From Wikipedia, the free encyclopedia
Tajlanda. e njohur historikisht si Siami, dhe zyrtarisht Mbretëria e Tajlandës është një vend në Azinë Juglindore, i vendosur në qendër të Gadishullit Indochina, që përfshin 513,120 kilometra katrorë, me një popullsi prej gati 70 milionë banorësh.[7] Vendi kufizohet në veri me Mianmarin dhe Laosin, në lindje me Laosin dhe Kamboxhian, në jug me Gjirin e Tajlandës dhe Malajzinë, dhe në perëndim me Detin Andaman dhe skajin e Mianmarit. Tajlanda gjithashtu ndan kufijtë detarë me Vietnamin në juglindje, dhe Indonezinë dhe Indinë në jugperëndim. Bangkok është kryeqyteti i vendit dhe qyteti më i madh.
Mbretëria e Tajlandës
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Himni: เพลงชาติไทย "Phleng Chat" Himni mbretëror: สรรเสริญพระบารมี "Sansoen Phra Barami" | |||||
.svg)  | |||||
| Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Bangkok 13°45′N 100°29′E | ||||
| Gjuha zyrtare dhe gjuha kombëtare | Tajlandisht | ||||
| Gjuhët e folura | Tajlandisht, Isan, Lanna, Dambro, Karen, Pattani Malay, Bangkok Malay | ||||
| Besimi (2018)[1] | |||||
| Nofka | Tajlandezë, Siamez | ||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Monarkia kushtetuese parlamentare unitare gjysmë-demokratike[2] | ||||
• Monarku | Vajiralongkorn (Rama X) | ||||
• Kryeministri | Prayut Chan-o-cha | ||||
| Kuvendi | Asambleja Kombëtare | ||||
| Senati | |||||
| Dhoma e Përfaqësuesve | |||||
| Formimi | |||||
• Mbretëria Sukhothai | 1238–1448 | ||||
• Mbretëria Ayutthaya | 1351–1767 | ||||
• Mbretëria Thonburi | 1767–1782 | ||||
• Mbretëria Rattanakosin | 6 prill 1782 | ||||
• Monarkia kushtetuese | 24 qershor 1932 | ||||
• Kushtetuta e tanishme | 6 prill 2017 | ||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 513,120 km2 (198,120 sq mi) (50-të) | ||||
• Ujë (%) | 0.4 (2,230 km2) | ||||
| Popullsia | |||||
• Përllogaritje 2022 | 69,648,117 (20-të) | ||||
• 2010 census | 64,785,909[3] (21-të) | ||||
• Dendësia | 132.1/km2 (342.1/sq mi) (88-të) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2022 | ||||
• Gjithsej |  $1.480 trillion[4] (23-të) | ||||
• Për kokë banori | $21,114[4] (73-të) | ||||
| PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2022 | ||||
• Gjithsej | $534.758 billion[4] (28-të) | ||||
• Për kokë banori | $7,631[4] (89-të) | ||||
| Monedha | Baht (฿) (THB) | ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Gini (2020) |  35.0[5]i mesëm | ||||
| IZHNJ (2021) |  0.800[6]shumë i lartë · 66th | ||||
| Zona kohore | UTC+7 (ICT) | ||||
| Formati i datës | dd/mm/yyyy (BE) | ||||
| Ana e drejtimit të makinës | left | ||||
| Prefiksi telefonik | +66 | ||||
| Kodi i internetit TLD |
| ||||
|
| |||||
Përveç një periudhe të shkurtër të demokracisë parlamentare në mesin e viteve 1970, Tajlanda ka alternuar periodikisht midis demokracisë dhe sundimit ushtarak. Që nga vitet 2000, vendi është kapur në një konflikt të ashpër politik të vazhdueshëm midis mbështetësve dhe kundërshtarëve të Thaksin Shinawatra, i cili rezultoi në dy grushte shteti (në 2006 dhe 2014), së bashku me krijimin e kushtetutës së saj të tanishme, një qeveri nominalisht demokratike pas zgjedhjeve të përgjithshme tajlandeze të vitit 2019, dhe protesta të mëdha pro-demokracisë në 2020-2021, të cilat përfshinin kërkesa të pashembullta për të reformuar monarkinë. Që nga viti 2019, ajo ka qenë nominalisht një monarki kushtetuese parlamentare; në praktikë, megjithatë, avantazhet strukturore në kushtetutë kanë siguruar mbajtjen e pushtetit të ushtrisë.[8]
Tajlanda është një fuqi e mesme në çështjet globale dhe një anëtar themelues i ASEAN, dhe renditet shumë lart në Indeksin e Zhvillimit Njerëzor. Ajo ka ekonominë e dytë më të madhe në Azinë Juglindore dhe të 22-tën më të madhe në botë nga PPP. Tajlanda klasifikohet si një ekonomi e sapo industrializuar, me prodhimin, bujqësinë dhe turizmin si sektorë kryesorë.[9][10]
Tajlanda diku nga shekulli IX-të ishte populluar me fiset Tai nga jugu i Kinës. Në shekullin e XIII në këtë pjesë paraqitet Mbretëria e Sukotait (Sukothai), mbretëri e cilave ju nënshtrua në shekullin e XIV-të mbretërisë së Ajutaut (Ajutthaya) e cila e kishte nënshtruar edhe Kamboxhianë. Gjatë shekullit të XVII-të fillon ndikimi i madh holandezë, anglezë dhe francezë. Në vitin 1767 pason pushtimi i Ajutajës nga ana e Birmanisë, pas dëbimit të të cilëve më 1782 vjen në fuqi dinastia Kakri (Chakri)
Në shekullin XIX përsëri Tajlanda bie nën ndikimin e evropianëve dhe përkundë humbjeve të mëdha territoriale të shkaktuara nga fqinjët e ndihmuar nga francezët dhe britanikët, Tailanda ja arrin që të mbajë pavarësinë e saj politike. Kështu më 1932 pas një konflikti shtetërorë kalohet nga monarkia absolute në monarki konstitucionale.
Gjatë luftës së II-të botërore Tajlanda i afrohet politikisht Japonisë. Pas kësaj politika e brendshme veçohet nga ndryshimet në mes të puçeve ushtarake dhe demokracisë. Më 1970 Tajlandën e kaplon vala e emigrantëve nga Kamboxhia dhe Vietnami dhe pas kryengritjes së përgjakshme më 1992 i merren disa të drejta ushtrisë. Më 1977 u miratua një kushtetutë e re, ndërsa kryetar është Mbreti Bhumibol Aduljadeh i kurorëzuar më 1946 si Rama IX.
Përpara vitit 1932, mbretërit tajlandez ishin monarkë feudalë ose absolutë. Gjatë Mbretërisë Sukhothai, mbreti shihej si një Dharmaraja ose 'mbret që sundon në përputhje me Dharma'. Sistemi i qeverisjes ishte një rrjet degësh i sunduar nga zotërit lokalë. Monarkia moderne absolute dhe shtetësia u krijua nga Chulalongkorn kur ai transformoi sistemin e shqendërzuar të protektoratit në një shtet unitar. Më 24 qershor 1932, Khana Ratsadon (Partia Popullore) kreu një revolucion pa gjak që shënoi fillimin e monarkisë kushtetuese.
Tajlanda ka pasur 20 kushtetuta dhe statute që nga viti 1932, duke përfshirë kushtetutën e fundit dhe të tanishme të vitit 2017. Të gjitha kushtetutat thonë se politika zhvillohet brenda kornizës së një monarkie kushtetuese, por forma de facto e qeverisjes ka ndryshuar nga diktatura ushtarake deri te demokracia zgjedhore.[11][12] Tajlanda ka pasur grushtet e katërta më së shumti në botë.[13]
Pas vendimit të Gjykatës Kushtetuese më 24 gusht 2022 për të pezulluar përkohësisht postin e kryeministrit të Prayut Chan-o-cha deri në shtator për të përcaktuar nëse ai ka arritur apo jo kufirin e mandatit të tij 8-vjeçar, Prawit Wongsuwan mori rolin e ushtruesit të detyrës së Kryeministrit.[14][15] Forma e tanishme e qeverisjes së Tajlandës është pjesërisht demokraci dhe pjesërisht diktaturë; shumë terma përdoren në përpjekje për ta përshkruar atë.
Një monark i trashëguar shërben si kreu i shtetit të Tajlandës. Mbreti i tanishëm i Tajlandës është Vajiralongkorn (ose Rama X), i cili ka mbretëruar që nga tetori 2016. Kompetencat e mbretit janë të kufizuara nga kushtetuta dhe ai është kryesisht një figurë simbolike. Megjithatë, monarku ende ndërhyn herë pas here në politikën tajlandeze, pasi të gjitha kushtetutat hapin rrugën për vendimet e zakonshme mbretërore. Monarkia mbrohet nga ligji i ashpër lèse majesté, edhe pse qëndrimi i popullit ndaj institucionit ndryshon nga njëri mbretërim në tjetrin.[16][17]
Tajlanda është një shtet unitar; shërbimet administrative të degës ekzekutive ndahen në tre nivele me Aktin e Organizatës së Qeverisë Kombëtare, BE 2534 (1991): qendror, provincial dhe lokal. Tajlanda përbëhet nga 76 provinca (จังหวัด, changwat),[18] të cilat janë ndarje administrative të nivelit të parë. Ekzistojnë gjithashtu dy rrethe të qeverisura posaçërisht: kryeqyteti Bangkok dhe Pattaya. Bangkok është në nivel provincial dhe kështu shpesh llogaritet si provincë. Çdo krahinë është e ndarë në rrethe (อำเภอ, amfoe) dhe rrethet ndahen më tej në nën-rrethe (ตำบล, tambona). Emri i kryeqytetit të çdo krahine (เมือง, mueang) është i njëjtë me atë të provincës. Për shembull, kryeqyteti i provincës Chiang Mai (Changwat Chiang Mai) është Mueang Chiang Mai ose Chiang Mai. Të gjithë guvernatorët e provincave dhe shefat e rretheve, të cilët janë përkatësisht administratorë të krahinave dhe rretheve, emërohen nga qeveria qendrore.[19] Provincat e Tajlandës ndonjëherë grupohen në katër deri në gjashtë rajone, në varësi të burimit.
Me një sipërfaqe gjithsej prej 513,120 kilometrash katrorë, Tajlanda është vendi i 50-të më i madh për nga sipërfaqja e përgjithshme.[20]
Tajlanda përfshin disa rajone të veçanta gjeografike, pjesërisht që korrespondojnë me grupet provinciale. Veriu i vendit është zona malore e malësive tajlandeze, me pikën më të lartë Doi Inthanon në Vargmalin Thanon Thong Chai në 2,565 metra mbi nivelin e detit. Verilindja, Isan, përbëhet nga Pllaja Khorat, e kufizuar në lindje nga lumi Mekong. Qendra e vendit dominohet nga lugina e lumit kryesisht e sheshtë Chao Phraya, e cila shkon në Gjirin e Tajlandës.
Tajlanda jugore përbëhet nga Istëmi Kra i ngushtë që zgjerohet në Gadishullin Malaj. Politikisht, ekzistojnë gjashtë rajone gjeografike të cilat ndryshojnë nga të tjerët për nga popullsia, burimet bazë, veçoritë natyrore dhe niveli i zhvillimit social dhe ekonomik. Diversiteti i rajoneve është atributi më i theksuar i mjedisit fizik të Tajlandës.
Chao Phraya dhe lumi Mekong janë rrjedhat ujore të domosdoshme të Tajlandës rurale. Prodhimi në shkallë industriale i të lashtave përdor si lumenjtë ashtu edhe degët e tyre. Gjiri i Tajlandës mbulon 320,000 kilometra katrorë dhe ushqehet nga lumenjtë Chao Phraya, Mae Klong, Bang Pakong, dhe Tapi. Ai kontribuon në sektorin e turizmit për shkak të ujërave të pastër të cekët përgjatë brigjeve në rajonin jugor dhe Istëmi Kra. Bregu lindor i Gjirit të Tajlandës është një qendër industriale e Tajlandës me portin kryesor në ujë të thellë të mbretërisë në Sattahip dhe portin e saj më të ngarkuar tregtar, Laem Chabang.
Deti Andaman është një burim i çmuar natyror pasi pret vendpushimet e njohura dhe luksoze. Phuket, Krabi, Ranong, Phang Nga dhe Trang, dhe ishujt e tyre, shtrihen të gjithë përgjatë brigjeve të Detit Andaman dhe, pavarësisht cunamit të vitit 2004, ata mbeten një magnet turistik.
Klima e Tajlandës ndikohet nga erërat musonore që kanë karakter sezonal (musoni jugperëndimor dhe verilindor).[21]:2 Pjesa më e madhe e vendit klasifikohet si klima e savanës tropikale e Köppen.[22] Pjesa më e madhe e jugut si dhe pjesa lindore e lindjes kanë një klimë tropikale musonore. Pjesë të jugut kanë gjithashtu një klimë tropikale pyjore shiu.
Një vit në Tajlandë ndahet në tre stinë.[21]:2 E para është sezoni i shiut ose i musonit jugperëndimor (mesi i majit deri në mes të tetorit), i cili shkaktohet nga era jugperëndimore nga Oqeani Indian.[21]:2 Reshjet kontribuojnë gjithashtu nga Zona e Konvergjencës Ndërtropikale (ITCZ) dhe ciklonet tropikale,[21]:2 me gushtin dhe shtatorin që janë periudha më e lagësht e viti.[21]:4 Dimri ose musoni verilindor ndodh nga mesi i tetorit deri në mes të shkurtit.[21]:2 Shumica e Tajlandës përjetojnë mot të thatë me temperatura të buta.[21]:2,4 Vera ose sezoni para musonit zgjat nga mesi i shkurtit deri në mes të majit.[21]:3 Për shkak të pozicionit të tyre në brendësi dhe gjerësisë gjeografike, pjesët veriore, verilindore, qendrore dhe lindore të Tajlandës përjetojnë një periudhë të gjatë moti të ngrohtë, ku temperaturat mund të munden. arrijnë deri në 40 °C gjatë marsit deri në maj,[21]:3 në ndryshim nga afër ose nën 0 °C (32 °F) në disa zona në dimër.[21]:3 Tajlanda jugore karakterizohet nga mot i butë gjatë gjithë vitit me më pak ndryshime ditore dhe sezonale në temperatura për shkak të ndikimeve detare.[21]:3 Ajo merr reshje të bollshme, veçanërisht gjatë tetorit deri në nëntor.[21]:2
Tajlanda është ndër dhjetë vendet e botës që janë më të ekspozuara ndaj ndryshimeve klimatike. Në veçanti, është shumë e ndjeshme ndaj rritjes së nivelit të detit dhe ngjarjeve ekstreme të motit.
Tajlanda kishte një popullsi prej 69,799,978 që nga viti 2020.[23] Popullsia e Tajlandës është kryesisht rurale, e përqendruar në zonat e rritjes së orizit të rajoneve qendrore, verilindore dhe veriore. Rreth 45.7% e popullsisë së Tajlandës jetonte në zona urbane që nga viti 2010, e përqendruar kryesisht në dhe rreth Zonës Metropolitane të Bangkokut.
Gjuha zyrtare e Tajlandës është tajlandishtja, një gjuhë Kra–Dai e lidhur ngushtë me laotishten, shanishten në Mianmar dhe shumë gjuhë më të vogla të folura në një hark nga Hainan dhe Yunnan në jug deri në kufirin kinez. Është gjuha kryesore e arsimit dhe e qeverisë dhe e folur në të gjithë vendin. Standardi bazohet në dialektin e popullit qendror tajlandez dhe është shkruar në alfabetin tajlandez, një shkrim abugida që evoluoi nga alfabeti Khmer.
Feja më e përhapur e vendit është Budizmi Theravada, i cili është një pjesë integrale e identitetit dhe kulturës tajlandeze. Pjesëmarrja aktive në Budizëm është ndër më të lartat në botë. Tajlanda ka numrin e dytë më të madh të budistëve në botë pas Kinës.[25] Sipas regjistrimit të vitit 2000, 94.6% dhe 93.58% në vitin 2010 e popullsisë së vendit u vetëidentifikuan si budistë të traditës Theravada.
Muslimanët përbëjnë grupin e dytë më të madh fetar në Tajlandë, duke përbërë 5.4% të popullsisë në vitin 2018.[26] Islami është i përqendruar kryesisht në provincat më jugore të vendit: Pattani, Yala, Satun, Narathiwat, dhe një pjesë e Songkhla Chumphon, të cilat janë kryesisht malaj, shumica e të cilëve janë muslimanë sunitë. Të krishterët përfaqësonin 1.13% (2018) të popullsisë në vitin 2018, me popullsinë e mbetur të përbërë nga hindu dhe sikë, të cilët jetojnë kryesisht në qytetet e vendit. Ekziston gjithashtu një komunitet i vogël, por historikisht i rëndësishëm jehud në Tajlandë që daton në shekullin e 17-të.
Kushtetuta nuk emërton fenë zyrtare shtetërore dhe parashikon lirinë e fesë. Edhe autoriteti zyrtarisht nuk regjistron grupe të reja fetare që nuk janë pranuar dhe kufizon numrin e misionarëve, organizatave fetare të paregjistruara si dhe misionarëve që lejohen të veprojnë lirisht. Nuk ka pasur raportime të përhapura për abuzime shoqërore ose diskriminim bazuar në besimin ose praktikën fetare.[27] Ligji tajlandez njeh zyrtarisht pesë grupe fetare: Budistët, Muslimanët, Brahmin-Hindutë, Sikët dhe Krishterët.[28] Megjithatë, disa ligje janë të frymëzuara nga praktikat budiste, të tilla si ndalimi i shitjes së alkoolit në festat fetare.[29]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
