Irlanda Veriore

Irlanda Veriore (Irlandisht: Tuaisceart Éireann; Skotishtja e Ulsterit: Norlin Airlann) është një nga katër shtetet e Mbretërisë së Bashkuar, e cila shtrihet në veri-lindje të Irlandës, me një sipërfaqe prej 14,130km², rreth një e gjashta e ishullit të Irlandës. Irlanda Veriore ndan kudirin në jug dhe perëndim me Republikën e Irlandës. Në regjistrimet e vitit 2019, ajo kishte një popullatë prej 1,900,000.

Tuaisceart Éireann (Irlandisht) Norlin Airlann (Skotisht)
Himni: Të ndryshme
Vendndodhja e Irlandës Veriore Vendndodhja e Irlandës Veriore   (e gjelbër e errët) –  në Europë   ( e gjelbër & gri e errët) –  në Bashkimin Europian   (e gjelbër)
Gjendja	Vend
Kryeqyteti	Belfast(njëkohësisht qyteti më i madh) 54°35′47″N 5°55′48″W
Gjuhët zyrtare	Anglisht Irlandisht[1][2]
Gjuhët rajonale dhe të pakicave	Skotisht
Grupet etnike (2021)[3]	List 96.8% White 1.6% Asian 0.8% Mixed 0.6% Black 0.3% other
Besimi (2021)[4]	List 79.7% Krishterimi 17.4% nuk kanë fe 0.6% Islam 0.2% Hinduizmi 0.1% Budizmi 0.0% Judaizmi 0.0% Sikhizmi 0.4% të tjera 1.6% nuk janë deklaruar
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Legjislativi konsociativ i devoluar brenda monarkisë kushtetuese unitare
• Monarku	Charles III
• Ministri i Parë	Michelle O'Neill
• Zëvendës Ministri i Parë	Emma Little-Pengelly
Kuvendi	Asambleja e Irlandës Veriore
Devolucioni
• Akti i Qeverisë së Irlandës 1920	3 maj 1921
• Akti i Kushtetutës 1973	18 korrik 1973
• Akti i Irlandës Veriore 1974	17 korrik 1974
• Akti i Irlandës Veriore 1998	19 nëntor 1998
Sipërfaqja
• Gjithsej[lower-alpha 1]	14,330 km2 (5,530 sq mi)[5]
• Toka[lower-alpha 2]	13,793[5]
Popullsia
• Përllogaritje Mid-2022	1,910,543[6]
• 2021 census	1,903,175[7]
• Dendësia	141/km2 (365.2/sq mi)[6]
Ekonomia
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2022
• Gjithsej	£56.7 billion
• Për kokë banori	£29,674[8]
Të dhëna të tjera
Gini (2016⁠–⁠19)	27[9] i ulët
IZHNJ (2021)	0.896[10] shumë i lartë
Zona kohore	UTC+0
Prefiksi telefonik	+44[lower-alpha 3]
Flamuri zyrtar dhe de jure i Irlandës Veriore është Union Jack.[11] Ulster Banner u përdor nga Parlamenti i Irlandës Veriore nga viti 1953 deri sa ky i fundit u shfuqizua në vitin 1973. Ulster Banner përdoret ende nga disa organizata dhe entitete dhe përdoret për të përfaqësuar Irlandën Veriore kur luan si ekip kombëtar sportiv. Shihni Çështja e flamujve të Irlandës Veriore për më shumë.

Irlanda Veriore u krijua në vitin 1921, kur Irlanda u nda me Aktin e Qeverisë së Irlandës 1920, duke krijuar një qeveri të transferuar për gjashtë qarqet verilindore. Shumica e popullsisë së Irlandës Veriore ishin sindikalistë, të cilët donin të qëndronin brenda Mbretërisë së Bashkuar.^[12] Ata ishin përgjithësisht pasardhës protestantë të kolonistëve nga Britania e Madhe. Ndërkohë, shumica në Irlandën Jugore (e cila u bë Shteti i Lirë Irlandez në vitin 1922), dhe një pakicë e konsiderueshme në Irlandën Veriore, ishin nacionalistë dhe katolikë irlandezë që donin një Irlandë të bashkuar të pavarur. Sot, të parët në përgjithësi e shohin veten si britanikë dhe të dytët në përgjithësi e shohin veten si irlandezë, ndërsa një identitet irlandez verior ose Ulster pretendohet nga një pakicë e madhe nga të gjitha prejardhjet.^[13]

Krijimi i Irlandës Veriore u shoqërua me dhunë si në mbrojtje ashtu edhe kundër ndarjes. Gjatë viteve 1920–22, kryeqyteti Belfast pa dhunë të madhe komunale, kryesisht midis civilëve protestantë unionistë dhe nacionalistë katolikë.^[14]

Ekonomia e Irlandës Veriore ishte më e industrializuara në Irlandë në kohën e ndarjes së Irlandës, por ra si rezultat i trazirave politike dhe sociale të konfliktit të Irlandës Veriore.^[15] Ekonomia e saj është rritur ndjeshëm që nga fundi i viteve 1990. Rritja fillestare erdhi nga “dividendi i paqes” dhe rritja e tregtisë me Republikën e Irlandës, duke vazhduar me një rritje të ndjeshme të turizmit, investimeve dhe biznesit nga e gjithë bota. Papunësia në Irlandën Veriore arriti kulmin në 17.2% në vitin 1986, duke rënë në 6.1% për qershor-gusht 2014 dhe ulur me 1.2 pikë përqindjeje gjatë vitit, e ngjashme me shifrën e Mbretërisë së Bashkuar prej 6.2%.

Lidhjet kulturore midis Irlandës Veriore, pjesës tjetër të Irlandës dhe pjesës tjetër të Mbretërisë së Bashkuar janë komplekse, me Irlandën Veriore që ndan kulturën e Irlandës dhe kulturën e Mbretërisë së Bashkuar. Në shumë sporte, ishulli i Irlandës ka një ekip të vetëm, me ekipin kombëtar të futbollit të Irlandës Veriore që është një përjashtim nga kjo. Irlanda Veriore konkurron veçmas në Lojërat e Komonuelthit dhe njerëzit nga Irlanda Veriore mund të konkurrojnë për Britaninë e Madhe ose Irlandën në Lojërat Olimpike.

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Irlandës Veriore

Zona e njohur sot si Irlanda Veriore ka një histori të pasur. Nga qendra e Rezistencës Irlandeze në zonës e plantacionet e Mbretëreshës Elizabeta I dhe James I në pjesët e tjera të Irlandës, ajo u bë subjekt i ardhacakëve Skocez dhe Anglez pas Fluturimit të Erlëve më 1607 (kur aristokracia gale a largua në Evropën katolike).

Mbretëria e irlandës (1541—1800) iu bashkua Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së madhe dhe Irlandës më 1801 nën termet e Aktit të Unionit, nën të cilin mbretëritë e Irlandës dhe Britanisë së Madhe bashkohen nën një qeveri dhe monarki me bazë në Londër.

Politika

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Irlandën Veriore

Gjeografia

Artikulli kryesor: Gjeografia e Irlandës Veriore

Qarqet

Artikulli kryesor: Qarqet e Irlandës Veriore

Qarqet e Irlandës Veriore

Irlanda Veriore përbëhet nga gjashtë qarqe historike: Qarku Antrim, Qarku Armagh, Qarku Down, Qarku Fermanagh, Qarku Londonderry,^[16] dhe Qarku Tyrone.

Këto qarqe nuk përdoren më për qëllime të qeverisjes vendore; në vend të kësaj, ka njëmbëdhjetë distrikte të Irlandës Veriore të cilat kanë shtrirje të ndryshme gjeografike. Këto u krijuan në vitin 2015, duke zëvendësuar njëzet e gjashtë distrikte që ekzistonin më parë.^[17]

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Irlandës Veriore

Irlanda Veriore ka pasur tradicionalisht një ekonomi industriale, më së shumti në ndërtimin e anijeve, prodhimin e litarit dhe tekstile, por shumica e industrisë së rëndë që atëherë është zëvendësuar nga shërbimet, kryesisht sektori publik.

Shtatëdhjetë për qind e të ardhurave të ekonomisë vijnë nga sektori i shërbimeve. Përveç sektorit publik, një tjetër sektor i rëndësishëm shërbimi është turizmi, i cili u rrit në mbi 1% të të ardhurave të ekonomisë në vitin 2004. Turizmi ka qenë një zonë e madhe rritjeje që nga fundi i trazirave. Atraksionet kryesore turistike përfshijnë qytetet historike të Derry, Belfast dhe Armagh dhe kështjellat e shumta në Irlandën e Veriut.

Ekonomia lokale ka parë tkurrje gjatë Recesionit të Madh. Ekzekutivi dëshiron të fitojë kompetenca tatimore nga Londra, për të përafruar normën tatimore të korporatës së Irlandës së Veriut me atë të Republikës së Irlandës.

Si në të gjithë Mbretërinë e Bashkuar, ekonomia e Irlandës Veriore u ndikua negativisht nga bllokimet dhe kufizimet e udhëtimit të kërkuara nga pandemia COVID-19. Industria e turizmit dhe e mikpritjes u godit veçanërisht rëndë. Këta sektorë "janë mandatuar të mbyllen që nga 26 dhjetori 2020, me një numër shumë të kufizuar përjashtimesh" dhe shumë kufizime po vazhdonin deri në prill 2021. Hotelet dhe akomodimet e tjera, për shembull, "të mbyllura përveç vetëm për qëndrime të lidhura me punën". Disa kufizime pritej të liroheshin në mes të prillit, por turizmi pritej të mbetej shumë i kufizuar.

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Irlandës Veriore

Kultura

Artikulli kryesor: Kultura e Irlandës Veriore

Shënime

1. ONS Standard Area Measurement, area to Mean Sea Level (MSL) Belfast
2. ONS Standard Area Measurement, area to Mean Sea Level (MSL) Belfast excluding inland water
3. +44 ndiqet gjithmonë nga 28 kur telefononi në telefonat fiks. Kodi është 028 brenda Mbretërisë së Bashkuar dhe 048 nga Republika e Irlandës ku trajtohet si telefonatë e brendshme.

Referime

1. Ainsworth, Paul (6 dhjetor 2022). "'Historic milestone' passed as Irish language legislation becomes law". The Irish News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 12 dhjetor 2022. Marrë më 7 dhjetor 2022.
2. "Identity and Language (Northern Ireland) Act 2022 publications – Parliamentary Bills – UK Parliament" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 maj 2022. Marrë më 28 maj 2022.
3. "MS-B01 Ethnic group". Agjencia e Statistikave dhe Kërkimeve të Irlandës së Veriut (në anglisht). 30 nëntor 2023. Marrë më 28 maj 2024.
4. "MS-B21 Religion - full detail". Northern Ireland Statistics and Research Agency (në anglisht). 31 maj 2023. Marrë më 28 maj 2024.
5. "Standard Area Measurements for Administrative Areas (December 2023) in the UK". Open Geography Portal (në anglisht). Office for National Statistics. 31 maj 2024. Marrë më 7 qershor 2024.
6. "Estimates of the population for the UK, England, Wales, Scotland, and Northern Ireland". Office for National Statistics (në anglisht). 26 mars 2024. Marrë më 9 prill 2024.
7. "2021 Census". Northern Ireland Statistics and Research Agency (në anglisht). Marrë më 6 janar 2024.
8. "Regional gross domestic product: all ITL regions". Office for National Statistics (në anglisht). 24 prill 2024. Marrë më 15 maj 2024.
9. "Gini coefficient by UK nation". Scottish Government (në anglisht). shkurt 2020. Marrë më 3 shtator 2023.
10. "Subnational HDI". Global Data Lab (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 gusht 2023. Marrë më 15 gusht 2023.
11. "The Flags Regulations (Northern Ireland) 2000" (në anglisht). Qeveria e Mbretërisë së Bashkuara. 8 nëntor 2000. Arkivuar nga origjinali më 2 shtator 2013. Marrë më 26 tetor 2019.
12. "Standing up for Northern Ireland" (në anglisht). Partia Unioniste Ulster. Arkivuar nga origjinali më 4 maj 2009. Marrë më 2 gusht 2008.
13. "Which of these best describes the way you think of yourself?". Northern Ireland Life and Times Survey (në anglisht). 2014. Arkivuar nga origjinali më 24 shkurt 2021. Marrë më 24 mars 2016.
14. Lynch, Robert. The Partition of Ireland: 1918–1925. Cambridge University Press, 2019. p.11, 100–101
15. McCourt, Malachy (2004). History of Ireland (në anglisht). New York: MJF Books, Fine Communications. fq. 324. ISBN 978-1-60671-037-1.
16. Many Nationalists use the name County Derry. Wikipedia policy is to use Londonderry for the county and Derry for the city. The name usage does not indicate an endorsement for either community's opinions.
17. "New 'super councils' begin work in Northern Ireland". The Irish Times (në anglisht). 1 prill 2015. Arkivuar nga origjinali më 26 qershor 2015. Marrë më 27 maj 2015.