Andalus

Andalus (afcarabi: الأنْدَلُس ingiriis: al-andaluus, loona yaqaanay aybeeria waa gobol ilbaxii muslimiinta laga taagay yurubta galbeed gaar ahaan hada dhulka loo yaqaan spain iyo Burtuqaal, waqtigii andalus ugu awooda badnayd waa qarnigii sideedaad ee miilaadiga, way balaaratay ilaa ay gaartay koofurta faransa, ereyga andalus waxaa loo yaqaan dhulkii khilaafada islaamku qabsatay, iyo dhulkii is-maamulada gadaal ka noqday ee ka go,ay awoodii dhexe ee dawladii khilaafadii alumawiya sanadku markuu ahaa 132-913 hijri ku beegan 711-1492 miilaadi markay andalus ku dhacday gacantii reer yurub muslimiintina laga saaray, iyadoo ay jirto in xuduuda andalus marba ay si isku badalaysay. marna ay yaraanaysay marna weynaanaysay. taasoo loo tiirinayo dagaaladii muslinka iyo gaalada dhex marayay, oo guushu marba dhinac jirtay. Shan baa loo qaybiyay andalus furashadii muslimiinta ka dib markay ku sugnaatay xukunkii islaamka, qaybahaas oo kala ahaa:

Andalusia, Burtghal, Gaaliisiya, Qashtaala, Aragoon, Liyoon. Barshilona iyo istimaaniya, markii hore wayay ahayd hal gobol oo hoos yimaada Al-waliid bin cabdil malik dowladii al-umawiyah, maraky dowladii umawiya dhacday dowladii cabaasiyana timid Andalus waxaa la gaar noqday Cabdi raxmaan Al-Daakhil oo ka mid ah dowladii umawiya kana soo cararay Cabaasiyiintii, wuxuu ka aasaasay imaaradii Qurduba waxayna jirtay 179 sano, dabadeedna waxaa ku xigay cabdiraxmaan al naasir oo taagay dowlad uu ku magacaabay dowladii al-umawiya taasoo badal ka ahayd magcii imaarada qurduba sababo siyaasadeed awgeed, ka dib burburkeedii Andalus waxay u qaybsantay imaarado iyo dowlado ama maamulo yar yar oo ku caan baxay magaca Al-Dawaaif «الطوائف», waqtigaas ayaa noqday meel ay ku kulmeen dhaqanno kala duwan, muslimiin yuhuud iyo nasaaro dhinac ah iyo carab, barbar, quudiyiin iyo farenji dhinac, halkaas baa waxaa ka dhashay xadaarad horumar weyn samaysay, oo Andalus ka soocay gobolda kale ee islaamka, halka Manhaj ee loo noqonayay ayaa ahaa shareecada islaamka, Nasaarada iyo Yahuudana nabad ayay kula noolaayeen muslimiinta hoostooda, sharcigooda ayay isku xukumi jireen gunno (Jizyo) ayaa laga qaadi jiray, Andalus ayaa noqotay meel loo hanqal taago aqoonta iyo horumarka yaalay goor yurubta kale ay jahli, dibu dhac iyo mugdi ku jireen, magaalada Qurduba ayaa noqotay meelaha ugu fiican caalanmka xaga aqoonta iyo horumarka, xarunta cilmiga,iyo ilbaxnimada ee yurub iyo inta badda cad kulaasha ayay noqotay, iyadoo la tartamysay Baghdaad caasimadii dowlada cabaasiya iyo Qusdandiiniya caasimadii biisandiyiintii ruumaanka, culumo badan oo caan ahaa ayaa ka soo baxday sida imaam Al-qurdubi, ibni xazam iyo kuwa kale oo diinta taariikhda iyo tafaasiirta wax ka qoray, dhinaca sayniska, cilmi falaga, xisaabaha, qalliinka aad bay caan ugu ahayd andalus, axaana ka soo baxay rag ilaa hada lagu tiirsanyahay aqoontii ay keeneen.

Moorish Spain—A Remarkable Legacy

Magacaan ayaa la isku haystaa halka uu ka soo jeedo, qaar baa qaba inuu magac barbari yahay, qaarna waxay u arkaan inuu asalkiisa carabi yahay. qaar baa leh asalka inuu magac laatiin ah ahaa, kuwana waxay leeyihin waxay ka timid atlantis oo ahayd xadaaro waa hore luntay, qoraalada carabiga ee la helay ayaa sheegaya in andalus la oran jiray meeshii u horaysay ee muslimiintu cagta saareen ee ka tirsanayd qaarada Andalus.

Faalfeeh oo qaba fikrada in ereygu ka soo jeedo Atlantig ayaa qoray:

„Qoraalada carabiga ee ay ku soo aroortay xusida jasiirada Andalus iyo badda Andalus markii u horaysay bay noqoanysaa oo la fahmo hadii aan atalantis ama atlantic ku badalno magaca Andalus, waana sida ay ku soconayso sheekooyinka laga sheekeeyo Hiraqle iyo Amazon in jaziiradahooda ay ku yaaleen Andalus dhexdeeda sida qoraalada carabtu sheegayso, waana waxa loo yaqaan maanta woqooyiga ama gudaha bad weynta atlantiga.”

Furashadii islaamka

Dhinaca taariikhda furashada andalus waxaa sabab u ahaa furashadii galbeedka Afrika waqtigii alwaliid bin cabdilmalik waxaa ay ahayd inuu masuul ka noqdo furaagii afrika xassaan bin alnucmaan hase yeeshee ma aysan noq one waxaa lagu badalay Musa Bin Nusayr, musa ayaa ka baxay masar wuxuuna sii furtay wixii galbeedka Afrika ka harsanaa, waxaa u wada hogaansamay afrikada woqooyi oo dhan, Barbarkii ayaa islaamka soo galay, mutadawiciin jihaad doon ah oo badan baa laga helay, kaaga sii darane carabtii muslimiinta ahayd iyagaa ka xamaasad badnaa, muse asagoo ka faaidaysanay xamaasadooda ayuu jiheeyay furashadii meelo kale, wuxuu ka fursan waayay inuu gudbo marin biyoodka u dhexeeya Afrika iyo Andalus, fasax laga helay Khaliifada muslimiinta ee fadhigiisu ahaa dimishiqlayaaagu aaday aybeeriya ama anAalus isagoo u talohku siiyay ay ilo is(horseed) ka hor mariyaan inta aysan weerar wayn qaku qaadin andalus,maadaama taladaas uu soo jeediyay boqor ka mid biisandiyiintii cadowga la ahaa boqorradii aybeeriya, Muusa bin nusayr ayaa mid ka mida hogaamiyeyaashiisa dagaalka oo lagu magacaabi Dariif bin maalik almacaafiri barbarna ahaa u diray aybeeriya isagoo hogaminayay awood lagu qiyaasay afar boqol oo nin oo lug ah iyo boqol fardooley ah, hawl gal indha dhayn ah kadib wuxuu faray inuu weeraro koofurta aybeeriya waana sanadku markuu ahaa 92 hijriya ku beeganayd 710 miilaadi. Dariif wuxuu degey jasiirada Yaalmoos taasoo ugu dambayn magaciisa loo bixiyay, wxuu ku duulay meelihii u dhawaa sida jasiiradii cagaarnayd الجزيرة الخضراء.

Wuxu so laabtay isagoo xambaarsan hanti badanoo uu soo furtay, kuna qanacsan tabar darida hab difaaca ayberiya. Guusha uu gaaray dariif baa dhiira galisay musa bin nusayr, ramadaan isla sanandkaa 92 hijri ku aaan 711 miilaadi ayaa wuxuu diyaariyay ciidan gaaray todob kun oo dagaalyahan, badanoodu barbar ahaa, oo uu hogaaminayo mawlihiisii iyo kii uga hooseeyay danjah laguna magacaabi jiray Daariq bin siyaad طارق بن زياد , marin biyoodkii buu gooyay dhinaca jasiirada cagaaran, wuxuu qabsaday buurtii markuu jabiyay ciidankii halkaas joogay, buurtaas oo qaadatay magaca daariq bin siyaad ilaa maanta af-carabi «جبل طارق» ingiriis :

Marin biyoodka u dhexeeya afrika iyo Andalusna waxaa la siiyay isla magacaas daariq bin ziyaad, hogaamiyihii muslinka ahaa maalmo ayuu joogay aagaas ciidankiisa ayuu isku duba riday, wuxuuna isu diyaariyay inuu qabsado qalcadaha u dhow dhow iyo inuu gudaha u sii galo aybeeriya, qaar badan ayuu furtay ay ka mid yihiin qardaaja iyo jasiirada cagaaran kadibna wuxuu u jihaystay galbeed, sirdoonkii muslimiinta ayaa soo sheegay in ciidan badan oo Quudiyiin ah u diyaar garoobayaan dagaal, jiinka wabiga aya muslimiintu dageen dhinaca kalan waxaa dagauy quudiyiintii isla markiiba waxaa soo if baxay baaxada ciidan ee gaalada iyo yaraanta muslimiinta, taaso ku kaliftay daariq inuu gargaar degdeg ah u dirsado muusa bin nusayr, musa ayaa ahaa mid aad u daneeya wararka weerarada aybeeriya, wuxuuna usoo diray shan kun oo dagaalyahan.

Labadii ciidan ee muslimiinta iyo Quudiyiinta kala ahaa aya fooda is daray, waadi Lakka agtiisa oo koora shaduuna ka tirsan, dagaal faraha looga gubtay ayaa dhacay muslinkuna ku gacan sareeyeen, waxaa lasoo afjaray ciidankii quudiyiinta iyo boqorkoodii Rodrik, jabkaas gaaray quudiyinta wuxuu u gogol xaaray furashada magaalooyin badan oo gudaha aybeeriya ah sida Qurduba,laga, Ilbiira, Aryuula, iyo Caasimadii quudiyiinta ee caanka ahayd ee Dulaydala. Muslimiintii ayaa sii eryaday firxadkii quudiyiinta dhinaca woqooyi galbeed si aysan ugu soo noqon dulaydala xiliga dayrta, si loo soo afjaro furashada aybeeriya oo dhan, daariq bin siyaad ayaa fariin u qoray hogaamiyihiisa musa bin nusayr sheegaysa guusha uu gaaray iyo dhulka uu furtay, lakin musa ayaa ugu war celiyay inuusan meeshiisa dhaafin ilaa uu uga yimaado, ciidan gaaraya sideed iyo toban kun ayuu la yimid musa wuxuun galay aybeeriya wuxuu maray meeshuu daariq maray magaalooyin kala waa sii furtay sida Qarmoona ka dib ishbeeliya woqooyi galbeed, furashadiisa ugu muhiimsan ayayna ahayd sanadku markuu ahaa 94 hijri ku beegan 713 miladi go'doomin ka dib. waxaa la furtay Barshiloona bari, Arbuuna gudaha aybeeriya Qaadish oo koonfur ah iyo Jaliiqiya oo woqooyi galbeed ah, dulaydala markuu u dhawaaday waxaa ka horyimid oo ku soo dhaweeyay Dalbiira daariq bin siyaad, halkaasoo lagu qabtay shir ciidan si loo falanqeeyo meelaha la furtay, iyo waxa la qorshaynayo furashadooda, hogaanka ayaa loo cusbooneeyay daariq bin siyaad si wada jir ahna waxay furteen magaalada sarqusta ee gobolka Aragon, ka dib way kala leexdeen musa bin nusayr wuxuu aaday dhinaca woqooyiga isagoo sii dhex jibaaxay buuraha Albiirinis, wuxuu ku duulay maamul goboleedkii sibtamania wuxuuna furtay Karakshoona iyo Naarboon ilaa uu ka tagay magaalada liyoon isla markaas daariq iyo musa waxay heleen warqad uga timid dhinaca khaliifada muslimiinta oo amraysay joojinta hawl gallada furasho ee andalus iyo in si deg deg ah u yimaadaan Dimishiq, sidaas ayay ku dhamaatay furashooyinkii Andalus ee ugu horeeyay.

Furashadii ka dib, Andalus waxay noqotay gobol ka mida gobollada dowladii Al-umawiya, ilaa laga gaaray waqtigii Hishaam bin cabdil malik (105-125 h / 724-743 m) markii xukuumadii dhexe tabar yaraysay, kacdoonadii afrika ee barbarka bateen markay khawaarijtii dhex gashay, reer andalus waxay go'aansatay inay is difaacaan kaligoodna iskuna tashadaan. sanadki 100 h kuna beegan 718 m aya muslimiintu isku dayeen inay hore usii sodcaan hase yeeshee waxay dagaallo ba'an la galeen farenjigii taasoo keentay inay ka guulaystaan markii hore hase yeeshee ku soo gadoontay ayakii, sanadkii 114 ku beegan 732 aya mar kale la siku dhacay muslimiintuna ay ku jabeen. waana dagaalka loo yaqaan Balaad al shuhadaa waxaana hogaaminayay Cabdiraxmaan Al-ghaafiqi kaasoo ku shahiiday goobta dagaalka taasoo keentay inuu istaagto fididii islaamka ee yurub,

Sanadkii 132 h ku beegan 750 m waxaa burbauray khilafadii Al-Umawiya ka dib jabkii Marwaan bin muxamed dagaalkii zaab Cabaasiyiinta uu la galay asagoo ahaa Amiirkii ugu dambeeyay dowladii al-umawiyah, Cabaasiyinta ayaa galay dimishiq si ay u cirib tiraan haraadigii dowladii umawiya hase yeeshee waxaa ka badbaaday Cabdiraxmaan bin Mucaawiya , wuxuuna usoo fakaday maghrib (afrika), wuxuu rabay in maghrib uu dowladii umawiyo ka cusbooneeyo hase yeeshii waaligii hore u jogaay ee Cabdi raxmaan Al-fihri ayaa isna hore u qorsheeyay inuu gaar ugoosto afrika isagana, qaar ka mida Umawiyiinta ayuu dilay hantidoodiina waa ka dhacay, dhibna waa u geystay. markaas ayuu C,raxmaan bin mucaawiya (aldaakhil) doortay inuu iska aado Andalus, isagoo u arakay inay ka roontahay maghrib, andalus ayaa la ciirciiraysay khilaafyo iyo weeraro uga imanayay masiixiyiinta woqooyiga, rag ka mida asxaabtiisa ayuu u diray andalus in ay uga waramaan xaaladiisa iyo jabka soo gaaray dowladii al-umawiya, qaar ka mida reer andalus ayaa soo dhaweeyay oo sheegay haduu yimaado inay amiir ka dhigan doonaan, qaarna waa diideen, sanadku markuu ahaa138 h kuna beegan 755 m,ayuu soo galay waxayna taas keentay in taageerayaashiisii u wada yimaadaan salaan iyo bayco si ay ula galaan, hase yeeshee yuusuf al-fihrii oo ahaa waaligii andalus horayna u diiday inuu soo dhaweeyo cabdiraxmaan aldaakhil ayaa markaan isku dayay in uu heshiis la galo maadaama tageerayaasha c,raxmaan ay aad u bateen, hase ahaatee ma noqon, waxaan laga maarmaan noqotay in la isku dhaco si andalus masiirkeedu u cadaado, sanadkii 138 h ku beegan 756 m goor barqo ah ayaa la is dagaalay guushuna ku raacday cabdiraxmaan, kaasoo ciidankiisii qurduba la sii aaday halkaasna ku fariistay kursigii amiirnimada, wuxuu la hadalay dadkii una sheegay in la taagay dowladii al-umawiya, isla markaasna wuxuu u cadeeyay siyaasadiisa ku dhisan cadaalada iyo wanaag falka,

Cabdi raxmaan al-daakhil ayaa loo bixiyay maadaama andalus uu soo galay isagoo hayaan ah, xukunka si fiican markuu ula waregay andalus ayaa muslinkeedii waxay galeen waa' cusub oo iftiin leh, kana fog siyaasadii is beelaysiga ahayd waxaa la dareemay soo kabasho iyo horumar nabad iyo dowladnimo, taasoo sii socotay ku dhawaad labo qarni, andalus ayaa noqotay gobol islaami ah oo ka go'an khilaafadii cabaasiyiinta, dowladii cabaasiya iyana iskuma dayin in ay hoosteeda keento, isna uma jeedin inuu iyada la dagaalamo bal halkaas ayuu ka sii waday shaqadii islaamka iyo faafintii diinti Nabi Muxamad calayhi salaatu wasalaam, waqtigaas ayaa waxaa laga fariistay furashooyinkii waxaa lagu qancay wixii la qabsaday, waxaa lagu mashaquulay maamulkii gudaha waa markay soo if bexeen nidaamyada dowladaha hoose wasaaradaha iyo xijaabada, sidoo kale waxaa la sameeyay maraakiibta dagaalka waxaa la hormariyay qaab dhismeedka ciidanka iyo difaacyada furumaha dagaalka, cabdiraxmaan ayaa siyaasad fiican kula dhaqmay una muujiyay khaliifadii islaamka ee cabaasiya,maadaam uu u arkayay inay tahay boqortooyada caalamka islaamka oo dhan u taagan, intii ay jirtay dowladii umawiya ee andalus ayaa waxaa dhacayay kacdoono qabali iyo kuwo madaahib ku slaysan kuwaasoo tobaneeyo sano qaadanayay, waxaa kaloo dhinaca kale ka jiray duulaanno ka imanayay xaga woqooyiga masiixiga ah, kuwaasoo marar badan qabsaday magaalooyin ay ka mid ahaayeen Barshiloona taasoo muslinku ay ku waayeen qayb ka mida furumaha dagaalka, sanadkii 229 h ku beegan 844 m ayaa boqorkii Norman isku dayay qabsashada ashboona oo ku taalay xeebta galbeed, weeraro labo bil socday oo halis galaiyay gobolkaas ayaa feejignaan u kordhiyay Cabdiraxmaan al-awsad iyo hogaamiyeyaashiisii kuwaasoo jab xoogan gaarsiiyay ciidankii norman, taasoo keentay inuu heshiis ku soo baryootamo, waxaa kaloo dhacaday waagaas dhacdooyin badan waxaa ugu muhimsan baa laga yaabaa kacdoonkii Cumar bin xafsuun, oo socotay ilaa sanadkii 316 h ,oo kuaadan dhimashadiisii, Qarnigii labaad ee hijriga iyo bilowga kii sadexaad ayaa waxaa dhacayay dagaalo xaga bada ah, sanadkii 276 h ku beegan 889 m waxaa xogaystay weerarda muslimiinta ku qaadayeen faransiiska, dhamaadkii qarnigii sadexaad waxay gudaha u galeen faransiiska ilaa laga gaaro laangduuf galbeedka, ilaa meelo u dhaw xadka iswiisarland oo woqooyi xigta, dhinaca kale geesaha talyaaniga ee galbeedka sidaas bay kula wareegeen marinadii buuraha Alab waxay la wareegeen wadooyinka xiriiriya talyaaniga iyo faransiiska.

Waqtigaan waxaa lagu tiriyaa waqtigii ugu murugsanaa ee Andalus soo marto, waa markii 26 dowladood ay u qaybsantay andalus, magaalo walba amiirkeeda ama boqorkeeda ayaa ka talinayay, waxayna laheed xaakin u gaar ah, waxaa ka jiray dhexdooda dagaalo kii xoog weyna ayaa ka yar cunayay, markaasa kii yaraa kuwo kale isbahaysi la samaysan jiray boqortooyada woqoyiga e masiixiyada ahna kama suulayn inay soo faragalinayso arrimaha dowladahaas maadaama ay awood u heshay kala qaybinta iyo kala fogaynta umada muslinka ah, heer ay gaartay gunno (jizyo) iyo canshuur sanadle ah ka qaado qaar ka mid ah dowladahaas yar yarka ah ee midoobi waayay, waxaa ka mida dowladahaas:

dowladii banuu jamhuur
dowladii banuu cabaad
dowladii banii dil nuun
dowladii bnuu siiri (gharnada iyo maalqa ayay joogtay)
dowladii banii huud (sarqusda ayay haysatay)
dowladii banuu afdas.(baldiyoos)
dowladii baii caamir (balanseeh iyo marseeh)

Bariga andalus ayakaa ugu liitay uguna madax banaani yaraa. waxaa waagaas soo caan baxay ku tumashada diinta iyo isxijinta gaalada qaar ka mida Dawaa'ifta baa la shaqayn jiray masiixiyiinta una kaalamaysan jiray la dagaalanka dawaaifta kale. ilaa ugu dambayntii masiixiyiintu dhul badan qabsadeen.

Tafaraaruqii iyo kala qaybsnaantii markay keentay barburka maamuladii kuwo badan oo ka mida dawaaifta iyo qabsashada farenjiga meelo bada oo dhulkii muslimiinta ka mid ah meelo badan ay go'doomiyeen ayaa dadkii Andalus u qaylo dhaamiyeen dowladii Al muraabiduungalbeedka afrikana xarunteedu ahayd gaar ahaan magaalada Maraakish.

khaas ahaan markii boqorkii alfonsoogii lixaad uu aad u dullaystay kuwo badan oo ka mida dwaaiftii,

Warqadii qaylo dhaanta:

Culumadii Andalus iyo kuwo badan oo boqoradii dawaifka markay isku waafaqeen inay gargaar waydiisataan waxay wafti direen u taga Yusuf bin taashfiin oo ahaa boqorkii Al-Muraabiduun oo joogay caasimadii Marraakish galbeedka Afrika.

Yusuf bin taashfiin wuu ka aqbalay wuxuuna ka dalbaday dhulka uu ka taliyo muslinkii degenaa in si deg deg ah loogu gurmado Andalus waxaa la diyaariyay ciidan weyn, badda wax gudba waxaa ugu dambeeyay Yusuf bin taashfiin iyo hogaamiyeyaashiisa dagaalka. sanadku markuu ahaa 479 hijri oo ku aadanayd 1086 miilaadi. jaziiradii cagarnayd buu degey wuxuuuna ka samaystay difaac adag, kadibna wuxuu u gudbay ishbeeliya , ka dib wuxuu u yeeray oo gargaar waydiistay Boqorradii dawaaifka wayna ka aqbaleen meel ay ku diidaan ma joogin qaarna ayakaaba nafta u yaabana waxay keeneen ciidan lala yaabay oo isku biirsan waxayna degeen meel la yiraahdo al zallaaqa, Boqorkii olfonsoo wuxuu ku mashquulsanaa hareerayntii sarqusta, wuxuu ku qasabanaaday inuu ka qaado hareereynta una laabto Dulaydala si uu ciidankiisa isugu aadisto. isna wuxuu gargaar u dirsaday boqortooyooyinkii kirishtaanka ahaa waxaa u soo gurmaday ciidan ka kala yimid talyaaniga faransiiskaciooaaad u dannaao laga snaoo barakeeyay kaniisada halkaas baa waxaa ku kulmay labadii ciidan kii islaamka iyo kii masiixiyiinta dagaal lagu magacaabo Duullaankii al azallaaqah معركة الزلاقة. taasoo muslinku ay guul weyn ka keeneen guul u dhiganta guushlihii Qadisiyah iyo Yarmuuk, waana meesha yusuf bin taashiin lagu siiyay magaca (Amir almu'miniin), intuusan galbeedka afrika u soo noqon ayuu mideeyay boqorradi dawaaifka una sheegay inay isku duubnaadaan ereygoodana mideeyaan, saasta uu u noqday yusuf bin taashfiin sidii hore waxaa soo noqday isku dhexyaacii andlalus iyo tafaraaruqii muluuk aldawaaif, alfonsoogii lixaad ayaa kasoo yara kabtay jabkii gaaray dagaalkii zallaaqa wuxuuna billabay inuu dhibkii muslinka meeshii kasii wado, yusuf bin taashfiin wuxuu ku qasbanaaday inuu mar kale soo rogaal celiyo oo badda soo gudbo sanadkii 481 hijriya oo ku toosnaa 1088 miladi, boqorradii dawaaifka ayuu ugu yeeray jihaadka wayna diideen dhamaan wax yar maahee, intaas uguma aysan ekeyne waxay ka jareen gargaarkvoo waxay la heshiiyeen heshiisyo qarsoodi ah boqorka Alfonsoo si uu uga difaaco fara galinta Muraabidiinta, yusuf bin taashfiin baa xalka u arkay in uu wada casilo muluuk aldawaaif hal maamulna u sameeyo Andalus oo dhan, isla markaas waxa u timid dacwo ka timid culumada fuqahada iyo caamada oo ka codsanaysa inuu boqorradaan kala wareego meesha Andalusna mideeyo, waa loo iftooday inuu saas sameeyo, yusuf bin taashfiin baa guda galay qabsashada meelihii ay ka talin jireen Muluuk aldawaaif, marba mid buu jabiyaa, Dulaydala buu ka bilaabay si farenjiga gargaarka ay u soo dirayaan dawaaifka uu uga jaro wuxuu marba meel qabsado, waxaa ugu dambayn soo diray ciidan farenjiga si ay u kaalmeeyaan banuu cabaad oo ka mid ahaa dawaaifta, hase yeeshee yuusuf bin taashfiin uma uusan daahin wuxuu gaarsiiyay jab lala yaabay oo ay kasoo waaqsan waayen, kama daalin yusuf bin taashfiin inuu soo gabagabaynayo guulihiisii Andalus, xoogaa ka dib andalus oo dhan buu gacanta ku dhigay wuxuuna ka dhigay gobol kamida dowladii Al-muraabiduun, midowgaas waxaa ka gaar ahaa oo banaanka ka joogay Sarqusda oo xad ku taalay taasoo loo sababeeyay in ay ahayd meel ay ka taliyaan rag aan soo dhaweysan farenjiga aad ula dagaalami jirtay duulaanka masiixiyinta.

Geeridii Yusuf bin Taashfiin:

Yusuf bin Taashfiin baa geeriyooday sanadii 500 hijriya kuna beegnayd 1106 miladiga waxaa dhaxlay wiilkiisii cali kaasoo sii waday dagaalkii u kula jiray masiixiyiinta wuxuu weeraray Qashtaala maagloyin badan buu furtay wuxuuna usoo celiyay qaabkoodii islaamiga ahaa halkaas waxaa lagu dilay hogaamiihii ciidanka qashtaala oo ahayd gabar uu dhalay oo la aran jiray shanja bintu alfonsoo, jabkaas ayaa ku cuslaaday alfonsoo boqorkii laatiinka sanad ka dibna wuu u geeriyooday, gabadhiisii baa la wareegtay awoodii iyo ninkeedii la oran jiray Alfonsoo Aragon wax yar ka dibna khilaaf baa ka dhex dhashay ilaa ay dagaal beeleed isku qaadaan laatiinku, halkaas waxaa ka faaiidaystay Muraabidiintii waxyna weerareen Dulaydala hase yeeshee waa ku fashilmeen inay qabsadaan, maadaama ay qalcado adkayd, dhinaca kale waxaa socday dagaal Burtuqaal lagu qaaday magaalooyin badanna lagu furtay sida waadi alaxijaar, qalcadii hanaris, majriid iyo kuwo kale, sanadkii 503 h oo ku beegnayd 1110m Muraabidiintu waxy qabsadeen sarqusta iyadoo loo cuskaday fatwo sharci ah oo sheegaysay inaan heshiis lala noqon karin hogaaankeeda dawaaifta ka aharay maadaama madaxdeeda ay kaalmeysteen Boqoradii masiixiyiinta ee dariska la ahaa, isla markaasbuu gargaar u dirsaday boqorkii Alfonsoo aragoon asna wuxuu soo diray ciidan uu ka keenay yurub oo sifugu jiray ifranja (faransiis) nabri, qashatali, arakwani, doormaani, bashkansi, waxay soo weerareen sarqusta wayna hareereeyeen lix bilood, ugu dambayn dadkeedi way isasoo dhiibeen waxaan ka guuray ku dhawaad 50 kun oo muslimiin ah,

Alfonsoo argoon ayaa isku dayay inuu qabsado magaalooyin kale hase ahaatee jab uun buu ka qaaday iyo hoog.

Marraakish caasimadii muraabidiinta ayaa gacanta u gashay hogaamiyihii Muwaxidiinta 541 kuna beegnayd 1147 miilaadi waxaana la dilay hogaaamiyihii muraabidinta u dambeeyay ibaraahim bin taashfiin, wax walboo muraabidiinta ay lahaayeen ayaa gacanta usoo galay muwaxidiintii, Andalusna ay ka mid eheed, Andalus ayaa ku siganaysay inay lunto mar kale markii ay daciiftay dowladii muraabiduun kirishtaakiina ay bilaabeen weeraro inay ku soo qaadayaan.

Cabdul mumin bin cali ayaa ciidan sadex ciidan oo u gudbay Andalus sandku markuu ahaa 541 h kuna beegnayd 1146 m waxayna qabsadeen dhulkii muraabidiinta badankiis, misaajida ayay uga qudbeeyeen dadkii, wax xoogaa ka dib wixii ay soo qabsadeen oo dhan baa daacadii ka baxay, muwaxidiinti ayaa isku dayay inay ku kasbadaa reer andalus la dagaalanka haraadigii dowladii muraabiduun reer Andalus ayaa taageeray muwaxudiintii duruufo siyaasadeed oo jaray owgeed iyagoo rajaynayay inxaalkoodu uu is badalo, laakiin markii muwaxidiintii u dhaqmeen sidii muraabidiinta ayaa waxaa kacdoomay reer andalus, muwaxidiinta ayaan ka daalin in ay gargaar kasoo dirayaan afrika ilaa ay dhulki oo dhan xoog kula wareegeen madaxdii muraabidiintana isaga carareen, sanadkii 551 hijri 1156 miilaadi maamuladii magaalooyinka oo dhan baa isu wada dhiibay almuxiduun, bilowgii dowlada muwaxidiinta waxaa laga qabsday magaalooyin badan oo xadka ah, maadaama difaacedu uu liitay.

Intii lagu guda jiray dowladii Muwaxidiinta ayaa waxaa dhacayay dagaalo kala dhexeeyay masiixiyiinti taasoo keenaysay marar in dhulal la kala qabsado mararna heshiisyo la kala saxiixdo, boqorkii Alfonsoogii sidaadaad ayaa lagu yaqaanay heshiis jabin fara badan taasoo uu ku qabsaday magaalooyin badan oo muslimiin lahaayeen, hase yeeshee Amiirradii Almuxaduun ee waagaas joogay sida Abuu yacquub almansuur ayaa dagaal badan ku qaaday si ay dhulalka uu qabsaday usoo ceshadaan fasaadkiisana u joojiyaan, waxay la galeen dagaal uu ku hoobtay ciidankii Alfonsoo waxaa dagaalka uga dhintay soddon kun awoodoodii ayaa la wiiqay taasoo ku qaadatay kasoo kabashadeeda sanado dhowr ah, dagaaladaas ayaa ku beegnaa 578 hijriya oo u aadan 1182 miilaadiga, waxaa laga qabtay maxaabiis gaaraysay labaatan kun oo askari, Amiirkii ayaa iska daayay madax furasho kama qaadin, dagaalkaas ayaa la magac baxay Duulaankii AARK.

Boqortooyooyinkii Nasaarada markay arkeen jabkii kasoo gaaray dagaalkii AARK, ayaa waxay guda galeen inay khilaafaadkooda meel iska dhigaan meelna uga soo wada jeestaan muslimiinta, isbahaysiyo iyo heshiisyo badan oo ay samaysteen ayay ku heshiiyeen in ay andalus ka qabsadaan muslinka dagaalkooeedana u midoobaan, Boobkii kirishataanka waagaas Anostigii sadexaad ayaa barakeeyay qorshahaas wuxuuna taageeray in duuulaan saliibi ah lagu qaado jasiirada Aybeeriya, asagoo ugu yeeray boqorrada iyo hogaamiyeyaasha masiixiyada inay kaalmeeyaan duulaankaas, markaasaa meel walba waxaa ka yimid ururo diimeedkii ku noolaa spain iyo faransiiska iyadoo ay hogaaminayeen culumo diimeedka nasaarada, waxayna xirteen istilaabtii, Dulaydala ayaa waxaa ku kulmay ku dhawaad labo boqol oo kun oo fardoolaey iyo enfentary ah waxay kasoo bexeen taarikhdu markay ahayd 609 h oo ku beegnayd 1212 m , waxay qabsadeen qalcadii rabaax iyo dhufayskii cuqaab, ka dibna dagaal weyn baa dhacay, lagu jabiyay muslimiintii iyagoo isaga baxay una soo laabtay Ishbeeliya, jabkaasa ayaa ugu dambeyn wuxuu ka takhallusay sumcadii ciidanka ee Muwaxidiinta ee jasiiradii Aybeeria ama andalus, waxaa jilcay xukunkii muwaxidiinta waxaa bilowday qalalaase siyaaasdeed, arintaasoo furtay furun dagaal oo weyn, waxaa si toos ah u bilowday duulaanadii weynaa ee nasaarada, waxay qabsdeen magaalooyn badan waxay goosteen gobolo waaweyn, si is daba joog ah, waliba waqti yar gudihiis, dhimashadii Muxamed naasir iyo waxaa isku soo aaday burburkii dowladii al-muwaxiduun ee andalus iyo galabeedka afrika, wuxuuna soo saaray midowgii Liyoon iyo Qashtaala ee masiixiyiinta.

Geeridii muxamed al naasir ka dib xukunki Andalus waxaa qaybsaday sadex ka mida walalihiisii kala ahaa:

Caddullahi oo haystay Balanseh Daaniya, Shadiba iyo Marseeh.
Abul xuseyn oo haystay Gharnaada.

iyo Abul calaa Idriis oo Qurduba haystay.

Xoogaa ka dib waxaa soo kale dhex galay khilaafaad keenay in midba ka kale dhulkiisa uu damco, kacdoonno yaa qarxay iyo dagaallo goosgoos ah, Cabdullaahi ayaa isbahaysi la samystay boqorkii Qashtaala ee msiixiga ahaa Farnaadoogii sadexaad, taasoo u fududaysay in farnaado qabsado meelo dhawr ah oo dhuklii islaamka ahaa, waxaa kaloo jiray af gambiyo u dhexeeyay maamulladii Islaamka dhexdooda, dhinaca kale waxaa socday dhexdhexaadin iyo wada hadallo u dhexeeyay culimadii iyo hogaamiyayaashii sadexda ahaa kuwo ka mid ah, Aakhirkii ku dhamaatay dagaal beeleedyo lagu hoobtay, waxaa dhinaca kale socday dagaalo ay gaaladu ku qabsanayeed dhulal badan oo ka mid ah Andalus taasoo u gogol xaaraysay duulaanka weyn ee Andalus masiixiyiintu ku qabsan lahaayeen, sandkii 633Hi oo ku beegnaa 1263M ayaa ciidan weyn oo masiixiyiin ah waxay duullaan ku qabsadeen caasimadii ugu horaysay muslimiinta ee Qurduba, go'doomin dheer ka dib bay muslinku is dhiibeen, si ay amaan u helaan, waxaa lagu heshiiyay inay muslinku magaalda ka guuraan, amaanna la siiyo si ay u aadaan magaalooyinka muslinka u haray, waxaa ku xigay hoobashadii magaalooyin kale oo badan oo qurduba raacsanaa ka dib xukunkii dheeraa islaamka muddo shan boqol iyo shan iyo labaatan sano.

Dilkii Mamamed Al Mutawakil 635 H waafaqsan 1238 M, ayay la hoobatay dowladiisii, dhaxalkiisii waxaa ku wareegay Muxamed Bin Al-axmar amiirkii Jiyaan iyo Arjuwana, waxaa hoos yimid Andalus la kala googooyay oo aad u taagdaran geesahana laga soo kubaareeyay, kuna soo koobantay koonfurta togii weynaa ee Andalus, dowladaas baa lagu magacaabay (Dowladii Al Aasriyah ama Boqortooyaii Gharnada) waana boqortooyadii islaamka ee u dambaysay Andalus, waxayna taagnayd ku dhawaad 250 sano maadaama madaxdeedu ahaayeen kuwa aad u siyaasad dabacsan aadna u ogaal dhow, intii ay jirtay boqortooyadaas ayaa boqorkii Aragoon jaayimkii koowaad wuxuu diyaariyay ciidan aad u ballaaran iyo boqol iyo konton markab si uu u qabsado jasiiradaha bariga Andalus, wuxuu qabsaday Miyoorqa inkastoo aad la isaga caabiyay ilaa uu caasimdii qabsaday sanadkii 627 H ku beegan 1229 M, hadana wuxuu damcay difaacii iyo furuntii ugu weynayd ee muslimiinta magaaladii balanseeh, isagoo u adeegsaday duulaankaas shabadii saliibiyada (istilaabta) iyo barako ka timid boob KARIKORIGII sagaalaad, taasoo ku riixday in badan oo fardooley iyo dagaalyahano ka kala yimid faransiiska iyo ingiriiska inay ka qayb qaataan duulaanka,

Marxaladii koobaad baa ku bilaabmay la wareegidoodii magaalooyinkii woqooyiga Balanseeh si looga hor istaago gargaar iyo saad uga yimaada dhinacaas, marxaldii xigtay baa ahayd magaaladaoo O la galaiyay (la Go'doomiyay) ilaa ay biyihii ka dhamaadeen cuntadiina ay go'day, dadkeediina aad u tabar dhigeen, madaxii magaalada ayaa Jaayimkii koobaad isu dhiibay, waxayna galeen maalin jimce ah.

Boqorkii Ishbeeliya Fernadno kii sadexaad, sanadkii 645 H ku beegan 1247 M ayaa isna go'doomiyay xag barri iyo xag badba, ilaa dadkeedii ay isa soo dhiibeen shardi iyo heshiis la,aan, fernando ayaa magaalada galay isagoo ku dhex jira kolonyadiisa guusha siday maalin isniin ah sanadkii 646 H ku beegan 1248 M, sidaas ayay ku dhacaday ishbeeliya caasimada Muwaxidiinta ee Andalus, ka dib xukun dheer oo ay muslinku xukumayeen ku dhawaad shan qarni iyo bar. dhicidii ishbeeliya daraadeedna waxaa dhacay magaalooyinkii ku yaalay ama u dhawaa togii weynaa iyo meesha loo yaqaan waadi lakka, waxayna la mid ahayd ka sifaytii awoodi islaamka ee jasiirada aybeeriya, intii u dhexeysay sanadihii 614-648/ 1217-1250 furumaha galbeedka Andalus waxay ku wada dheceen gacantii burtuqaaliyiinta, sidaa ayaana looga takhalusay awoodii muslimiinta ee dhulka burtuqaal.

Muslinka waxaa u harsanaa oo kaliya maamulkii Gharnaada oo kaliya ee ku taalay koonfurta jasiirada Andalus, waxay taagnayd labo qarni iyo nus inkastoo ay juqraafi ahaan yarayd dadkeeduna yaraayeen, waxay ilaashatay awoodeedii siyaasadeed iyo dhaqankii iyo ilbaxnimadii islaamka, waxaana loo tiiriya dhicid la,aanteeda arrimo dhowr ahoo ay ka mid ahaayeen in ay ka fogayd furumaha dagaalka iyo u dhawaansheeda Maghrib (Galbeedka afrika) taasoo sahlaysay in gargaar deg dega ka hesho afrika markii loo baahdo iyo iyadoo dadkeedu aad u tababaran jireen iskuna diyaarin jireen la dagaalanka cadowgooda, waqtigaas ayaa dagaalka u dhexeeya muslimiinta iyo qashtaaliyiinta wuxuu gaaray meeshii ugu sarreeyay, Alfonsoogii kow iyo tobnaad baa isku dayay in uu gharnaada dhul ka mid ah goosto, duulaanno badan buu ku soo qaaday, taasoo amiirkii gharnaada ku kalliftay inuu suldaankii maghrin (galbeedka afrika) ee la oran jiray (al mariini) u qayshado, kaasoo ciidan iyo agabba siiyay, waana uu la dagaalamay is bahaysigii saliibiyiinta wwuna jabiyay horaantii, hase yeeshee soo laabashadii ayuu ku jabay jab xanuun badan dagaalkii dariif معركة طريف , jabkaas ayaa ahaa mid ka digaya soo dhawaanshihii dhamaadkii loolankii Andalus, rubuc qarnigii xigay ayaa jabkii muslimiintu isku xigxigsaday waxay waayeen badanka dhulkii gharnaada. sanadkii 897 h oo ku beegan 1491 m ayaa heshiis la kala saxiixday dhinaca muslimiinta waxaa saxiixay heshiis Abi alqaasim wasiirkii boqorka muslimiinta Abu Cabdi malik muxamed bin cali , dhinaca kalana Farnandoogii shanaad ee qashatala, heshiiskaas ayaa dhigayay in la dhiibo gharnaada iyo wax walboo hawlaheeda ahaa loona dhiibo qashtaaliyiinta, maalin isniin ha bay soo galeen 897 H ku beegan 1492 M, dhicidii gharnaada ayay Andalus oo dhan la hoobatay, halkaas baa waxaa lagu soo afmeeray taariikhdii muslimiinta Andalus gabi ahaan.