Uellsi i Ri Jugor

Uellsi i Ri Jugor (Anglisht: New South Wales, ose shkurt NSW) është një shtet në bregun lindor të Australisë. Ai kufizohet me Viktorian në jug, me Australinë Jugore në perëndim dhe me Queensland në veri. Bregdeti i saj kufizohet me detet Korale dhe Tasmane në lindje. Australian Capital Territory është një enklavë brenda shtetit. Kryeqyteti i Uellsit të Ri Jugor është Sydney, i cili është gjithashtu qyteti më i populluar i Australisë. Në mars të vitit 2019, popullsia e Uellsit të Ri Jugor ishte mbi 8 milion,^[1] duke e bërë atë shtetin më të populluar të Australisë.

Uellsi i Ri Jugor
Shtet
Flamuri Stema
Nofka(t):  Shteti i Parë Shteti Kryesor
Parimet:  Orta Recens Quam Pura Nites (I sapo ringjallur, sa shkëlqeni)
Vendndodhja e Uellsit të Ri Jugor në Australi
Koordinatat: 32°S 147°E
Vendi	Stampa:Country data AUS Australia
Kolonia e Kurorës si Kolonia e Uellsit të Ri Jugor	26 janar 1788
Qeveria përgjegjëse	6 June 1856
Federata	1 janar 1901
Akti i Australisë	3 mars 1986
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Sydney
Administrata	128 zona të qeverisjes vendore
Qeveria
• Lloji	Monarkia kushtetuese, demokraci parlamentare
• Trupi	Qeveria e Uellsit të Ri Jugor
• Guvernator	Margaret Beazley
• Kryeministri	Dominic Perrottet (Liberal)
Legjislatura Dhoma e lartë Dhoma e ulët	Parlamenti i Uellsit të Ri Jugor Këshilli Legjislativ (42 vende) Asambleja Legjislative (93 vende)
Gjyqësori	Gjykata e Lartë Gjykata e Qarkut Gjykata Lokale
Përfaqësimi federal	Parlamenti i Australisë Vendet e Dhomës 47/151 Vendet e Senatit 12/76
Sipërfaqja
• Gjithsej	809.952 km2 (312.724 sq mi)
• Sipërfaqe tokësore	801.150 km2 (309.326 sq mi)
• Sipërfaqe ujore	8.802 km2 (3.398 sq mi)
Sipërfaqja vendi	5-të
Lartësia më e lartë (Mali Kosciuszko)	2.228 m (7.310 ft)
Popullsia  (Dhjetor 2021)[1]
• Gjithsej	8.095.430
• Vendi	1-rë
• Dendësia	10,0/km2 (300/sq mi)
• Dendësia vendi	3-të
Zona kohore	UTC+10 (AEST) UTC+11 (AEDT) UTC+9:30 (ACST) (Broken Hill) UTC+10:30 (ACDT) (Broken Hill) UTC+10:30 (LHST) (Lord Howe Island) UTC+11:00 (LHDT) (Lord Howe Island)
Kodi postar	NSW
Kodi ISO 3166	AU-NSW
GSP year	2019–20
GSP ($A million)	$624,923[2] (1-rë)
GSP per capita	$76,876 (4-të)
IZHNJ (2019)	0.945[3] very high · 3 nga 8
Faqja zyrtare	www.nsw.gov.au
Emblemat[4]

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Uellsit të Ri Jugor

Banorët origjinal të Uellsit të Ri Jugor ishin fiset Australianët aborigjenë që arritën në Australi rreth 40,000 deri në 60,000 vjet më parë. Para ardhjes së evropianëve, rajoni kishte rreth 250,000 banorë aborigjenë.^[5]

Xhejms Kuk ishte evropiani i parë që vizitoi Uellsin e Ri Jugor kur ai kreu një studim përgjatë bregdetit lindor të pavënë në hartë të kontinentit me emrin holandez Hollanda e Re, tani Australi. Në ditarin e tij origjinal që përfshin studimin, në trefishim për të kënaqur Urdhërat e Admiralit, Kuk fillimisht e emëroi vendin "Uellsi i Ri", pas Uellsit. Sidoqoftë, në kopjen e mbajtur nga Admiralty, ai "rishikoi formulimin" te "Uellsi i Ri Jugor".^[6]

Gjatë shekullit të 19-të, zonat e mëdha u ndanë me sukses për të formuar kolonitë britanike të Tasmanisë (u shpall si një koloni më vete e quajtur Van Diemen's Land më 1825), Australia e Jugut (1836), Viktoria (1851) dhe Queensland (1859). Qeveria përgjegjëse iu dha kolonisë së Uellsit të Ri Jugor më 1855. Pas Traktatit të Waitangit, William Hobson shpalli sovranitetin britanik mbi Zelandën e Re më 1840. Në vitin 1841 u nda nga Kolonia e Uellsit të Ri Jugor për të formuar koloninë e re të Zelandës së Re.

Gjeografia

Zona e Uellsit të Ri Jugor është 809,444 km².^[7] Vija bregdetare është 2.137 km e gjatë.^[8]

Uellsi i Ri Jugor kufizohet në veri me Queensland, në perëndim me Australinë Jugore, në jug me Viktorian dhe në lindje me detet Korale dhe Tasmane. Territori i Kryeqytetit Australian dhe Jervis Bay Territory formojnë një entitet të administruar veçmas që kufizohet plotësisht nga Uellsi i Ri Jugor. Tri qytetet më të mëdha të Uellsit të Ri të Jugut janë Sydney, Newcastle dhe Wollongong, shtrihen pranë qendrës së një rripi të ngushtë bregdetar që shtrihet nga zonat me temperatura të ftohta në bregdetin e largët jugor në zonat subtropikale pranë kufirit të Queensland.

Demografia

Popullsia e vlerësuar e Uellsit të Ri Jugor në fund të shtatorit 2018 ishte 8,023,700 njerëz, që përfaqëson afërsisht 31,96% të popullsisë mbarëkombëtare.^[1]

Në qershor 2017 Sydney ishte shtëpia e pothuajse dy të tretave (65.3%) të popullsisë së NSW.^[9]

Gjuha

26.5% e njerëzve në Uellsin e Ri Jugor flasin një gjuhë tjetër përveç anglishtes: mandarin (3.2%), arabisht (2.7%), kantonisht (1.9%), vietnamisht (1.4%) dhe greqisht (1.1%).^[10][11]

Feja

Në regjistrimin e popullsisë në vitin 2016, fetë më të shpeshta të raportuara dhe emërtimet e krishtera ishin katolikizmi romak (24,7%), anglikanizmi (15.5%) dhe Islami (3.6%). 25.1% e popullsisë e përshkruan veten se nuk kishin fe.^[10][11]

Shtete të binjakëzuara

Uellsi i Ri Jugor në historinë e fundit ka ndjekur partneritete bilaterale me shtete / provinca dhe metropole të tjera të federuara përmes krijimit të një rrjeti të marrëdhënieve të shtetit të binjakëzuar. Shteti aktualisht ka 7 shtete të binjakëzuar:^[12]

• Guangdong, Kinë (që nga viti 1979)
• Tokyo, Japoni (që nga viti 1984)
• Ehime, Japoni (që nga viti 1999)^[13]
• Nordrhein-Westfalen, Gjermani (që nga viti 1989)
• Seuli, Korea Jugore (që nga viti 1991)
• Jakarta, Indonezi(që nga viti 1994)
• California, Shtetet e Bashkuara (që nga viti 1997)

Referime

1. "National, state and territory population – December 2021" (në anglisht). Australian Bureau of Statistics. 28 qershor 2022. Arkivuar nga origjinali më 29 qershor 2022. Marrë më 1 korrik 2022.
2. "5220.0 – Australian National Accounts: State Accounts, 2019–20" (në anglisht). Australian Bureau of Statistics. 20 nëntor 2020. Arkivuar nga origjinali më 17 qershor 2016. Marrë më 20 janar 2021.
3. "Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (në anglisht). Marrë më 24 janar 2022.
4. "NSW State Flag & Emblems" (në anglisht). Qeveria e Uellsit të Ri Jugor. Arkivuar nga origjinali më 18 shtator 2015. Marrë më 5 tetor 2015.
5. "Aboriginal settlement" (në anglisht). About NSW. Arkivuar nga origjinali më 22 shtator 2013. Marrë më 21 shtator 2013.
6. Wharton, W.J.L (1893). "Preface". Captain Cook's Journal During the First Voyage Round the World (në anglisht). London: Eliot Stock – nëpërmjet Project Gutenberg.
7. "Area of Australia, States, and Territories" (në anglisht). Geoscience Australia. 2005-08-31. Arkivuar nga origjinali më 2 korrik 2010. Marrë më 16 mars 2020.
8. "Coastline Lengths" (në anglisht). Geoscience Australia. 2003-08-07. Arkivuar nga origjinali më 2009-06-18. Marrë më 2010-06-19.
9. "3218.0 – Regional Population Growth, Australia, 2016–17: Main Features". Australian Bureau of Statistics (në anglisht). Zyra e Statistikave Australiane. 24 prill 2018. Marrë më 13 tetor 2018. Estimated resident population, 30 June 2017.
10. "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 22 qershor 2019. Marrë më 16 mars 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
11. "2016 Census Community Profiles: New South Wales" (në anglisht). Quickstats.censusdata.abs.gov.au. Arkivuar nga origjinali më 22 qershor 2019. Marrë më 16 mars 2020.
12. "Building international relationships" (në anglisht). NSW Government. Arkivuar nga origjinali më 14 nëntor 2017. Marrë më 14 nëntor 2017.
13. "International exchange activated with globalization" (në anglisht). Prefektura Ehime. Arkivuar nga origjinali më 30 shtator 2018. Marrë më 1 nëntor 2018.