Moldavia (rajon historik)

Ky artikull është rreth ish principatës së Moldavisë (Shekujt XIV-XIX) dhe jo me Republikën e Moldavisë. Për përdorime të tjera, shiko Moldavia (rajon historik) (kthjellim).

Moldavia (Rumanisht: Moldova, ose Țara Moldovei, fjalë për fjalë "Vendi i Moldavisë"; në cirilik rumun: Молдова ose Цара Мѡлдовєй; sllavishtja kishtare: Землѧ Молдавскаѧ; greqisht: Ἡγεμονία τῆς Μολδαβίας) është një rajon gjeografik dhe historik dhe ish principatë në Evropën Lindore,^[8][9][10] që korrespondon me territorin mes Karpateve Lindore dhe lumit Dniestri. Një shtet fillimisht i pavarur dhe më vonë autonom, ka ekzistuar nga shekulli i 14-të deri në vitin 1859, kur është bashkuar me Vllahinë (Țara Românească) si bazë e shtetit modern rumun, ndërsa në periudha të ndryshme kohe, ky shtet përfshinte rajonin e Besarabisë (në Budjakun), të gjithë Bukovinën (nën udhëheqjen e Stefanit të Madh) dhe Pokutjën. Pjesa perëndimore e Moldavisë është tani pjesë e Rumanisë, pjesa lindore i takon Republikës së Moldavisë, ndërsa pjesët veriore dhe jug-lindore janë pjesë e territoreve të Ukrainës.

Principata e Moldavisë Țara Moldovei (Rumanisht) Землѧ Молдавскаѧ (Sllavishtja kishtare) Ἡγεμονία τῆς Μολδαβίας (Greqisht)
1346–1859
Flamuri (shekulli 14-15) Stema (shekulli 14-15)
Vendndodhja e Principatës së Moldavisë, 1789
Harta e rajonit historik të Moldavisë
Gjendja	Vasal osman[1] (1514–1572; 1574–1600; 1618–1859) Çiflig polak[1] (1601–1618) Protektoriat rus[2] (1829–1856) Protektoriat ndërkombëtar[2] (1856–1859)
Kryeqyteti	Baia/Siret (1343–1388) Suceava (1388–1564) Iași (1564–1859)
Gjuhët e zakonshme	Rumanisht[3][4] Sllavishtja kishtare[5][6][nb 1] Greqisht[7][nb 2]
Besimi	Kisha Ortodokse Lindore Pakica Kisha Katolike Kisha Apostolike Armene Judaizmi Besimtarët e Vjetër
Nofka	Moldavian
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Principatë: monarki absolute zgjedhore me vija trashëgimore
Princat e Moldavisë (Voivodet, Hospodar)
• 1346–1353 (i pari)	Dragoș
• 1859–1862 (i fundit)	Alexandru Ioan Cuza
Historia
• Themelimi i markut moldavian	1346
• Bashkimi me Vllahinë	5 shkurt (S.V. 24 janar) 1859 1859
Ekonomia
Monedha	Gros moldavian (ro) Taler
Të dhëna të tjera
Kodi ISO 3166	MD
Paraprirë nga Pasuar nga Mbretëria e Hungarisë Hordhi i Artë Principatat e Bashkuara Distrikti Bukovina Governorati Besarabia
Sot pjesë e	Moldavia Rumania Ukraina
^ a. Rindërtimi modern i një standardi princëror moldav (versionet e vërtetuara të numrit dhe aspekteve të përgjithshme të simboleve të ndryshme nga aurochs ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme). ^ b. Rindërtimi modern i një steme moldave bazuar në vulat e Stefanit të Madh, Romanit I dhe të tjerëve (versionet e vërtetuara të tretësirës dhe numrit të fushës dhe aspektet e përgjithshme të simboleve të ndryshme nga aurochs ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme).

Historia

Nën udhëheqjen e princave dhe Stefanit të Madh, Moldavia ka arritur të ruajë pavarësinë e saj nga osmanët dhe të përballet me dyndjet e shumta si ato të Tatarëve. Moldavia është një shtet haraçpagues në shekullin e XVI ndaj Perandorisë Osmane dhe në shekullin XVIII autonomia e saj ulut ndjeshëm. Në 1775, Perandoria Osmane i jep Bukovinën (në veri të Moldavisë) Perandorisë së Habsburgëve dhe në 1812 i dha Rusisë Besarabinë (territorin midis lumenjve Prut dhe Dnjestër). Në 1856, tre qarqet në jug të Besarabisë (Cahul dhe Ismail Bolgrad) kthehet si pjesë e Moldavisë. Në 1859, Moldavia bashkohet me Vllahinë, për të formuar Principatat e Bashkuara që në vitin 1862 quhen Rumani, të udhëhequr nga Alexandru Ioan Cuza.

Në 1918, Besarabisë dhe Bukovina do të bashkohen me Rumaninë, por këto rajone (përveç Bukovina qendrore dhe jugore) do të pushtohen nga Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike (BRSS) në 1940 dhe 1944, duke formuar një republikë te pavarur sovjetike. Disa pjesë të Moldavisë historike (Bukovina, Herta Qarkut, dhe jugore Bessarabia Hotin - i njohur gjithashtu si Bessarabia e vjetër) janë tani pjesë e Ukrainës.

Petru Rareş, Bogdani i III-të dhe Stefani i Madh — afresk në Manastirin Dobrovat

Gjeografia

Gjeografikisht, Moldavia kufizohet nga Malet Karpate në perëndim, nga lumi Cheremosh në veri, nga lumi Dniester në lindje dhe nga Danubi dhe Deti i Zi në jug. Lumi Prut rrjedh afërsisht në mes të tij nga veriu në jug.

Nga fundi i shekullit të 15-të, Moldavia, me një sipërfaqe prej 94,862 km^{2</sup (36,626 mi katrorë),[11] pjesa më e madhe dhe thelbi i ish-principatës ndodhet në Rumani (45,6%), e ndjekur nga Republika e Moldavisë (31,7%), dhe Ukrainë (22.7%). Kjo përfaqëson 88.2% të sipërfaqes së Republikës së Moldavisë, 18% të sipërfaqes së Rumanisë dhe 3.5% të sipërfaqes së Ukrainës.}

Rajoni është kryesisht kodrinor, me një varg malesh në perëndim dhe zona fushore në juglindje. Lartësia më e lartë e Moldavisë është maja Ineu (2279 m), e cila është edhe pika më perëndimore e rajonit.

Pjesët e Moldavisë të populluara nga hungarezët Csángó nganjëherë quhen Toka Csángó.

Ndarjet administrative

Artikulli kryesor: Ndarjet administrative të Moldavisë

Popullsia

Popullsia historike

Historianët bashkëkohorë vlerësojnë popullsinë (historikisht të referuar si Moldavia) të Principatës Moldaviane në shekullin e 15-të, në mes 250,000 dhe 600,000 njerëz,^[12][13] por një regjistrim i gjerë u krye për herë të parë në 1769-1774.^[14]

Në vitin 1848, pjesa veriperëndimore, e aneksuar në vitin 1775 nga Perandoria Habsburge, Bukovina, kishte një popullsi prej 377.571 banorësh; më 1856, gjysma lindore e Moldavisë, Besarabia, e aneksuar në 1812 nga Perandoria Ruse, kishte një popullsi prej 990,274 banorësh, ndërsa popullsia e Moldavisë (gjysma perëndimore), më 1859, ishte 1,463,927.^[15]

Popullsia bashkëkohore arriti kulmin në vitin 1992, me 10.07 milionë banorë në të tre ndarjet historike (Moldavia Perëndimore, Besarabia dhe Bukovina). Në vitin 2011, popullsia ishte 8,63 milionë njerëz, nga të cilët 3,67 milionë ishin në Moldavinë Perëndimore, 3,86 milionë në Besarabia dhe 1,08 milionë në Bukovinë.^[11]

Qytetet

• Rumania:
  • Iași - 290,422 (465,477 në zonën metropolitane) - kryeqyteti i Moldavisë midis 1564 dhe 1859
  • Galați - 249,432 (323,563)
  • Bacău - 144,307 (223,239)
  • Botoșani - 106,847 (144,617)
  • Suceava - 92,121 (144,100) - kryeqyteti i Moldavisë midis 1388 dhe 1564
  • Piatra Neamț - 85,055 (131,334)
  • Focșani - 79,315 (125,699)
• Moldavi:
  • Chișinău - 532,513 (662,836 në zonën metropolitane)
  • Bălți - 97,930 (102,457)
  • Tighina (Bender) - 91,882
• Ukrainë:
  • Chernivtsi (Cernăuți) - 240,600
  • Izmail (Ismail) - 84,815

Arsimi

Academia Mihăileană ishte institucioni i parë modern i arsimit të lartë në Moldavi.

Në vitin 1562, e ashtuquajtura Schola Latina (një Kolegj Akademik Latin) u themelua në Cotnari, pranë Iași, një shkollë që shënoi fillimet e institucioneve të organizuara arsimore humaniste në Moldavi.^[16]

Instituti i parë i arsimit të lartë që funksionoi në territorin e Rumanisë ishte Academia Vasiliană (1640),^[17] themeluar nga Princi Vasile Lupu si një shkollë e lartë për gjuhët latine dhe sllave, e ndjekur nga Akademia e Princit, më 1707. Struktura e parë e arsimit të lartë në gjuhën rumune u krijua në vjeshtën e vitit 1813, kur Gheorghe Asachi hodhi themelet e një klase inxhinierësh, aktivitetet e të cilave zhvilloheshin në kuadër të Akademisë Princerë Greke.

Pas vitit 1813, momente të tjera shënuan zhvillimin e arsimit të lartë në gjuhën rumune, si në shkencat humane ashtu edhe në atë teknike. Academia Mihăileană, e themeluar në 1835 nga Princi Mihail Sturdza, konsiderohet instituti i parë superior rumun. Në 1860, tre fakultete pjesë e Academia Mihăileană formuan bërthamën për universitetin e sapokrijuar të Iaș, universiteti i parë modern rumun.^[18]

Shënime

1. Si gjuhë kancelarie e shkruar derisa u zëvendësua me rumanishten duke filluar nga shekulli i 16-të. Përdoret për qëllime liturgjike deri në fund të shekullit të 18-të.
2. Si gjuhë kancelarie dhe kulturore, veçanërisht gjatë periudhës fanariote.

Referime

1. Moldavia at britannica.com
2. Protectorate at britannica.com
3. Ștefan Pascu, Documente străine despre români, ed. Arhivelor statului, București 1992, ISBN 973-95711-2-3
4. "Tout ce pays: la Wallachie, la Moldavie et la plus part de la Transylvanie, a esté peuplé des colonies romaines du temps de Trajan l'empereur... Ceux du pays se disent vrais successeurs des Romains et nomment leur parler romanechte, c'est-à-dire romain... " in Voyage fait par moy, Pierre Lescalopier l'an 1574 de Venise a Constantinople, in: Paul Cernovodeanu, Studii și materiale de istorie medievală, IV, 1960, p. 444
5. Panaitescu, Petre P. (1965). Începuturile şi biruinţa scrisului în limba română (në rumanisht). Editura Academiei Bucureşti. fq. 5.
6. Kamusella, T. (2008). The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe (në anglisht). Springer. fq. 352. ISBN 9780230583474.
7. Olson, James Stuart; Pappas, Lee Brigance; Pappas, Nicholas Charles; Pappas, Nicholas C. J. (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires (në anglisht). Greenwood Publishing Group. fq. 550. ISBN 9780313274978.
8. Janowski, Maciej; Constantin, Iordachi; Trencsenyi, Balazs (2005). "Why bother about historical regions?: Debates over central Europe in Hungary, Poland and Romania". East Central Europe (në anglisht). 32 (1–2): 5–58. doi:10.1163/18763308-90001031.
9. Klaus Peter Berger (1 janar 2010). The Creeping Codification of the New Lex Mercatoria (në anglisht). Kluwer Law International B.V. fq. 132–. ISBN 978-90-411-3179-9.
10. Radu, Sageata (shkurt 2015). "România – Ţară Central-Europeană". Revista Română de Geografie Politică. IV. 15-20 (në rumanisht). ISSN 2065-1619.
11. Muntele, Ionel; Sîrbu, Costel-Cosmin; Ostopovici, Ionuț-Vasile (2019). "Historical Moldavia – from Demographic Expansion to a Shrinking Region" (PDF). Romanian Journal of Geography (në anglisht). 63 (1): 3–17. ISSN 2285-9675. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 2019-11-04. Marrë më 29 korrik 2021.
12. East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500, Jean W. Sedlar, page 255, 1994
13. Cavalerii Apocalipsului: Calamitatile Naturale Din Trecutul Romaniei (Pana La 1800), Paul Cernovodeanu, Paul Binder, 1993, ISBN 973-95477-3-7, Romanian Edition
14. "First activities of population counting conducted on the Romanian territory of today". Arkivuar nga origjinali më 20 shkurt 2019. Marrë më 5 korrik 2023. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
15. Moldavians at the 2002 census^{[lidhje e vdekur]}
16. "Schola Latina - The Foundation of the first School in which mathematics was taught in Roumania" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2016-03-03. Marrë më 2014-04-08.
17. "History of Education" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2015-06-11. Marrë më 2014-04-08.
18. History of the Alexandru Ioan Cuza University of Iași

• Gheorghe I. Brătianu, Sfatul domnesc și Adunarea Stărilor în Principatele Române, Bucharest, 1995
• Vlad Georgescu, Istoria ideilor politice românești (1369-1878), Munich, 1987
• Ștefan Ștefănescu, Istoria medie a României, Bucharest, 1991

Lidhje të jashtme

• Dimitrie Cantemir-Descrierea Moldovei Arkivuar 18 tetor 2007 tek Wayback Machine
• The Princely Court in Bacău - images, layouts (at the Romanian Group for an Alternative History Website)
• Original Documents concerning both Moldavia and other Romania Principalities during the Middle Ages (at the Romanian Group for an Alternative History Website)
• Pilgrimage and Cultural Heritage Tourism in Moldavia Arkivuar 4 shkurt 2012 tek Wayback Machine
• Painted Churches in Bukovina
• Medieval Coins of Moldavia and Wallachia Stampa:Ro Stampa:En icon