Remove ads
Stampa:KUTIAKili Kili është një vend që gjendet në shkallën më të lartë në jugperëndim të Amerikës së Jugut. Emri i tij zyrtar është Republika e Kilit dhe kryeqyteti i tij është Santiago de Chile.
Kili përfshin një kohë të gjatë për këmbësorët e ngushtë e njohur si tokë kontinentale Kili, midis Oqeani Paqësor dhe Andes, i cili shtrihet në mes të 17 º 29'57'S dhe 56 ° 32'S Gjerësi (Islas Diego Ramírez), kufizohet në veri nga Peru, lindje nga Bolivia dhe Argjentina, në jug dhe nga rosak pasazh. Ai ka gjithashtu edhe ishuj në Oqeani Paqësor, e Juan Fernandez archipelago, Sala Gomez y Desventuradas dhe ishuj të Pashkëve Island (të vendosura në Polinezi), që kapin një sipërfaqe prej 755,838.7 km ².
Për më tepër, Kili pretendoi sovranitetin mbi një zonë 1,250,257.6 km ² e Antarktik, të njohur si kilian Antarktik Territory, dhe në mes të meridians 90 dhe 53 º º jugore që shtrihet në perëndim të kufirit Polin e Jugut. Kjo kërkesë është e ngrira në përputhje me dispozitat e Traktatit Antarktik, pa nënshkrimin e tij, përbën një dokument i heqjes dorë. Për shkak të praninë e saj në Amerikën e Jugut, Oqeani dhe Antarktik, Kili e përcakton veten si një vend Tricontinental.
Kili ka një popullsi prej 17 milion banorësh dhe kryeson vendet e Amerikës Latine në listat të cilat masin indeksin e zhvillimit ekonomik, mirëqënien sociale, lirinë e medias, dhe renditet më ulët nga çdo vend tjetër i rajonit në indeksin e perceptimit të korrupsionit. Në maj të 2010 Kili u bë vendi i parë anëtar i OECD nga Amerika e Jugut.
Remove ads
Kili është shteti më i shtrirë në botë në drejtimin veri-jug, duke u zgjatur përreth 4300 km nga zonat e nxehta e të thata tropikale, në veri, deri në kepin Horn (pika jugore e kontinentit) ku klima është shumë e ftohtë.
Territori kilian zihet, në pjesën më të madhe, nga malet e Andeve, ku ndërmjet vargjeve të tyre ndodhen shumë rrafshnalta të rrethuara nga maja malesh të lartë (në Andet veriore, ato ngrihen shpesh mbi 6000 m). Në pjesën veriore të Kilit, në një rrafshnaltë me sipërfaqe të madhe, shtrihet shkretëtira e Atakamës ; në pjesën qendrore zgjatet për rreth 1000 km një luginë ndërmalore; në jug Andet, që zbresin butësisht në drejtim të oqeanit, janë të copëtuara nga fjorde të mëdha.
Remove ads
Augusto Pinochet (1915 - 2006), diktator i Kilit për 16 vjet, nga 1973 deri më 1989. Ai erdhi në pushtet duke përmbysur me një grusht shteti të dhunshëm Salvador Alenden, të parin socialist të zgjedhur president i Kilit, akt pas të cilit Pinochet vendosi dhe drejtoi me dorë të hekurt një juntë ushtarake. Në kuadër të të ashtuquajturit "Operacioni Kondor", Pinochet bashkëpunoi me gjeneralin Strossner të Paraguajit dhe diktatorë të tjerë të Amerikës së Jugut për të asgjësuar kundërshtarët e tyre politikë. Edhe pse Pinochet konsiderohet përgjegjës për vrasjen e rreth 3,000 qytetarëve kilianë, ndaj tij akoma nuk ka një akuzë përfundimtare.
Më 1998 Pinochet u dënua nga një gjykatë ndërkombëtare (pavarësisht mbështetjes që i dha atij ish- kryeministrja e Britanisë së Madhe Margaret Thatcher), por u fal për shkak të gjendjes së tij shëndetësore shkaktuar nga dementia vaskulare, një dekompozim i funksioneve intelektuale të trurit, siç është kujtesa. I kthyer në Kili, Gjykata e Lartë e këtij vendi vazhdon të kërkojë dënimin e tij. Në korrik të vitit 2005, kjo gjykatë i hoqi atij imunitetin kushtetues, të cilin e kish fituar duke u zgjedhur anëtar i përjetshëm i Senatit të Kilit më 1998. Augusto Pinochet jeton aktualisht në rezidencën e tij në periferi të Santiagos.
Remove ads
Kili shtrihet ne formën e një pjese toke që ka trajtën e një gjuhe,për rreth 4000 km. Në të përfshihen edhe disa ishuj. Kili përfshihet në rajonin e Andeve të cilat në këtë pjesë ndahen në tri vargje paralele. Brigjet kiliane preken pothuajse në tërësi nga rrymat e ftohtë e Humbolditit,që pakëson ndikimin pozitiv të detit. Për shkak se malet janë shumë pranë brigjeve, lumenjtë, në përgjithësi, janë të shkurtër dhe në pjesën e lartë të rrjedhës së tyre ka shumë ujëvara që shfrytëzohen për prodhimin e energjisë elektrike.
Klima: Në pjesën veriore,klima është e ngrohtë dhe e thatë,në pjesën qëndrore është me karkteristika mesdhetare, ndërsa në ate jugore është me karkteristika mesdhetare,ndërsa në atë jugore ajo ështe e ftohtë oqeanike.
Remove ads
Bujqësia ushtohet në rreth 6% të territorit të vendit, por pjesa më e madhe e tokave të punueshme është në duart e pak pronarëve. Kili dallohet për zhvillimin e frutikulturës, për më shumë se 10% të eksporteve. Të rëndësishme janë gjithashtu veprimtaritë që lidhen me prodhimin e lëndëve drurësore dhe me peshkimin. Pasuria më e madhe natyrore është minerali i bakrit, në prodhimin e të cilit Kili ze vendin e parë në botë. Të zhvilluara janë sidomos degët e industrisë së prodhimeve tradicionale (tekstile, ushqimore, lëkureve etj.). Bukuritë e brigjeve detare, peizazhet e mrekullueshme të Andeve dhe të Tokës së Zjarrtë, kanë bërë që turizmi të sjellë të ardhura gjithnjë e më të mëdha për ekonominë kiliane.
Remove ads
Artikulli kryesor Demografia e Kilit
Ne 2009, Kili ka nje popullsi te perafert me 16, 970,000 banore, prej te cileve afersisht 8.8 milion ose 52,7% jane europiane te bardhe,[1]Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI</ref> me mestizo afersisht 44%.[1] Studime te tjera kane treguar qe shumica e te bardheve shkonte nga 64% derin ne 90% te popullsise se Kilit.[1][2][3][4][5] Emigrantet e ndryshem te Kilit konsistojne ne Spanjolle, Italiane, Irlandeze, Franceze, Greke, Gjermane, Angleze, Skoceze, Kroate dhe te ardhur nga Palestina.
Sipas Census 2002, 3.2% e popullsise Kiliane e konsiderojne veten e tyre amerikano-indiane.
Remove ads
- Telekomunikacioni
- Transporti
- Ushtria
- Pushime
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads