шуданд. Марказҳои ҳаёти адабӣ ба ғарб, ба Форс, ба "Ироқи форсӣ" (Эрони муосир), Озарбойҷон ва минбаъд ба Осиёи Хурд (асрҳои XIII - XVI), ки дар он ҷо лаҳҷаҳҳои хуроснии дарӣ ҳанӯз талаффуз нашуда буданд (лаҳҷаҳои сершумори форсии эронӣ нигоҳ дошта мешаванд ва ҳанӯз ҳам вуҷуд доранд). Забони адабӣ ба тағйирот дучор шуда, "хусусиятҳои ғарбиро" бештар мегирад. Боз як шохаи "шарқии" анъанаҳои ҳаёти адабӣ дар байни мусалмонони Ҳиндустон қавӣ шудааст.

Ин феҳристи давлатҳо ва сулолаҳои таърихиро, сарфи назар аз пайдоиш, ки онҷо забони форсӣ мақоми расмӣ дошт ё ин забон васеъ истифода мешуд, дарбар мегирад.

Эрони Бузург

Сулолаҳои форсӣ-тоҷикӣ

Номгузорӣ	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харитаи таърихӣ
Мулки Уструшан	Бунҷикат	Асри IV - 893	Суғдӣ Форсӣ
Давлати Тоҳириён	Марв Нишопур	821 — 873	Форсӣ
Давлати Саффориён	Заранҷ Нишопур	873 — 900	Форсӣ [1] Арабӣ
Давлати Сомониён	Самарқанд дар солҳои 819 — 892, Бухоро дар солҳои 892 — 999	819 — 999	Форсӣ ( ҳукми расмӣ ва динӣ / забони модарӣ ),[2][3] Арабӣ ( қарори динӣ ) [4]
Давлати Саҷидҳо	Ардабил	889 — 929	Форсӣ
Давлат Зиёридҳо	Исфаҳон (931 – 935) Рей (935–943) Гургон (943-1035) Омул (1035-1090)	930 — 1090	Форсӣ Гилонӣ Мозандаронӣ
Давлати Бӯйиҳо	Шероз Теҳрон	934 — 1062	Форсӣ
Давлати Ғуриён	Фирузкӯҳ Ҳирот Ғазнӣ (1170 -121215) Лоҳур (1186-1215)	879 — 1215	Форсӣ [5]
Давлати Куртҳои Ҳирот	Ҳирот	1244 — 1381	Форсӣ
Давлати Сарбадорон	Сабзавор	1337 — 1381	Форсӣ
Давлати Салгуриён	Шероз	1148 — 1282	Форсӣ Туркӣ
Давлати Бовандиён	Ардабил (651-1074) Сорӣ (1074-1210) Омул (1238–1349)	651 — 1349	Мозандаронӣ Форсии миёна Форсӣ
Давлати Бовандиён	Шероз	1148 — 1282	Форсӣ Туркӣ
Давлати Хотаки	Қандаҳор Исфаҳон	1709 — 1738	Пушту Форсӣ
Давлати Падуспанидҳо	Номаълум	655 — 1598	Форсӣ Забонҳои Каспий
Сулолаи Афросиёб	Омул Фирузкӯҳ	1349 — 1504	Форсӣ Мозандаронӣ
Давлати Зенд	Шероз	1751 — 1794	Форсӣ

Сулолаҳои туркӣ-форсӣ

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харита
Ғазнавиён	Ғазнӣ (963 — 1151) Лоҳур (1151 — 1187)	977 — 1186	Форсӣ
Қарохониён	Балосоғун Самарқанд Узгенд Қошғар ( 1151 — 1187 )	940 — 1212	Форсӣ Туркӣ
Хонигарии Қарохониёни Ғарбӣ	Самарқанд	1040 — 1212	Форсӣ Туркӣ
Салҷуқиён	Нишопур (1037-1043) Рей (1043-1051) Исфаҳон (1051–1118) Ҳамадон дар (Ғарб) (1118–1194) Марв дар (Шарқ) (1118-1153)	1037 — 1194	Форсӣ
Хоразмшоҳиён	Гурганҷ 1097-1220 1212-1220 Самарқанд 1220-1221 Ғазнӣ 1221-1224 Деҳлӣ 1224-1231 Табриз	1097 — 1231	Форсӣ
Кара-Коюнлу	Табрез	1375 — 1468	Форсӣ, Оғузӣ, Арабӣ, Курдӣ, Арманӣ [6]
Ак-Коюнлу	Диярбакир (1453-1471) Табрез (1468-1478) Бағдод	1468 — 1501	Форсӣ
Темуриён	Самарқанд (1370-1405), Ҳирот (1405-1507)	1370 — 1507	Форсӣ
Давлати Афшориҳо	Машҳад	1736 — 1796	Забони порсӣ (расмӣ; забони мурофиаи судӣ; маъмурияти шаҳрвандӣ ва молиявӣ) [7][8] Туркӣ (маъмурияти ҳарбӣ) [9]
Сафавиён	Табрез (1501-1555) Қазвин (1555-1598) Исфаҳон (1598-1736)	Соли 1501 — 1722 / 1736	Форсӣ Озарбойҷонӣ
Давлати Коҷориён	Теҳрон	1789 — 1925	Форсӣ Озарбойҷонӣ

Сулолаҳои туркӣ-муғулӣ

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харитаи
Давлати Хулагуиён	Мегара Табрез Султониё	1256 — 1335	Форсӣ Муғулӣ
Хонигарии Бухоро	Бухоро	1500 — 1785	Форсӣ Узбекӣ
Аморати Бухоро	Бухоро	1785 — 1920	Форсӣ Узбекӣ
Хонигарии Қӯқанд	Қӯқанд	1709 — 1876	Форсӣ Узбекӣ
Хонии Хива	Хива	1512 — 1920	Форсӣ Узбекӣ

Осиёи Хурд

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харитаи
Cултонияти Қуниё	Никеё (1077 — 1096) Қуниё (1096 — 1307)	1077 — 1307	Форсӣ

Қитъаи нимҷазираи Ҳиндустон

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харита
Cултонияти Деҳлӣ	Лоҳур (1206-1210) Бадайун (1210-1214) Деҳлӣ (1214-1327) Давлатобод (1327–1334) Деҳлӣ (1334-1506) Агра (1506-1526)	1206 — 1555	Форсӣ
Cултонияти Баҳманӣ	Гулбарга (1347-1425) Бидар (1425-1527)	1347 — 1527	Форсӣ
Cултонияти Бангола	Гаур Сонаргаон Панду	1352 — 1576	Форсӣ ( суд ва дипломатия ) Бенгалӣ ( гуфтугӯй ) Арабӣ ( динӣ )
Cултонияти Аҳмаднагар	Аҳмаднагар, Харки, Давлатобод	1490 — 1636	Форсӣ ( расмӣ ) [10] Дакинӣ Маратҳӣ
Cултонияти Гуҷарот	Анахилвар, Аҳмадобод, Муҳаммадобод	1407 — 1573	Форсӣ Гуҷароти қадимӣ
Cултонияти Бидар	Бидар	1527 — 1619 н	Форсӣ ( расмӣ ) Урду
Cултонияти Биҷапур	Биҷапур	1490 — 1686	Форсӣ ( расмӣ ) [11] Декан Урду [12]
Cултонияти Голканд	Голканд Ҳайдаробод	1512 — 1687 н	Форсӣ (расмӣ) Телугу Урду Декан
Муғулони Бузург	Агра (1526-1571) Фатҳпур Сикри (1571-1585) Лоҳур (1585-1598) Деҳлӣ (1598-1857)	21 апрели соли 1526 — 21 сентябри 1858	Форсӣ (расмӣ ва судӣ; забони судӣ) [13][14] Чағатойӣ Урду (гуфтугӯ)
Имперотурии Дуронӣ	Қандаҳор (1747-1773 / 1774) Кобул (1773 / 1774-1823)	1747 — 1823	Форсӣ Пушту
Вилояти Ҳайдаробод	Аурангобод (1724-1763) Ҳайдаробод (1763-1948)	1724 — 1948	Форсӣ Урду, телугу, маратҳӣ, каннада
Калат (Хонигарӣ)	Калат	1638 — 1952	Форсӣ Брауӣи

Кишварҳои дигар

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харита
Хонигарии Талиш	Ланкарон	1747 — 1841	Форсӣ (расмӣ) Талишӣ
Давлати Шервоншоҳон	Шемаха 861 - 1192Боку (1192-1538)	861 — 1538	Форсӣ (расмӣ) Арабӣ

Инчунин нигаред

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харита
Ҷумҳурии Халқии Советии Бухоро	Бухоро	1920 — 1924	Узбекӣ, форсӣ
Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон дар ҳайати Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон	Бухоро (1925); Самарқанд (1925-1930);	Солҳои 1924-1929	Узбекӣ, форсӣ

Давраи навтарин

Номҳо	Пойтахт	Давраи мавҷудият	Забонҳо		Харита
Афғонистон	Кобул		Форсӣ (Дарӣ) Пушту
Эрон	Теҳрон		Форсӣ
Тоҷикистон	Душанбе		Тоҷикӣ

Нигаред

• Давлатҳои бостонии мардуми тоҷик
• Давлатҳои сулолаҳои форисзабон (тоҷикон)
• Халқи тоҷик дар ҳайати давлатҳои сулолаҳои турку муғулнажод
• Феҳристи пойтахтҳои таърихии Эрон

Эзоҳ

1. World Eras. Persian Prose Literature(англ.)(пайванди дастнорас — таърих). HighBeam Research (September 3, 2012) (2002). 14 июли 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 2 май 2013.
2. Elton L. Daniel, History of Iran, (Greenwood Press, 2001), 74.
3. Paul Bergne (15 June 2007). The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. pp. 6–. ISBN 978-1-84511-283-7.
4. Frye, 1975, p. 145.
5. The Development of Persian Culture under the Early Ghaznavids, C.E. Bosworth, Iran, Vol. 6, (1968), 35;;"Like the Ghaznavids whom they supplanted, the Ghurids had their court poets, and these wrote in Persian
6. Кембриджская история Ирана (The Cambridge History of Iran), том VI, стр. 154:
7. Katouzian, Homa (2003). Iranian History and Politics. Routledge. p. 128. ISBN 0-415-29754-0. Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability.
8. HISTORIOGRAPHY vii. AFSHARID AND ZAND PERIODS – Encyclopaedia Iranica. — «Afsharid and Zand court histories largely followed Safavid models in their structure and language, but departed from long-established historiographical conventions in small but meaningful ways.»
9. Axworthy, Michael (2006). The Sword of Persia. I.B. Tauris. pp. 5, 45, 70, 80, 157, 279. ISBN 1-84511-982-7.
10. Brian Spooner and William L. Hanaway, Literacy in the Persianate World: Writing and the Social Order, (University of Pennsylvania Press, 2012), 317.
11. BĪJĀPŪR – Encyclopaedia Iranica(англ.). www.iranicaonline.org. Encyclopedia Iranica. — «The official language of the court at Bījāpūr during the ʿĀdelšāhī period and until the end of Mughal rule in 1274/1858 was Persian. Indeed, Yūsof ʿĀdelšāh (895-916/1489-1510) and his son Esmāʿīl themselves wrote poetry in Persian, Esmāʿīl under the pen name Wafāʾī. The ʿĀdelšāhīs established Shiʿism in Bījāpūr and actively encouraged the immigration of Persian writers and religious figures.»  8 феврали 2017 санҷида шуд.
12. Satish Chandra. Medieval India: From Sultanat to the Mughals, Part II, (Har-Anand, 2009), 210.
13. Elizabeth A. Bohls. Romantic Literature and Postcolonial Studies. — Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013. — С. 128. — 206 с. — ISBN 0748641998.
14. Candice Goucher, Linda Walton. World History: Journeys from Past to Present. — Edinburgh: Routledge, 2013. — С. 401. — 768 с. — ISBN 1135088284.

Адабиёт

• Frye, R. N. (1975). "The Sāmānids". In Frye, R. N. The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 136–161. ISBN 978-0-521-20093-6.