Sateliti natyror

Sateliti natyror është trupi qiellor që rrotullohet rreth një planeti, planeti xhuxh ose trupi të vogël të Sistemit Diellor (ose ndonjëherë një satelit tjetër natyror). Satelitët natyrorë shpesh quhen hëna, një prejardhje nga Hëna e Tokës.

Shumica e 178 sateliteve natyrale te njohur jan hëna të parregulta, ndërsa vetem 19 janë mjaft të mëdha për të qenë të rrumbullakët. Ganimedi, pasuar nga Titani, Kallisti, Io dhe Hëna e Tokës janë satelitet natyrale më te mëdha të Sistemit diellor.

Në [[Sistemi diellor|Sistemin Diellor, ekzistojnë gjashtë sisteme satelitore planetare që përmbajnë gjithsej 207 satelitë të njohur natyrorë. Shtatë objekte që zakonisht konsiderohen planetë xhuxh nga astronomët njihen gjithashtu se kanë satelitë natyrorë: [[90482 Orcus|Orcus, Pluto, Haumea, Stampa:Dp, Makemake, Gonggong, dhe Eris.^[1] Që nga nëntori 2021, ka 442 planetë të tjerë të vegjël që dihet se kanë satelitë natyrorë.^[2]

Një planet zakonisht ka të paktën rreth 100,00herë masën e çdo sateliti natyror që rrotullohet rreth tij, me një diametër përkatësisht shumë më të madh.^[3] Sistemi Tokë-Hënë është një përjashtim unik në Sistemin Diellor; në 3,474 km (2,158 milje) gjerësi, Hëna është 0,273 herë diametri i Tokës dhe rreth 1⁄80 e masës së saj.^[4] Raportet e radhës më të mëdha janë sistemi Neptun-Triton në 0.055 (me një raport të masës rreth 1 me 5000), sistemi Saturn-Titan në 0.044 (me raportin e dytë të masës pranë sistemit Tokë-Hënë, 1 deri në 4250). sistemi Jupiter-Ganimedi në 0.038 dhe sistemi Uran-Titania në 0.031. Për kategorinë e planetëve xhuxh, Charon ka raportin më të madh, duke qenë 0,52 diametri dhe 12,2% masa e Plutonit.

Satelitët e planetëve të sistemit diellor

• Toka ka vetëm një satelit natyror ajo është Hëna. Ajo nuk ka atmosferë dhe asnjë aktivitet tektonik. Ne diskun e hënës dallohen dy tipa sipërfaqesh : zonat e ndriçuara "kontinentet" qe janë zona me kratere te madhësive e thellësive te ndryshme dhe zonat e errëta, "detet" që janë zona te sheshta pa uje. Mendohet që para se të ushtohej forca e gravitetit mbi Hënë ato kanë qenë të mbushura me ujë. Faqja e fshehur hënës është eksploruar me sonda hapësinore.

• Marsi (planet) ka dy satelitë që quhen Fobos dhe Deimos. Janë shumë të vegjël dhe kanë formë të parregullt, gjenden shume afër Marsit, nuk kane atmosferë dhe asnjë aktivitet tektonik, kane ngjyrë shumë te errët.

• Jupiteri ka 17 satelite, ndër më të mëdhenjtë janë katër, Io, Europe, Ganimed dhe Kalisto, zbuluar nga Galileu. Io është shumë aktiv nga pikëpamja tektonike, tetë vullkane janë ende aktive. Europa përkundrazi, është një satelit shumë i lëmuar. Ganimed është më i madhi nga satelitet e Jupiterit dhe dhe ka një reliev mjaft te pasur, kurse Kalisto ka një sipërfaqe te mbushur me kratere.

• Saturni ka 18 satelite, ndër te cilët shquhen tre: Hiperioni, Zhapeti dhe Titani. Hiperioni i vogël me formë të çrregullt turbullohet në lëvizjen e tij nga satelitet e tjerë dhe kryen lëvizje kaotike. Është i vetmi satelit i sistemit diellor qe mund t'ia ktheje te gjitha pamjet planetit te tij. Zhapeti shquhet për dy faqet e tij krejt te ndryshme, njëra sterrë e zezë, kurse tjetra e bardhë si dëbora. Ngjyra e zezë e njërës faqe vjen nga goditjet qe ka marrë nga copat e sateliteve tjerë të Saturnit. Titani është shumë i njohur për nga cilësitë e tij te përafërta me tokën : atmosferë azoti, trysni atmosferike gati sa e tokës, e cila përmban dhe molekula organike komplekse, gati për te dhëne forma jete, vetëm se temperatura është shumë e ulët -200 gradë C!

• Urani (planet) ka 15 satelitë, ndër te cilët dallohet Miranda.
• Neptuni ka tetë satelitë, veçohet Tritoni.

Referime

1. "Planet and Satellite Names and Discoverers" (në anglisht). International Astronomical Union (IAU) Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN). Marrë më 27 janar 2012.
2. Wm. Robert Johnston (30 shtator 2018). "Asteroids with Satellites" (në anglisht). Johnston's Archive. Marrë më 22 tetor 2018.
3. Canup, Robin M.; Ward, William R. (qershor 2006). "A common mass scaling for satellite systems of gaseous planets". Nature (në anglisht). 441 (7095): 834–839. Bibcode:2006Natur.441..834C. doi:10.1038/nature04860. ISSN 1476-4687. PMID 16778883. S2CID 4327454.
4. Glenday, Craig (2014). Guinness World Records 2014 (në anglisht). fq. 186. ISBN 978-1-908843-15-9.