Prudnik
miasto we Polsce, na Gōrnym Ślōnsku From Wikipedia, the free encyclopedia
Prudnik, abo tyż Prōmnik[1] (łac. Prudnicium, miym. Neustadt in Oberschlesien, śl-miym. Neustoadt, czes. Prudník) to je miasto we Gōrnym Ślōnsku, we połedniowo-zachodnij Polsce, we ôpolskim wojewōdztwie, siydziba władz prudnickigo krysu i gminu Prudnik, stolica Ojroregiōnu Pradziŏd. Położōne we Postrzodkowyj Ojropie, na granicy Ślōnskij Niziny a Ôpawskich Gōr, nad rzykami Prudnik a Złoty Potok. Dŏwnij nojsrogsze miasto Gōrnego Ślōnska.
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| Prudnik Prōmnik | |||||
.jpg) Stare Miasto we Prudniku | |||||
| |||||
| Geografijŏ | |||||
| Krŏj |  Polska | ||||
| Historycznŏ krajina |  Gōrny Ślōnsk | ||||
| Wojewōdztwo |  ôpolske | ||||
| Krys |  prudnicki | ||||
| Gmin |  Prudnik | ||||
| Wysokość | 265 m n.p.m. | ||||
| Spōłrzyndne | 50°19′17,72″N 17°34′49,80″E | ||||
 | |||||
| Społeczyństwo | |||||
| Nastōnie | 1255 | ||||
| Prziwileje miasta | 1279 | ||||
| Wielość pōmiyszkiwŏczōw | 21 170 (2018) | ||||
| Tyngość zaludniyniŏ | 1033 ôs./km² | ||||
| Skłŏd nacyjny | Polŏki, Niymce, Ślōnzŏki | ||||
| Administracyjŏ | |||||
| Wiyrchnia | 20,5 km² | ||||
| Byrger | Grzegorz Zawiślak (2024) | ||||
| Adresa amtu miasta |
ul. Kościuszki 3 48-200 Prudnik | ||||
| Kerōnkowŏ nōmera | (+48) 77 | ||||
| Pocztowy kod | 48-200 | ||||
| Ôznaczynie aut | OPR | ||||
| Transzport | |||||
| Drōgi krŏjowe |   | ||||
| Drōgi wojewōdzke |  | ||||
 Galeryjŏ we Wikimedia Commons | |||||
| Internetowŏ zajta | |||||
Podle danych na 30 czyrwnia 2018 miasto miało 21 170 pōmiyszkiwŏczōw[2], co przi wiyrchni 20,50 km² dŏwŏ tyngość zaludniyniŏ 1033 ôs./km².
Miasto leży we połedniowo-zachodnij tajli Gōrnego Ślōnska, we Ôpolskim Ślōnsku, przi granicy ze historycznym Dolnym Ślōnskym (ôd zŏchodu) a Ôpawskim Ślōnskym (ôd połedniŏ), na przestrzyństwie dwōch fizjograficznych mezoregionōw: pōłnocnŏ tajla na Ślōnskij Nizinie, a połedniowŏ tajla na Ôpawskich Gōrach (Sudety). Prudnik zajmuje pŏrã bergōw (Czyżyk, Kaplicznŏ Gōra, Koziŏ Gōra, Ôkopowŏ, Szubiynicznŏ Gōra, Świyntŏ Gōra, Wrōblik), na połedniu ôpiyrŏ sie ô piyrsze zalesiōne stoki, przinŏleżōnce już do Landszaftowego Parku Ôpawskich Gōr[3]. We Prudniku a ôkolicy gŏdŏ sie we prudnickim dialekcie ślōnskij gŏdki. Bez administracyjne granice miasta przepływajōm rzyki Prudnik (lewy dopływ Ôsobłogi) a Złoty Potok, potoki Lubrzanka, Trzebinka a Graniczny Potok[4]. Kole 5,5 km na połednie ôd miasta przebiygŏ polsko-czeskŏ granica. Prudnik położōny je na wysokości kol. 265 m n.p.m. Nojwyżyj położōny pōnkt w mieście je na wysokości 403 m n.p.m., a nojniższy 238 m n.p.m[5].
Klimat
| Miesiōnc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Mŏj | Czy | Lip | Siy | Wrz | Paź | Lis | Gru | Rocznŏ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Strzednie tymperatury we dziyń [°C] | 0.7 | 2.4 | 7.1 | 13.4 | 17.7 | 20.8 | 22.9 | 22.9 | 18.1 | 12.8 | 7.5 | 2.5 | 12,4 |
| Strzednie dobowe tymperatury [°C] | -1.7 | 0.6 | 3.2 | 8.8 | 13.5 | 16.9 | 18.9 | 18.7 | 14.2 | 9.5 | 5 | 0.2 | 9 |
| Strzednie tymperatury we nocach [°C] | -4.4 | -3.7 | -0.7 | 3.9 | 8.7 | 12.3 | 14.3 | 14.1 | 10.3 | 6.3 | 2.6 | -2.2 | 5,1 |
| Ôpady [mm] | 53 | 46 | 62 | 69 | 99 | 114 | 133 | 99 | 87 | 58 | 56 | 54 | 77,5 |
| Wilgłość [%] | 83 | 81 | 76 | 69 | 71 | 71 | 71 | 70 | 74 | 79 | 83 | 82 | 75,8 |
| Zdrzōdło: [6] 2021-02-15 | |||||||||||||
Tajlōng
Tajlami miasta sōm:
- Gōrka
- Kolōnijŏ Karola Miarki
- Lipy
- Czyżkowy Młyn
W mieście sōm tyż ôsiedla:
- Jasiōnowe Zgōrze
- Ôsiedle Tysiōncleciŏ
- Ôsiedle Wyszyńskigo
- Ôsiedle Zacisze
Gōrka
Kolōnijŏ Karola Miarki
Czyżkowy Młyn
Jasiōnowe Wzgōrze
Ôsiedle
Tysiōncleciŏ
Tysiōncleciŏ
Ôsiedle
Wyszyńskigo
Wyszyńskigo
Ôsiedle
Zacisze
Zacisze
.jpg)
.jpg)
Teryn, na kerym powstoł Prudnik bōł na styku plymiynia Golynszyc ze Ôpolanami[7]. Przedlokacyjny zidlōng na terynie terŏźnego miasta nosiył miano Polskŏ Dziedzina (Polnisch Dorf)[8]. Założycielym miasta bōł nojwyższy marszałek Krōlestwa Czech a namiestnik Styryje – czeski wielmoża Vok I. z Rožmberka. We latach 1255–1259 założōł ôn we ôkolicy terŏźnego Prudnika pŏrã dziedzin, a we zakolu rzyki Prudnik – gotycki zōmek, co kōntrolowoł ruch na handlowyj sztrece ze Nysy do Ôpawy[9]. Prudnik bōł nojdalij wysuniyntym na pōłnoc bastiōnym ôd Krōlestwa Czech[10].
Miano Prudnik je utworzōne ôd rzeczownika prōnd (prōnd rzyczny, strōmiyń, przepływ, wartkość – po czesku proud) a ôznaczŏ, podanie jak pobliskŏ Prynżyna, rzykã ô wartkim bystrzinu, niyskorzij tyż zidlōng leżōncy nad tōm rzykōm.
Synek ôd Voka, Jindřich I. z Rožmberka kole 1279 roku dostoł dlŏ Prudnika prziwileje miasta na magdeburskim prawie. Miasto do 1337 roku bōło we granicach Morawy. We styczniu 1337 roku czeski krōl Jōn Luksymburski przedoł Prudnik za cynã 2000 grziwn princowi Bolesławowi Niymodlińskimu[11]. We 1373 roku w mieście zaczła sie epidymijŏ dżōmy. Przeżyło to ino pŏrã pōmiyszkiwŏczōw, co skryli sie we pobliskich gōrach. Po wrōcyniu do Prudnika spŏlyli wiynkszość budōnkōw i napoczli ôdbudowã miasta[12].
23 marca 1464 roku Prudnik i pobliske dziedziny bōły ôbłożone ekskōmunikōm ôd papiyża Piusa II.[13].
Po śmiyrci ôstatnigo ze Ôpolskich Piastōw, Jōna II. Dobrego, we 1532 roku miasto przeszło we reskyrowanie ôd Habsburgōw. Prudnik trefiył na 21 lŏt we rynce polskij dynastyji Wazōw (1645–1666). Niyskorzij zasik miasto przejōnli Habsburgi. Miasto bōło włŏsnościōm krōla, a stało sie prynżnym ôstrzodkym rzemiyślniczym i handlowym. Znane bōły prudnicke płōcienniki, eksportujōnce swoje produkty do Niderlandōw, a tyż garbarze. Po wrŏcłōwskim pokoju (1742), miasto społym ze cołkim Ślōnskym znŏdło sie we granicach Prus.
Po przegranych ślōnskich wojaczkach, we lutym 1779 w czasie wojaczki ô bajerskõ sukcesyje Austryjŏki przekludziyli artyleryjskõ atakã na Prudnik, skirz czego spŏlyło sie bezma cołke miasto. We ôdwecie Prusaki zniszczōły Karniōw.
We niymieckich czasach miasto nosiyło miano Neustadt, nale Ślōnzŏki durch używali miana Prudnik abo Prōmnik, a Polŏki – Prądnik. Skirz praktyk germanizacyjnych Polŏki ze Prudnika wysyłali swoje bajtle poza Ślōnsk, na dŏwne teryny Polskigo Krōlestwa, coby w pokoju mogły uczyć sie polskij gŏdki. Pisoł ô tym Filip Robota we „Gazecie Toruńskij”[14].
Z czasym Prudnik stoł sie nojsrogszym miastym Gōrnego Ślōnska[15][16]. Włŏsnościōm Prudnika bōło 11 dziedzin: Cisłowice, Dymbowiec, Dytmarōw, Jasiōna, Krziżkowice, Lubrza, Nowŏ Wieś, Pierōnkowice, Pokrziwnŏ, Skrzipiyc, Szybowice a tajla ôd Rudiczki. We 1828 miasto miało kole 4000 pōmiyszkiwŏczōw. W mieście powstoły piyrsze przyndzalnie a tkalnie wołny, lnu i hedbŏwu, a tyż założōnŏ ôd żydowskigo industryjalistã Samuela Fränkla fabryka adamaszku (do 2011 ZPB „Frotex” S.A.). Wybudowanŏ bōła tyż cegłōwnia, piwowar, młyny a fabryka ôctu. We nawiōnzaniu do nojwŏżniyjszych fachōw ôd pōmiyszkiwŏczōw miasta, Prudnik bōł mianowany „miastym ôd tkaczy i szwiecōw”[17][18].
Po piyrszyj wojnie światowyj we Prudniku powstoły dwa dynkmale ôfiarōm bojōw: jedyn na smyntŏrzu, co stoji do dzisiej, a drugi we parku, co we 1961 roku ôstoł zmiyniōny we dynkmal zabitym czōnkōm Ferajnu Polŏkōw we Niymcach. Ôd 1919 roku Prudnik przinŏleżoł do nowo utworzōnyj prowincyje Gōrny Ślōnsk. Prowincyjŏ bōła zlikwidowanŏ we 1938 roku, a 18 stycznia 1941 bōła utworzōnŏ zaś. We 1921 roku w czasie absztimōngu we Gōrnym Ślōnsku Prudnik znŏd sie poza terynym absztimōngowym, choć bōły sam polske ôrganizacyje, w tym Polskŏ Wojskowŏ Ôrganizacyjŏ Gōrnego Ślōnska, Ferajn Polŏkōw we Niymcach a Polsko-Katolicke Szkolŏrske Tŏwarzistwo[19].
W czasie drugij wojny światowyj w mieście funkcjōniyrowały ôbozy przimusowyj roboty a robocze ôddzioły wojynnych zebranych. We 1945 roku, po zajyńciu Prudnika ôd wojsk sowieckich, prziwiyziōne sam bōły przimusowe polske wysiedlyńce ze terynōw anektowanych ôd SSSR. Polŏki broły czynny udzioł we rewitalizacyji tego placu. Na poczōntku miasto nosiyło miano Prądnik. Ôficjalnŏ zmiana miana na ślōnski Prudnik stała sie 7 mŏja 1946 roku[20].
Na przełōmie mŏja a czyrwnia 1945 grupa Czechōw przibyła do Prudnika i wywiesiła czechosłowackõ fanã na rathausie. Ôgłosiyli ôni prziłōnczynie Prudnika do Czechosłowacyje. Przegōniyli ônych polske wojŏki beze strzylaniny[21].
Ôd 6 paździyrnika 1954 do 27 paździyrnika 1955 we klŏsztōrze świyntego Jozefa we Prudniku internowany bōł prymas Polski Stefan Wyszyński. W czasie pobytu we Prudniku Wyszyński zaczōn pisać pŏciyrz Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego[22].
Ôd 1999 roku Prudnik je siydzibōm prudnickigo krysu. We 2011 roku 10,5% miyszkańcōw krysu (6074 ôsōb) zadeklarowało przinŏleżność do ślōnskij nacyje[23].
| Ôpis | Cołkość | Baby | Chopy | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| jednotka | ôsōb | % | ôsōb | % | ôsōb | % |
| populacyjŏ | 21170 | 100 | 11241 | 53,1 | 9929 | 46,9 |
| tyngość zaludniyniŏ
(miyszk./km²) |
1033 | 548 | 485 | |||
Wykŏz wielości miyszkańcōw Prudnika we danych latach[24][25][26][27][28][29]:
Piramida wieku miyszkańcōw
Piramida wieku miyszkańcōw Prudnika we 2019 roku[30]:
_ID_628446.jpg)
.jpg)
.jpg)
Podle regestu Nŏrodnego Instytutu Erbowizny na wykŏz zabytkōw wpisane sōm[31]:
- stare miasto
- kościōł świyntego Michała Archanioła
- klŏsztōr bonifratrōw
- kościōł świyntych Apostołōw Piotra a Pawła
- rujina klŏsztōru
- przidrōżnŏ kapla
- przidrōżnŏ kapla świyntego Antoniego
- plebania
- kōmunalny smyntŏrz
- żydowski smyntŏrz
- zbór Kościoła Zielōnoświyntkowego
- zbiorowŏ mogiła ôfiar drugij wojny światowyj
- park miejski
- Wieża Woka
- ôbrōnne mury
- rathaus
- „Katolicki Dōm”
- dōmy przi ul. Batorego 7, 11
- dōm przi ul. Bolesława Chrobrego 34, 51
- dōmy przi ul. Damrota 21, 23
- dōm przi ul. Górnyj 1
- dōm przi ul. Jagiellońskij 3
- Wila familije Fränkel
- śledczy hereszt
- dōmy przi ul. Krótkij 1, 2, 3, 4
- dōm przi ul. Młyńskij 1/3
- wila przi ul. Nyskij 2
- wila Samuela Fränkla
- dōm przi ul. Parkowyj 2
- miejska łaźnia przi ul. Parkowyj 4
- dōmy przi ul. Piastowskij 9, 22
- budōnek medycznego liceum
- kōntek
- dōm przi ul. Ratuszowyj 7
- dōmy przi Rynku 2, 3, 22, 25, 26
- dōmy przi ul. Sobieskigo 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13, 30
- dōmy – mieszczańskie kamynice przi ul. Zamkowyj 1-2, 3-7
- wodny młyn zwany Młynym Czyżyka
- kamynica przi ul. Kołłątaja 2
- budōnek II Liceum Ôgōlnokształcōncego
_(2).jpg)
Bez Prudnik przebiygajōm:
- drōga krŏjowŏ 40
- drōga krŏjowŏ 41
- drōga wojewōdzkŏ 414
Prudnik posiadŏ połōnczyniŏ banowe, miyndzy inkszymi, ze: Warszawōm, Krakowym, Jelyniōm Gōrōm, Nysōm a Kandzierzinym-Kojźlym.
.jpg)
- Prudnicki Ôstrzodek Kultury
- Muzeum Prudnickij Ziymie
- Klub Piszōncych Ludzi we Prudniku
- Kino „Diana”
- Prudnickŏ Fotograficznŏ Grupa
- Tyjater Bez Garderoby
- Plastycznŏ grupa „Bo Po Co”
Kulturalne fajry
- Dni Prudnika
- Miyndzynŏrodowy Jazzowy Festiwal (Jazz Festiwal Prudnik)
- Ślōnski Festiwal Prudnickij Ziymie miana Ludwiga van Beethovena
- Wystŏwka Chopskich Twōrcōw i Artystycznego Rzymiosła Polsko-Czeskigo Pograniczŏ
- Tŏrgi Gyszefciŏrstwa a Rzymiosła Inter–Regiōn „Dōm i Zygroda”
.jpg)
Prudnik je skamracōny ze:
- Nicolaus Henelius (nar. 1582 we Prudniku, um. 1656 we Wrocławiu) – historyk
- Anna Myszyńska (nar. 1931 we Kōrnicy, um. 2019 we Nysie) – pisŏrka
- Jan Góra (nar. 1948 we Prudniku, um. 2015 we Poznaniu) – katolicki ksiōndz
- Andrea Rischka (nar. 1991 we Prudniku) – śpiywaczka
.jpg)
- Reinhold Olesch: Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg. Wiesbaden: Kommission bei Otto Harrassowitz, 1958.
- GUS, Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2018 r. Stan w dniu 30 VI, stat.gov.pl, 12 października 2018 [dostymp 2019-04-15] (polski).
- Geo-System, Prudnik – System Informacji Przestrzennej – e-mapa.net, prudnik.e-mapa.net [dostymp 2021-02-19] (polski).
- Andrzej Dereń, Prudnik ma nowy plan miasta, 20 czerwca 2018 [dostymp 2021-02-19] (polski).
- climatebase.ru (pol.). [dostymp 2021-02-16].
- Fryderyk Kremser, Góry Opawskie, czyli okolice Biskupiej Kopy, Ôpole: Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej, 1986.
- Andrzej Dereń, Tygodnik Prudnicki - Najstarszy prudnicki wojownik, www.tygodnikprudnicki.pl, 4 siyrpnia 2010 [dostymp 2021-02-03].
- Augustin Bogislaus Weltzel: Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku. Opole: Wydawnictwo MS, 2005. ISBN 83-8894-560-2.
- Jak Czesi założyli Prudnik, Nowa Trybuna Opolska, 23 mŏja 2013 [dostymp 2020-08-26] (polski).
- Miasto Prudnik. Średniowiecze, www.skladnica-gornoslaska.pl [dostymp 2020-03-06].
- Leszek Bobowski, Miasto w ogniu, „Tygodnik Prudnicki”, 22 września 2010 [dostymp 2019-03-07].
- Tadeusz Kwaśniewski, Nie zapłacili za księcia, nto.pl, 16 siyrpnia 2002 [dostymp 2021-02-19] (polski).
- Gminne Centrum Kultury w Białej: Filip Robota, gckbiala.pl, 21 stycznia 2015 [dostymp 2021-02-19] (polski).
- Akta miasta Prudnika, Archiwum Państwowe w Opolu searcharchives.pl, 1402–1945 [dostymp 2020-02-11] (polski).
- Antoni Weigt, Zabytki wokół nas – wykończalnia, „„Tygodnik Prudnicki””, 50 (525), 14 grudnia 2000 [dostymp 2020-02-11] (polski).
- Centrum Tradycji Tkackich – Muzeum Ziemi Prudnickiej, muzeumprudnik.pl [dostymp 2019-03-04].
- Centrum Tradycji Tkackich w Prudniku – Prudnik – Slezsko bez hranic, silesiatourism.com [dostymp 2019-03-04].
- Prudnik - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy (pol.). encyklopedia.pwn.pl. [dostymp 2021-02-19].
- Andrzej Dereń, Tygodnik Prudnicki - Historia: Zdobyli Prudnik na wozie drabiniastym, www.tygodnikprudnicki.pl, 12 stycznia 2011 [dostymp 2021-02-19].
- Krzysztof Ogiolda, Prudnik Las. Tu odgrodzili prymasa Wyszyńskiego od świata, 6 października 2014 [dostymp 2021-02-19].
- Krzysztof Ogiolda, Ślązacy na Śląsku wszędzie są mniejszością, Nowa Trybuna Opolska, 31 lipca 2013 [dostymp 2021-03-14] (polski).
- Demografia – Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostymp 2019-01-06].
- Prudnik – HKKNOS [dostymp 2019-01-06] (polski).
- Klimek, Renata, Identyfikacja barier przekształceń terenów poprzemysłowych w Prudniku. Przykład zakładów przemysłu bawełnianego „Frotex”, „Studia Miejskie” (nr 11), 2013, ISSN 2082-4793 [dostymp 2020-02-24] (polski).
- Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Neustadt, web.archive.org, 6 września 2017 [dostymp 2019-01-06] [zarchiwizowane z adresy 2017-09-06].
- Rocznik statystyczny. R. 11, 1947, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1947 [dostymp 2019-03-21].
- LUDNOŚĆ W 1980 R. Spia treśol. x Uwagi ogólne Ludność... 4 s # 2. Ruch naturalny ludności PDF, docplayer.pl [dostymp 2019-02-22].
- Prudnik w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-03-01] (polski).
- Rejestr zabytków nieruchomych woj. opolskiego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 110–113.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
