Erzurumi

Erzurumi është një qytet dhe kryeqyteti i Provincës Erzurum, Turqi. Sipas regjistrimit të vitit 2020, Erzurum kishte 758,279 banorë. Popullsia e qytetit përbëhet kryesisht nga turq etnikë, me një pakicë kurde të bazuar në anën jugore.

Erzurumi
Popullsia
• Gjithsej	758,279[1]
Faqja zyrtare	www.erzurum.bel.tr

Historia

Historia e hershme

Rrethinat e Erzurumit në periudhën Urartiane me sa duket i përkisnin Diauehiut. Më vonë, Erzurum ekzistoi me emrin armen Karno K'aghak' (Armenisht: Կարնո քաղաք; që do të thotë qyteti i Karinit). Në vitin 387 e.r, qyteti kaloi në duartë e romakëve dhe u riemërua në Theodosiopolis pas Perandorit Teodosi I.

Mesjeta

Theodosiopolis u pushtua nga gjenerali emevi Abdullah ibn Abdulmelik në vitin 700/701. Ai u bë kryeqyteti i emiratit të Ḳālīḳalā dhe u përdor si bazë për sulmet në territorin bizantin. Megjithëse vetëm një ishull i fuqisë arabe brenda territorit të populluar me armenë krishterë, popullsia vendase ishte përgjithësisht një klient i besueshëm i guvernatorëve të kalifit. Ndërsa fuqia e Kalifatit ra, dhe filloi ringjallja e Bizantit, udhëheqësit vendorë armenë preferuan që qyteti të ishte nën kontrollin e emirëve myslimanë të pafuqishëm sesa perandorëve të fuqishëm bizantinë.^[2]

Në vitin 931, dhe përsëri në´vitin 949, forcat bizantine të drejtuara nga Theofilos Kurkuas, gjyshi i perandorit të ardhshëm Xhon I Ximiskes, kapën Theodosiopolis. Popullsia e saj arabe u dëbua dhe qyteti u zhvendos nga grekët dhe armenët.^[3] Perandori Basil II rindërtoi qytetin dhe mbrojtjen e tij në vitin 1018 me ndihmën e popullsisë lokale armene.^[4] Në vitin 1071, pas betejës vendimtare në Manzikert, turqit selxhuk morën në zotërim Theodosiopolis. Saltukidët ishin sundimtarë të një bejllëkut anadollian (principatë) me qendër në Erzurum, i cili sundoi nga viti 1071 deri më 1202. Melike Mama Hatun, motra e Nasırudin Muhammedit, ishte sundimtari midis viteve 1191 dhe 1200.

Theodosiopolis zmbrapsi shumë sulme dhe fushata ushtarake nga selxhukët dhe gjeorgjianët (këta të fundit e njihnin qytetin si Karnu-Kalaki) deri në vitin 1201 kur qyteti dhe krahina u pushtua nga sulltani selxhuk Sylejman Shah II. Erzen-Erzurum ra në rrethimin mongol në vitin 1242 dhe qyteti u plaçkit dhe u shkatërrua. Pas rënies së Sulltanatit të Rumit në fillim të shekullit të 14-të, ajo u bë një provincë administrative e Ilhanatit, dhe më vonë qyteti ishte nën pushtimin e Perandorisë së Trebizondit për një kohë rreth viteve 1310. Pastaj u bë pjesë e Çoban bejllëk, Kara Kojunlu, perandoria e Timur Lenkut dhe Ak Kojunlu. Më pas ajo kaloi në Persinë Safavid, derisa osmanllinjtë nën Selim I në vitin 1514 e pushtuan atë përmes Betejës së Çaldiranit. Gjatë mbretërimit të Perandorisë Osmane, qyteti shërbeu si baza kryesore e fuqisë ushtarake osmane në rajon.

Ai shërbeu si kryeqyteti i ejaletit të Erzurumit. Në fillim të shekullit 17, krahina u kërcënua nga Persia Safavid dhe një revoltë nga guvernatori i provincës Abaza Mehmed Pasha. Kjo revoltë u kombinua me kryengritësit Xhelali (kryengritja e musketirëve provinciale të quajtur Xhelali), e mbështetur nga Irani dhe zgjati deri më 1628. Në vitin 1733, Nadir Shah mori Erzurumin gjatë Luftës osmano-persiane (1730–35).

Lufta e Parë Botërore dhe për pavarësi turke

Popullsia armene u dëbua nga qyteti dhe u vra masivisht gjatë gjenocidit armen më 1915.

Qyteti ishte gjithashtu vendndodhja e një prej betejave kryesore në Fushatën Kaukaziane të Luftës së Parë Botërore midis ushtrive të Perandorisë Osmane dhe Ruse. Kjo rezultoi në kapjen e Erzurumit nga forcat ruse nën komandën e Dukës së Madhe Nikollaj dhe Nikolai Judeniç më 16 shkurt 1916. Erzurum u kthye në kontrollin osman pas nënshkrimit të Traktatit të Brest-Litovsk në mars 1918. Në 1919, Mustafa Qemal Pasha, një nga themeluesit kryesorë të Republikës moderne të Turqisë, dha dorëheqjen nga ushtria osmane në Erzurum dhe u shpall një "Vendas Nderi" dhe i lirë i qytetit, i cili i dha atij regjistrimin dhe certifikatën e tij të parë të shtetësisë (Nüfus Cuzdanı) të republikës së re turke. Kongresi i Erzurumit i vitit 1919 ishte një nga pikat fillestare të luftës për pavarësi turke.

Klima

Erzurumi ka një klimë të lagësht kontinentale (klasifikimi i klimës Köppen Dsb) me dimra të ftohtë, me dëborë dhe vera të ngrohta e të thata me netë të freskëta. Temperatura mesatare ditore maksimale gjatë gushtit është rreth 27 °C. Temperatura më e lartë e regjistruar është 36.5 °C, më 31 korrik 2000. Sidoqoftë, temperatura minimale mesatare ditore gjatë janarit është rreth −15 °C; janari është muaji më i ftohtë me një rekord të ulët prej -37.2 °C.

Transporti

Stacioni kryesor i autobusëve ka lidhje autobusi me shumicën e qyteteve kryesore turke. Erzurumi është gjithashtu pika kryesore e hekurudhës për rajonin e Anadollit Lindor. Aeroporti i Erzurumit, i përdorur gjithashtu nga Forcat Ajrore Turke, ka pistën e dytë më të gjatë në Turqi.

Referimet

1. Yıllara Göre Erzurum Nüfusu
2. Whittow, Mark. The Making of Byzantium, 600–1025. Berkeley: University of California Press, 1996, pp. 310, 320.
3. Whittow. The Making of Byzantium, p. 322.
4. Arakelyan. "The Great Cities of Armenia", pp. 232–233.