ఇక్ష్వాకులు

శాతవాహనుల అనంతరం నాగార్జునకొండ కేంద్రంగా ఇక్ష్వాకులు అధికారంలోకి వచ్చారు. సా.శ. 220 నుండి 295 వరకు దాదాపు 75 సంవత్సరాలు పాలించారు. పురాణములలో ఏడుగురు ఇక్ష్వాకులు ప్రస్తావించబడినప్పటికీ శాసనాలు మాత్రం నలుగురి గురించి మాత్రమే ప్రస్తావించాయి. వీరి చరిత్రను తెలియజేసే ఆధారాలు నాగార్జునకొండ, అమరావతి, జగ్గయ్యపేట, రాంరెడ్డి పల్లి వద్ద లభ్యమైన శాసనాలను బట్టి తెలుస్తున్నది. కేవలం 75 సంవత్సరాలు మాత్రమే పాలించినప్పటికీ ఆంధ్రదేశంలో సాంస్కృతికి వికాసానికి ఇక్ష్వాకులు గొప్ప పునాదిని వేసారు. వీరి కాలంనాటి సాంస్కృతికి వికాసాన్ని తెలుసుకొనేముందు వీరి యుగ ప్రాముఖ్యతను, విశిష్టతను గుర్తించవలసి ఉంటుంది.

ఇక్ష్వాకులు
3 వ శతాబ్దం–4 వ శతాబ్దం
సా.శ. 300 లో ఇక్ష్వాకుల రాజ్యం.[ఆధారం చూపాలి]
రాజధాని	విజయపురి (నాగార్జున కొండ )
సామాన్య భాషలు	సంస్కృతం ప్రాకృతం
మతం	శైవం (హిందూమతం), బౌద్ధం
ప్రభుత్వం	రాచరికం
మాహారాజ
చరిత్ర
• స్థాపన	3 వ శతాబ్దం
• పల్లవ రాజు నరసింహవర్మ చేతిలో ఇక్ష్వాకుల ఓటమి తరువాత, ఆభీరుల విజయపురి ఆక్రమణ	4 వ శతాబ్దం
Preceded by Succeeded by శాతవాహనులు పల్లవులు ఆభీరులు
Today part of	భారతదేశం

రాజకీయ చరిత్ర

ఋగ్వేదం, అధర్వవేదం, జైమినియా ఉపనిషదు బ్రాహ్మణ్యం వంటి ప్రాచీన సంస్కృత గ్రంథాలలో ఇక్ష్వాకు అనే పురాణ రాజు గురించి ప్రస్తావించబడింది (అక్షరాలా "పొట్లకాయ"). రామాయణం, పురాణాలు వంటి తరువాతి గ్రంథాలు ఇక్ష్వాకు వారసుల రాజవంశాన్ని ఉత్తర భారతదేశంలోని కోసల రాజ్యానికి రాజధాని అయోధ్యతో అనుసంధానిస్తాయి.^[1]విజయపురి రాజు ఎహువాలా చమతముల చరిత్రకథనం ఆయన పూర్వీకులను పురాణ ఇక్ష్వాకులుగా గుర్తించింది.^[2]విజయపురి ఇక్ష్వాకులు మత్స్య పురాణంలో పేర్కొన్న "శ్రీపర్వతీయ ఆంధ్రాలు" వలె కనిపిస్తారు.^[1]

శాంతమూల

వీర-పురుషపుత్ర (సా.శ.250-275) నాగార్జనకొండ ఆయక స్థంభం శాసనం}}

శాతవాహన శక్తి క్షీణించిన తరువాత చతమూల రాజవంశం స్థాపకుడు వసిష్తిపుత్ర చమతమూల (ఐ.ఎ.ఎస్.టి: వసిష్తిపుత్ర చమతమూల) అధికారంలోకి వచ్చింది. దీనిని రెంటాలా, కేసనపల్లి శాసనాలు ధ్రువీకరించారు. ఆయన 5 వ పాలన సంవత్సరానికి చెందిన రెంటాలా శాసనం ఆయనను "సిరి కాటమాలా" అని పేర్కొన్నది. ఆయన 13 వ పాలన సంవత్సరానికి చెందిన 4-వరుసల కేసనపల్లి శాసనం, బౌద్ధ స్థూపం స్తంభం మీద చెక్కబడిన శాసనం ఆయనను ఇక్ష్వాకు రాజవంశం స్థాపకుడిగా పేర్కొన్నది.^[3]

తన తండ్రికి బహుళ భార్యలు, కుమార్తెలు ఉన్నారు అన్న విషయం మ్నహా చమతమూల తల్లిదండ్రుల గురించి ఎటువంటి సమాచారం అందుబాటులో లేదు. చమతమూలకు ఇద్దరు సోదరులు ఉన్నారు. వీరికి చంతశ్రీ, హమ్మశ్రీ. పుకియా కుటుంబానికి చెందిన మహాతళవర స్కందశ్రీని వివాహం చేసుకున్న చమతశ్రీ, బౌద్ధ మహాచైత నిర్మాణంలో ముఖ్యమైన పాత్ర పోషించారు.^[3]

తరువాతి ఇక్ష్వాకు చరిత్రలు చంతమూల అగ్నిష్ఠోమ, వాజపేయ, అశ్వమేధ వంటి వేదకాల యాగాల గొప్ప నిర్వాహకుడుగా వర్ణించాయి.^[4][5] ఈ వర్ణనలు పురావస్తు పరిశోధనల ద్వారా ధ్రువీకరించబడ్డాయి. వీటిలో చంతమూల అశ్వమేధ-రకం నాణేలు, అవభృత వేడుకకు ఉపయోగించే కొలను, కుర్మా-చితి (తాబేలు ఆకారంలో ఉన్న బలి బలిపీఠం), గుర్రం, అస్థిపంజరం ఉన్నాయి. తరువాతి ఇక్ష్వాకు రాజు ఎహువాలా చంతమూల ఒక శాసనం వశిష్ఠపుత్ర చంతమూల తన శౌర్యంతో అనేక యుద్ధాలను గెలిచినట్లు పేర్కొంది.^[3]

చమతములకు చాలా మంది భార్యలు ఉన్నారు.^[6] ఆయన కుమార్తె అడవి చమ్తిశ్రీ (ఐ.ఎ.ఎస్.టి: చంతిశ్రీ) ధనక కుటుంబానికి చెందిన " మహాసేనపతి మహతళవర దండనాయక " ఖండవిషాఖ (ఐ.ఎ.ఎస్.టి: ఖమావికాఖా) ను వివాహం చేసుకున్నాడు. ఆయన తరువాత ఆయన కుమారుడు వీరపురుషదత్తా.^[3] వీరపురుషదత్త పాలన 20 వ సంవత్సరానికి చెందిన ఒక శాసనం చంతమూల మరణం గురించి ప్రస్తావించింది. దీనిని వివిధ మార్గాలలో అర్థం చేసుకోవచ్చు. మునుపటి తేదీలో సింహాసనాన్ని వదులుకున్న చంతమూల ఈ కాలం వరకు జీవించే అవకాశం ఉంది; ప్రత్యామ్నాయంగా ఈ శాసనం ఆయన మరణ వార్షికోత్సవాన్ని గుర్తుచేసే అవకాశం ఉంది. ^[7]

వీరపురుషదత్త

నాగార్జునకొండ ప్రాంతంలోని సిథియను సైనికుడు.^[8][9]

మాథారి-పుత్ర వీర-పురుష-దత్తా (ఐ.ఎ.ఎస్.టి:మహావీర పురుషదత్తా) తన 24 వ పాలనా సంవత్సరానికి చెందిన ఒక శాసనం ద్వారా కనీసం 24 సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు అన్న విషయం ధ్రువీకరించబడింది.^[6] ఆయనకు ఉజ్జయిని (ఉజ్ (ఇ) నికా మహారా (జా) బాలికా), బహుశా ఇండో-సిథియను పశ్చిమ క్షత్రపా రాజు రెండవ రుద్రసేన కుమార్తె రుద్రధర-భట్టారికాతో సహా పలువురు భార్యలు ఉన్నారు.^[10][11][12] నాగార్జునకొండ ప్యాలెసులో కూడా సిథియను ప్రభావాన్ని గమనించవచ్చు. ముఖ్యంగా టోపీలు కోట్లు ధరించిన సిథియను సైనికుల శిబిరాల ద్వారా.^[8][9] నాగార్జునకొండలోని ఒక శాసనం ప్రకారం ఇక్ష్వాకు రాజులు నియమించిన సిథియను గార్డుల దండు కూడా అక్కడే ఉండి ఉండవచ్చు.^[13]

ఆయన కుమార్తె కొడబలిశ్రీ (ఐ.ఎ.ఎస్.టి: కొడబాలియశ్రీ) వనవాస దేశ పాలకుడిని వివాహం చేసుకుంది.^[14] (బహుశా ఆధునిక బనావాసి చుటు పాలకుడు).^[15] ఆయనకు ఇద్దరు కుమారులు ఎలి ఎహావులాదాసా (ఆయన తల్లి యఖిలినికా), ఎవూవాలా చంతమూల (ఆయన తల్లి ఖండువులా, ఆయన తరువాత సింహాసనంపై వచ్చారు). ^[10]

ఎహువల చతముల

వశిష్ఠి-పుత్ర ఎహువాలా చంతమూల (ఐ.ఎ.ఎస్.టి: వసిహపుత్ర ఎహువాలా కాటమాలా) కూడా కనీసం 24 సంవత్సరాలు పరిపాలించారు. 2, 8, 9, 11, 13, 16, 24 నాటి శాసనాల ద్వారా ధ్రువీకరించబడింది. ఆయన ఇక్ష్వాకు రాజ్యం దాని అత్యున్నత స్థాయికి చేరుకుంది. అతని పాలనలో.^[10] ఆయన పాలనలో అనేక హిందూ, బౌద్ధ మందిరాలు నిర్మించబడ్డాయి. ^[10] ఆయన పటగండి గూడెం శాసనం భారత ఉపఖండంలో కనుగొనబడిన పురాతన రాగి-ఫలకంగా భావించబడుతుంది.^[16]

ఇహువాకు పాలనలో ఇక్ష్వాకు రాజ్యం బహుళ విదేశీ దండయాత్రలను ఎదుర్కొన్నట్లు తెలుస్తోంది. సర్వదేవ ఆలయ శాసనం తన సైన్యాధ్యక్షుడు అనిక్కే యుద్ధరంగంలో సాధించిన విజయాలు గురించి తెలియజేసింది. కులహాకా మహాసేనాపతి చంతాపుల స్మారక స్తంభం కూడా యుద్ధ విజయాలను సూచిస్తుంది.^[17]ఎహువాల కుమారుడు, రాణి కపనాశ్రీ (కపనాశ్రీ) హరితి-పుత్ర వీరపురుషదత్తా వారసుడిగా: మహారాజా కుమార, మహాసేనపతి బిరుదులను స్వీకరించాడు. అయినప్పటికీ ఆయన సింహాసనాన్ని అధిరోహించలేదు. బహుశా ఆయన తన తండ్రికి ముందు మరణించి ఉండవచ్చు అని భావిస్తున్నారు. ఎహువాలా తరువాత వమ్మబట్ట కుమారుడు రుద్రపురుషదత్తా, మహాక్షత్రపా (పశ్చిమ క్షత్రప పాలకుడు) కుమార్తె సింహాసనాధిష్టులయ్యారు.^[17]

ఎహువాలా పాలనలో షకులు (పశ్చిమ క్షత్రపాలు) ఇక్ష్వాకు రాజ్యాన్ని బాగా ప్రభావితం చేసినట్లు తెలుస్తుంది. ఈ కాలంలో జారీ చేయబడిన కొన్ని శాసనాలు రాజుకు షాకా బిరుదు స్వామినును ఉపయోగిస్తాయి. తన కుమారుడు రుద్రపురుషదత్తా 11 వ పాలనా సంవత్సరంలో జారీ చేయబడిన వమ్మభట్ట జ్ఞాపకార్థం ఒక శాసనం మునుపటి రాజులందరికీ ఈ స్వామినును ఉపయోగిస్తుంది.^[17]

రుద్రపురుషదత్త

రుద్ర-పురుషదత్తా (సా.శ. 300-325) నాగార్జునకొండ స్తంభం శాసనం

వశిష్ఠి-పుత్ర రుద్ర-పురుష-దత్తా (ఐ.ఎ.ఎస్.టి: వసిహపుత్ర రుద్రపురుసదత్తా) రెండు శాసనాలు ధ్రువీకరించబడ్డాయి. గుజరాలా శాసనం, అతని 4 వ పాలనా సంవత్సరానికి చెందినది. కేశ్రీ ఆయుర్ధాయం పెరిగినందుకు నోడు కేశ్రీ చేత హలంపుర-స్వమిను దేవతకు భూమి మంజూరు చేసాడని ఈ శాసనం సూచిస్తుంది. 11 వ పాలనా సంవత్సరానికి చెందిన నాగార్జునకొండ శాసనం రాజు తల్లి వమ్మభట్ట జ్ఞాపకార్థం ఒక స్తంభం నిర్మించడాన్ని నమోదు చేస్తుంది.^[17]

అమెరికా విద్యావేత్త " రిచర్డు సలోమను " అభిప్రాయం ఆధారంగా "రుద్రపురుషదత్త రాజు కాలానికి చెందిన నాగార్జునకొండ స్మారక స్తంభ శాసనం పాశ్చాత్య క్షత్రపాలు, నాగార్జునకొండ ఇక్ష్వాకు పాలకుల మధ్య వైవాహిక సంబంధాన్ని ధృవీకరిస్తుంది". ^[18]

పతనం

నాజీర్జునకొండలోని శిథిలమైన అష్టబు-హుజా-స్వామిను ఆలయంలో అభిరా రాజు వశిష్ఠి-పుత్ర వాసుసేన 30 వ పాలనా సంవత్సరానికి చెందిన ఒక శాసనం కనుగొనబడింది.^[1] ఇది నాసికు చుట్టుపక్కల ప్రాంతాన్ని పరిపాలించిన అభిరాలు ఇక్ష్వాకు రాజ్యంమీద దాడి చేసి ఆక్రమించాడని ఊహాగానాలకు దారితీసింది. అయితే దీనిని నిశ్చయంగా చెప్పలేము.^[3]4 వ శతాబ్దం మధ్య నాటికి పల్లవులు పూర్వ ఇక్ష్వాకు భూభాగం మీద నియంత్రణ సాధించారు. ఇక్ష్వాకు పాలకులు సామంతుల హోదాకు తగ్గించబడి ఉండవచ్చు. ^[19]

గ్రామ పాలన

1. ఇక్ష్వాకుల కాలంలో ఐదేసి గ్రామాలను కలిపి గ్రామ పంచికగా పిలిచేవారు. 2. మహాగ్రామ అనే భూభాగం మహాగ్రామిక ఆధీనంలో ఉండేది. 3. వ్యవసాయం ప్రధాన వృత్తి. 4. పంటలో ఆరో వంతు పన్నుగా చెల్లించేవారు. 5.భూమిపై రాజుకే సర్వాధికారం. 6. వృత్తి పనివారు శ్రేణులుగా ఏర్పడేవారు. 7. పర్ణిక శ్రేణి (తమలపాకుల వారి సంఘం),పూసిక శ్రేణి (మిఠాయిలు చేసేవారి సంఘం) ఉండేవి. 8. వీటికి కులిక ప్రముఖుడు శ్రేణి నాయకుడుగా ఉండేవాడు. 9. దేవాలయాలు, మంటపాల నిర్వహణ కోసం అక్షయనిధి ఉండేది.

సమాజం

వర్ణ వ్యవస్థ ఉండేది. సంఘంలో బ్రాహ్మణులకు అధిక గౌరవం దక్కింది. రాజులు బ్రాహ్మణులకు అగ్రహారాలు, బ్రహ్మదేవాలు బహుమతులుగా ఇచ్చేవారు. సంఘంలో స్త్రీలకు గౌరవం ఉండేది. వృత్తిపనివారు శ్రేణులుగా ఏర్పడి వర్తకం చేసేవారు. బౌద్ధ, జైన భాగవత మతాలు ప్రాచుర్యం పొందాయి. రాణివాసపు స్త్రీలు, వివిధ వృత్తుల వాళ్లు బౌద్ధ విహారాలు, చైత్యాలు,స్థూపాలకు విరివిగా దానాలు చేసేవారు.ఇక్ష్వాకుల శాసనాల్లో నిగమ,గోఠీ అనే పదాలు కన్పిస్తాయి. ఇవి స్వయం సంఘాలని చెప్పొచ్చు.

ఇక్ష్వాకుల కాలంలో విదేశీ వాణిజ్యం రోమన్ దేశంతో జరిపినట్లు తెలుస్తోంది. అమరావతి, వినుకొండ, చేబ్రోలు,భట్టిప్రోలు, నాగార్జునకొండ ప్రాంతాల్లో రోమన్ బంగారు నాణేలు లభ్యమవ్వడమే ఇందుకు నిదర్శనం. ఘంటశాల, కొడ్డూర (గూడూరు), మైసోలియా (మచిలీపట్నం) తూర్పు తీరంలో రేవు పట్టణాలుగా ప్రసిద్ధి చెందాయి. పశ్చిమ తీరంలో కళ్యాణ్, సోపార, బారుకచ్ఛ ప్రధాన వర్తక రేవులుగా గుర్తింపు పొందాయి.

మతం

ఇక్ష్వాకుల కాలంలో బౌద్ధంతో పాటు,కార్తికేయ,శివ,అష్టభుజస్వామి,మాతృదేవత ఆరాధన కన్పిస్తుంది. అమరావతి, నాగార్జునకొండ మహాసాంఘిక శాఖ భిక్షువులకు కేంద్ర స్థానాలు. ఇక్కడ అపరమహావినయ శైలీయులు, బహుశృతీయులు, మహిశాసకులు మొదలైన బౌద్ధ సంఘాలు నివసించేవారు. బోధివృక్షం, బుద్ధుడి పాదాలు, ధర్మచక్రాలు,మహాస్థూపాలను ప్రజలు ఆరాధించేవారు.నాగార్జునుడు, ఆర్యదేవుడు మహాసాంఘిక శాఖకు ప్రధాన సిద్ధాంతకర్తలు.

శూన్యవాదాన్ని ఆచార్య నాగార్జునుడు,భావవివేకుడు,ఆర్యదేవుడు ప్రతిపాదించారు.ధర్మకీర్తి బౌద్ధయోగాచార సిద్ధాంతాన్ని ప్రతిపాదించారు.దిన్నాగుడు సంస్కృత భాషలో ప్రమాణ సముచ్ఛయం గ్రంథాన్ని రచించారు.సాంఖ్యసారికా గ్రంథాన్ని ఈశ్వర కృష్ణుడు రచించారు. ఎహువల ఛాంతమూలుడి సేనాని ఎలిసిరి సర్వదేవ ఆలయం నిర్మించాడు. ఇతడి కాలంలోనే పుష్పభద్రస్వామి, హరీతి, కుమారస్వామి ఆలయాలు నాగార్జునకొండ లోయలో నిర్మించారు.

ఇక్ష్వాకులు పాలించిన ప్రాంతాలు

గుంటూరు, ప్రకాశం, నెల్ల్లూరు, కడప, కర్నూలు, నల్గొండ జిల్లాలు

మూలాలు

1. K. Krishna Murthy 1977, p. 3. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
2. Kotra Raghunath 2001, p. 4. sfn error: no target: CITEREFKotra_Raghunath2001 (help)
3. K. Krishna Murthy 1977, p. 4. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
4. Himanshu Prabha Ray 2003, p. 140. sfn error: no target: CITEREFHimanshu_Prabha_Ray2003 (help)
5. Sudhakar Chattopadhyaya 1974, p. 116. sfn error: no target: CITEREFSudhakar_Chattopadhyaya1974 (help)
6. K. Krishna Murthy 1977, p. 5. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
7. K. Krishna Murthy 1977, p. 8. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
8. "In Nagarjunakonda Scythian influence is noticed and the cap and coat of a soldier on a pillar may be cited as an example.", in Sivaramamurti, C. (1961). Indian Sculpture (in ఇంగ్లీష్). Allied Publishers. p. 51.
9. "A Scythian dvarapala standing wearing his typical draperies, boots and head dress. Distinct ethnic and sartorial characteristics are noreworthy.", in Ray, Amita (1982). Life and Art of Early Andhradesa (in ఇంగ్లీష్). Agam. p. 249.
10. K. Krishna Murthy 1977, p. 6. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
11. "Another queen of Virapurusha was Rudradhara-bhattarika. According to D.C. Sircar she might have been related to Rudrasena II (c. a.d. 254-74) the Saka ruler of Western India" in Rao, P. Raghunadha (1993). Ancient and medieval history of Andhra Pradesh (in ఇంగ్లీష్). Sterling Publishers. p. 23. ISBN 9788120714953.
12. (India), Madhya Pradesh (1982). Madhya Pradesh District Gazetteers: Ujjain (in ఇంగ్లీష్). Government Central Press. p. 26.
13. "The Iksvakus Kings employed Scythian soldiers as their palace guards, and also an inscription hints that a colony of Scythians existed at Nagarjunakonda.", in The Journal of the Institution of Surveyors (India) (in ఇంగ్లీష్). Institution of Surveyors. 1967. p. 374.
14. K. Krishna Murthy 1977, pp. 5–6. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
15. Michael Mitchiner (1983). "The Chutus of Banavasi and their Coinage". The Numismatic Chronicle. 143: 101. JSTOR 42665170.
16. Upinder Singh 2017, p. 173. sfn error: no target: CITEREFUpinder_Singh2017 (help)
17. K. Krishna Murthy 1977, p. 7. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)
18. Richard Salomon 1998, pp. 93–94. sfn error: no target: CITEREFRichard_Salomon1998 (help)
19. K. Krishna Murthy 1977, pp. 8–9. sfn error: no target: CITEREFK._Krishna_Murthy1977 (help)

ఇతర లింకులు

• ఇక్ష్వాకుల గూర్చి
• భారతదేశ చరిత్ర - ఎమెస్కో