Shkenca që studion jetën e lashtë From Wikipedia, the free encyclopedia
Paleontologjia (/ˌpeɪliɒnˈtɒledʒunë, ˌpæli-, -en-/ Script error: No such module "IPA".ˌpeɪliɒnˈtɒlədʒi,_ˌpæliʔ,_ʔənʔScript error: No such module "IPA".) është studimi i jetës që ka ekzistuar mëpar, nganjëherë duke përfshirë edhe fillimin e Epokës së Holocenit (afërsisht 11,700 vitet mëpar). Ajo përfshin studimin e fosileve për të përcaktuar evolucioni e organizmave dhe bashkëveprimet me njëri-tjetrin dhe mjedisin e tyre (paleoekologjin e tyre). Vëzhgimet paleontologjike janë të dokumentuara qysh në shekullin e V-të p.e.sonë. Por ajo u krijua si disiplinë e mirfilltë shkencorenë në shekullin e 18, si rezultat i punës së Georges Cuvier në krahasimin anatomik dhe u zhvillua me shpejtësi në 19 shek. Termi vetë e ka origjinën nga gjuha greke παλαιός, palaios, "e vjetër, e lashtë", ὄν, në (zan. ontos), "qenie, krijesë" dhe λόγος, logos-i, "fjalë, mendim, studim, arsye".[1]
Paleontologjia qëndron në kufirin ndërmjet biologjisë dhe gjeologjisë, por ajo është e ndryshme nga arkeologjia që studion njeriun modern anatomik. Ajo tani përdor teknika të huazuara nga një gamë e gjerë shkencash, duke përfshirë biokiminë, matematikën dhe inxhinierinë. Përdorimi i të gjitha këtyre teknikave i'u ka mundësuar paleontologëve të zbulojnë më shumë mbi historinë evolucionare të jetës, pothuajse të gjithë periudhën deri kur Toka u bë e favorshme jetën e gjallë, rreth 3.8 miliardë vjet më parë. Me rritjen e njohurive, paleontologjia ka zhvilluar nën-ndarje të tjera të specializuara, disa nga të cilat përqendrohen në lloje të ndryshme të fosileve dhe të organizmave ndërsa të tjera në studimin ekologjik dhe historinë e mjedisit, të tilla si studimi i klimave të lashta.
Trupi fosileve dhe gjurmët e fosileve janë llojet kryesore të të dhënave për jetën e lashtë dhe provave gjeokimike që japin ndihmën kryesore në deshifrimin e evolucionit të jetës para se të dilnin organizmat majftushëm të mëdhenjë për të lënë trupin të fosilizuar. Llogaritur e datave të këtyre mbetjeve është thelbësore, por e vështirë: nganjëherë shtresat e afërta të shkëmbinjve lejojnë datimin radiometrik, i cili siguron datimin absolut, i cili siguron që datat absolute që janë të sakta brenda 0.5%, por më shpesh paleontologët duhet të mbështeten në datimet relative për zgjidhjen e pazëllit "jigsaw" e biostratigrafinë. Klasifikimi i organizmave të hershëm është gjithashtu i vështirë, pasi shumë prej tyre nuk përshtaten mirë në "taksonominë Linnaean" që zakonisht përdoret për klasifikimin e organizmave të gjallë dhe paleontologët më shpesh përdorin "cladistics" për të hartuar "pemën evolucionare familjare". Tremujori i fundit i shekullit të 20-të pa zhvillimin e filogjenetikës molekulare, e cila hulumton sesa të afërm janë organizmat me njëri-tjetërin duke matur se sa e ngjashme është ADN-ja në gjenomët e tyre. Filogjenetika molekulare përdoret gjithashtu për të llogaritur datat se kur speciet mund të kenë ndryshuar, por ka polemika për besueshmërinë e orës molekulare në të cilën vlerësimet janë të varur vlerësimet e tilla.
Vëzhgimet gjeokimike mund të ndihmojë për të konkluduar në nivel global aktivitet biologjike, ose prirjet e disa fosileve. Për shembull, karakteristikat gjeokimike të gurëve mund të zbulojnë se kur nisi jeta e parë në Tokë, dhe mund të ofrojnë dëshmi të pranisë së qelizave eukariote, lloji i qelizës primitive nga e cila janë zhvilluar të gjithë organizmat shumëqeluzorët. Analizat e raporteve së izotopeve të karbonit mund të ndihmojnë për të shpjeguar ndryshimeve madhore të tilla si shfarrosja e madhe që ndodhin në Permian–Triasik.
| Tetrapodët |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
