මාලි[lower-alpha 3] (
i/ˈmɑːli/; Bambara pronunciation: [ma.li]), නිල වශයෙන් මාලි ජනරජය,[lower-alpha 4] යනු බටහිර අප්‍රිකාවේ ගොඩබිම් සහිත රටකි. වර්ග කිලෝමීටර් 1,241,238 (වර්ග සැතපුම් 479,245) කට වඩා වැඩි භූමි ප්‍රමාණයකින් යුත් මාලි අප්‍රිකාවේ අටවන විශාලතම රට වේ.[14] රට උතුරින් ඇල්ජීරියාව, නැගෙනහිරින් නයිජර්, වයඹ දෙසින් මොරිටේනියාව, දකුණින් බුර්කිනා ෆාසෝ සහ කෝට් ඩි අයිවෝර් සහ බටහිරින් ගිනියාව සහ සෙනගාලය මායිම් වේ. මාලි හි ජනගහනය මිලියන 21.9කි,[15][16] ඉන් 67%ක් 2017 වසරේ වයස අවුරුදු 25ට අඩු අය ලෙස ගණන් බලා ඇත.[17] එහි අගනුවර සහ විශාලතම නගරය බමාකෝ ය. රටේ නිල භාෂා 13 ක් ඇති අතර, ඒවායින් වඩාත් බහුලව කතා කරන්නේ බඹරා ය.
මාලි ජනරජය Official names
| |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Flag
 Coat of arms
| |||||||||||
| උද්යෝග පාඨය: "Un peuple, un but, une foi" (ප්‍රංශ) "එක් ජනතාවක්, එක් ඉලක්කයක්, එක් විශ්වාසයක්" | |||||||||||
| ජාතික ගීය: "Le Mali" (ප්‍රංශ) | |||||||||||
.svg) Location of මාලි (green) | |||||||||||
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | බමකෝ 12°39′N 8°0′W | ||||||||||
| නිල භාෂා(ව) | ජාතික භාෂා 13[1][2]
| ||||||||||
| වැඩ කරන භාෂාව | |||||||||||
| කතා කරන භාෂාවන් |
| ||||||||||
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් |
| ||||||||||
| ආගම (2021)[6] |
| ||||||||||
| ජාති නාම(ය) | මාලියන් | ||||||||||
| රජය | මිලිටරි ජුන්ටාවක් යටතේ ඒකීය ජනාධිපති ජනරජය[7] | ||||||||||
• ජනාධිපති | අසිමි ගොයිටා (අතුරු) | ||||||||||
• අගමැති | චෝගුල් කොකල්ලා මායිගා (අතුරු) | ||||||||||
| ව්‍යවස්ථාදායකය | ජාතික සභාව | ||||||||||
| පිහිටුවීම | |||||||||||
• ප්‍රංශ සුඩානය පිහිටුවීම | 1958 නොවැම්බර් 24 | ||||||||||
• මාලි සම්මේලනය නිර්මාණය කිරීමට සෙනෙගල් සමග ඒකාබද්ධ වීම | 1959 අප්‍රේල් 4 | ||||||||||
• ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලැබීම | 1960 ජූනි 20 | ||||||||||
• මාලි සම්මේලනය විසුරුවා හැරීම | 1960 අගෝස්තු 20 | ||||||||||
• මාලි ජනරජයේ ප්‍රකාශය | 1960 සැප්තැම්බර් 22 | ||||||||||
| වර්ග ප්‍රමාණය | |||||||||||
• සම්පූර්ණ | 1,241,238[8] km2 (479,245 sq mi) (23 වෙනි) | ||||||||||
• ජලය (%) | 1.6 | ||||||||||
| ජනගහණය | |||||||||||
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 21,359,722[9] (61 වෙනි) | ||||||||||
• ජන ඝණත්වය | 11.7/km2 (30.3/sq mi) (215 වෙනි) | ||||||||||
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව | ||||||||||
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 61.625[10] (115 වෙනි) | ||||||||||
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 2,639[10] (174 වෙනි) | ||||||||||
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව | ||||||||||
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 21.309[10] (123 වෙනි) | ||||||||||
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 912[10] (175 වෙනි) | ||||||||||
| ගිනි (2010) | 33.0[11] මධ්‍යම | ||||||||||
| මාසද (2021) | 0.428[12] පහළ · 186 වෙනි | ||||||||||
| ව්‍යවහාර මුදල | West African CFA franc (XOF) | ||||||||||
| වේලා කලාපය | UTC (GMT) | ||||||||||
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව | ||||||||||
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ[13] | ||||||||||
| ඇමතුම් කේතය | +223 | ||||||||||
| අන්තර්ජාල TLD | .ml | ||||||||||
මාලි ස්වෛරී රාජ්‍යය කලාප 19 කින් සමන්විත වේ; එහි උතුරේ මායිම් සහරා කාන්තාරය මැදට ගැඹුරට ළඟා වේ. රටේ දකුණු කොටස පිහිටා ඇත්තේ සුඩානියානු සැවානා වල වන අතර එහි බහුතරයක් වැසියන් ජීවත් වන අතර නයිජර් සහ සෙනගල් ගංගා දෙකම හරහා ගමන් කරයි. රටේ ආර්ථිකය කෘෂිකර්මාන්තය සහ පතල් කැණීම මත කේන්ද්‍රගත වේ. එහි ප්‍රමුඛතම ස්වභාවික සම්පත් අතර රත්‍රන් ඇතුළත් වන අතර එය අප්‍රිකාවේ තුන්වන විශාලතම නිෂ්පාදකයා වන අතර,[18] අනෙක ලුණු වේ.[19]
මාලි වරෙක ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳාම පාලනය කළ අතිශය බලගතු සහ ධනවත් බටහිර අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍යයන් තුනක කොටසක් විය: ඝානා අධිරාජ්‍යය (ඝානාව ලෙස නම් කර ඇත), මාලි අධිරාජ්‍යය (මාලි නම් කර ඇති) සහ සොංහායි අධිරාජ්‍යය. 1300 දී එහි උච්චතම අවස්ථාව වන විට, මාලි අධිරාජ්‍යය අප්‍රිකාවේ ධනවත්ම රට විය[20] සහ පෘථිවියේ ධනවත්ම රටකි, එහි 14 වැනි සියවසේ අධිරාජ්‍යයා වූ මන්සා මූසා ඉතිහාසයේ ධනවත්ම පුද්ගලයන්ගෙන් කෙනෙකු ලෙස විශ්වාස කෙරේ.[21][22][23] ආර්ථික බලාගාරයක් වීමට අමතරව, මධ්‍යකාලීන මාලි ඉස්ලාමයේ, සංස්කෘතියේ සහ දැනුමේ මධ්‍යස්ථානයක් වූ අතර, ටිම්බක්ටු එහි විශ්ව විද්‍යාලය සමඟ කීර්තිමත් ඉගෙනුම් ස්ථානයක් බවට පත් වූ අතර, එය තවමත් ක්‍රියාත්මක වන ලොව පැරණිතම එකක් වේ. ප්‍රසාරණය වන සොන්හායි අධිරාජ්‍යය 1468 දී අධිරාජ්‍යය අවශෝෂණය කර ගත් අතර,[ලිපි දේහය තුල සත්‍යෙක්ෂණය කොට නොමැත] 1591 දී සොන්ග්හයි පරාජය කළ සාදියන් හමුදාවක් විසින් අනුගමනය කරන ලදී. 19 වන සියවසේ අගභාගයේදී අප්‍රිකාව සඳහා වූ පොරබැදීමේදී ප්‍රංශය මාලි පාලනය අත්පත් කර ගත්තේය. ප්‍රංශ සුඩානයේ කොටසක්; සුඩාන ජනරජය ලෙස, 1960 දී නිදහස සාක්ෂාත් කර ගනිමින්, සෙනගල් සමඟ කෙටි සම්මේලනයක් පිහිටුවන ලදී. සෙනගාලය ඉවත් වීමෙන් පසුව, මාලි ජනරජය පිහිටුවන ලදී. දිගු කලක් ඒක-පක්ෂ පාලනයකින් පසු, 1991 දී කුමන්ත්‍රණයක් නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී බහු-පක්ෂ රාජ්‍යයක් ලෙස මාලි පිහිටුවීමට හේතු විය.
2012 ජනවාරි මාසයේදී, උතුරු මාලි හි සන්නද්ධ ගැටුමක් ඇති වූ අතර, ටුවාරෙග් කැරලිකරුවන් උතුරේ භූමි ප්‍රදේශයක් පාලනය කර ගත් අතර, අප්‍රේල් මාසයේදී නව රාජ්‍යයක් වන අසාවාඩ් වෙන්වීම ප්‍රකාශ කරන ලදී.[24] 2012 මාර්තුවේ[25] හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් සහ පසුව ටුවාරෙග් සහ අනෙකුත් කැරලිකාර කන්ඩායම් අතර ඇති වූ ගැටුමකින් ගැටුම සංකීර්ණ විය. භෞමික ජයග්‍රහණවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ප්‍රංශ හමුදාව 2013 ජනවාරි මාසයේදී ඔපරේෂන් සර්වල් දියත් කරන ලදී.[26] මසකට පසු, ගැටුම දිගටම පැවතුනද, මාලි සහ ප්‍රංශ හමුදා උතුරේ බොහෝ ප්‍රදේශ නැවත අත්පත් කර ගත්හ. ජනාධිපතිවරනය 2013 ජූලි 28 වන දින පවත්වන ලද අතර, දෙවන වටයේ ඡන්ද විමසීමක් අගෝස්තු 11 වන දින පවත්වන ලදී, සහ ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණ 2013 නොවැම්බර් 24 සහ දෙසැම්බර් 15 යන දිනවල පැවැත්විණි. 2020 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, මාලි අසිමි ගොයිටා විසින් හමුදා අත්පත් කර ගැනීම් දෙකකට මුහුණ දුන්නේය.
නිරුක්තිය
මාලි යන නම මාලි අධිරාජ්‍යයේ නමෙන් ලබාගෙන ඇත. එහි තේරුම "රජු ජීවත් වන ස්ථානය"[27] සහ ශක්තියේ සංකේතයක් දරයි.[28]
දහහතරවන සියවසේ මාග්රෙබි සංචාරකයෙකු වූ ඉබන් බතූතා අධිරාජ්‍යයේ අගනුවර මාලි ලෙස හැඳින්වූ බව වාර්තා කළේය.[29][30] එක් මැන්ඩින්කා සම්ප්‍රදායට අනුව ජනප්‍රවාදගත පළමු අධිරාජ්‍යයා වූ සන්ඩියාටා කීටා ඔහුගේ මරණයෙන් පසු සංකරනි ගඟේ දී හිපපොටේමස් බවට පත් වූ අතර "පැරණි මාලි" නම් මෙම ගංගාවේ ප්‍රදේශයේ ගම් සොයා ගැනීමට හැකි විය. මාලියන් හිතෝපදේශ අධ්‍යයනයක සටහන් වූයේ පැරණි මාලි හි "නව මාලි" යන අර්ථය ඇති මලිකෝම නම් ගම්මානයක් ඇති බවත්, මාලි යනු කලින් නගරයක නම විය හැකි බවත්ය.[31]
තවත් න්‍යායක් යෝජනා කරන්නේ මාලි යනු මැන්ඩේ ජනයාගේ නමේ ෆුලානි උච්චාරණයක් බවයි.[32][33] එහි ස්වරය ඉහළ යාම, මාලි වෙත මාරු වීමට හේතු වන පරිදි වෙනස් වීමට හේතු වූ බව යෝජනා කෙරේ.[31]
ඉතිහාසය
සහරා කඳුකරයේ ඇති පාෂාණ කලාවෙන් ඇඟවෙන්නේ උතුරු මාලි ප්‍රදේශය ක්‍රිස්තු පූර්ව 10,000 සිට, සහරා සශ්‍රීක සහ වනජීවීන්ගෙන් පොහොසත් වූ කාලයේ සිට ජනාවාස වී ඇති බවයි. ක්‍රි.පූ. 9,400 දක්වා දිවෙන ඔන්ජූගු හි මධ්‍යම මාලි පෙදෙසින් මුල් පිඟන් මැටි සොයා ගෙන ඇති අතර, එම කලාපය තුළ කුඹල් කර්මාන්තයේ ස්වාධීන නිපැයුම් පිළිබඳ උදාහරණයක් ලෙස විශ්වාස කෙරේ.[34] ක්‍රි.පූ. 5000 පමණ වන විට ගොවිතැන සිදු වූ අතර ක්‍රි.පූ. 500 පමණ වන විට යකඩ භාවිත විය.
ක්‍රිපූ පළමු සහස්‍රයේ දී, ක්‍රිස්තු පූර්ව 900 දී පමණ ආරම්භ වූ ඩයියා ඇතුළු මධ්‍යම මාලි හි මධ්‍යම නයිජර් ගංගාව දිගේ, සොනින්කේ ජනයාට සම්බන්ධ මැන්ඩේ ජනයා විසින් මුල් නගර සහ නගර නිර්මාණය කරන ලද අතර, ක්‍රිස්තු පූර්ව 600 දී පමණ එහි උච්චතම ස්ථානයට පැමිණියේය[35] සහ ඩිජෙන්-ජෙන්නෝ, ක්‍රි.පූ. 300 සිට ක්‍රි.ව. 900 දක්වා පැවතිණි. ක්‍රිස්තු වර්ෂ හයවන සියවස වන විට, බටහිර අප්‍රිකාවේ ශ්‍රේෂ්ඨ අධිරාජ්‍යයන්ගේ නැගීම සඳහා පහසුකම් සලසමින් රන්, ලුණු සහ වහල් වෙළඳාමේ ලාභදායී ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳාම ආරම්භ විය.
මුල් ඉස්ලාමීය සාහිත්‍යයේ මාලි පිළිබඳ සඳහන් කිහිපයක් තිබේ. මේවා අතර 1068 දී අල්-බක්රිගේ කෘතියේ "පෙනේ" සහ "මලාල්" ගැන සඳහන් වේ,[36] ඉබන් ඛල්ඩුන් (1397 වන විට) බර්මන්දානා ලෙස හැඳින්වූ මුල් පාලකයෙකුගේ පරිවර්තනය පිළිබඳ කතාව,[37] සහ අල්-ඉද්‍රිසිගේ කෘතියේ භූගෝලීය තොරතුරු කිහිපයක්.[38]
මාලි වරෙක සුප්‍රසිද්ධ බටහිර අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍යයන් තුනක කොටසක් වූ අතර එය ක්‍රි.ව. 1312 - 1337 මාන්සා මූසාගේ පාලන සමයේදී ප්‍රධාන වශයෙන් රත්‍රන්, ලුණු, අනෙකුත් වටිනා භාණ්ඩ සහ වහලුන් පිළිබඳ ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳාම පාලනය කළේය.[39] මෙම සහේලියානු රාජධානිවලට දෘඩ භූ දේශපාලනික මායිම් හෝ දෘඩ වාර්ගික අනන්‍යතා නොතිබුණි.[39] මෙම අධිරාජ්‍යයන් අතුරින් පැරණිතම අධිරාජ්‍යය වූයේ ඝානා අධිරාජ්‍යය වන අතර එය මැන්ඩේ භාෂාව කතා කරන ජනතාවක් වන සොනින්කේ විසින් ආධිපත්‍යය දැරීය.[39] අධිරාජ්‍යය අටවන සියවසේ සිට 1078 දක්වා බටහිර අප්‍රිකාව පුරා ව්‍යාප්ත වූ අතර එය අල්මොරාවිඩ්වරුන් විසින් යටත් කර ගන්නා ලදී.[40]
1235 දී කිරිනා සටන, සොසෝ අධිරාජ්‍යයේ බිඳවැටීමට තුඩු දුන් පිටුවහල් කළ සුන්ඩියාටා කීටා කුමරුගේ අණ යටතේ මැන්ඩින්කාගේ ජයග්‍රහණයෙන් අවසන් විය.
මාලි අධිරාජ්‍යය පසුව නයිජර් නදියේ ඉහලින් ගොඩනැගුණු අතර, 14 වන සියවසේදී බලයේ උච්චතම ස්ථානයට ලඟා විය.[40] මාලි අධිරාජ්‍යය යටතේ, පැරණි නගර වන ඩිජෙන් සහ ටිම්බක්ටු වෙළඳ සහ ඉස්ලාමීය ඉගෙනුම් යන දෙකෙහිම මධ්‍යස්ථාන විය.[40] අභ්‍යන්තර කුමන්ත්‍රණවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අධිරාජ්‍යය පසුව පරිහානියට පත් වූ අතර අවසානයේ සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යය විසින් ආදේශ කරනු ලැබීය.[40]
14 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී, සොන්හායි ක්‍රමයෙන් මාලි අධිරාජ්‍යයෙන් නිදහස ලබා ප්‍රසාරණය වූ අතර අවසානයේ මාලි අධිරාජ්‍යයේ මුළු නැගෙනහිර කොටසම යටත් කර ගත්තේය.[40] සොන්හායි අධිරාජ්‍යයේ අවසාන බිඳවැටීම බොහෝ දුරට ජුදාර් පාෂාගේ අණ යටතේ 1591 මොරොක්කෝ ආක්‍රමණයේ ප්‍රතිඵලයක් විය.[40] සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යයේ වැටීම වෙළඳ සන්ධිස්ථානයක් ලෙස කලාපයේ භූමිකාවේ අවසානය සනිටුහන් කළේය.[40] යුරෝපීය බලවතුන් විසින් මුහුදු මාර්ග පිහිටුවීමෙන් පසුව, ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳ මාර්ගවල වැදගත්කම නැති විය.[40] එකල මාලි අධිරාජ්‍යයේ ධනය බහුල වීම නිසා ලුණු සහ රත්‍රන් යන වාණිජ වත්කම් පුළුල් විය.
කලාපයේ වාර්තාගත ඉතිහාසයේ දරුණුතම සාගතයක් 18 වන සියවසේදී සිදු විය. ජෝන් ඉලිෆ්ට අනුව, දරුණුතම අර්බුද ඇති වූයේ 1680 ගණන්වල, සාගතය සෙනෙගම්බියානු වෙරළේ සිට ඉහළ නයිල් ගඟ දක්වා ව්‍යාප්ත වූ විට සහ 'බොහෝ දෙනෙක් වහලුන් සඳහා තමන්ව විකුණා, පෝෂණය ලබා ගැනීම සඳහා පමණි' සහ විශේෂයෙන් 1738-1756 දී බටහිර අප්‍රිකාවේ. වාර්තාගත විශාලතම යැපුම් අර්බුදය, නියඟය සහ පළඟැටියන් හේතුවෙන් ටිම්බක්ටු හි ජනගහනයෙන් අඩක් මිය ගිය බව වාර්තා වේ."[41]
ප්‍රංශ යටත්විජිත පාලනය
19 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී අප්‍රිකාව සඳහා වූ පොරබැදීමේදී මාලි ප්‍රංශයේ පාලනයට යටත් විය.[40] 1905 වන විට ප්‍රංශ සුඩානයේ කොටසක් ලෙස බොහෝ ප්‍රදේශ දැඩි ප්‍රංශ පාලනය යටතේ පැවතුනි.[40]
1915 නොවැම්බරයේදී, වර්තමාන මාලි සහ බුර්කිනා ෆාසෝ ප්‍රදේශවල ගෝත්‍රිකයන් අතර විශාල ප්‍රංශ විරෝධී නැගිටීමක් ඇති විය.[42] අවසාන ප්‍රතිරෝධය මර්දනය කරන ලද්දේ 1916 සැප්තැම්බර් මාසයේදී පමණි. නැගිටීම මර්දනය කිරීමේදී ගම්මාන 100කට අධික ප්‍රමාණයක් ප්‍රංශ යටත් විජිත හමුදා විසින් විනාශ කරන ලදී.[43]
1958 නොවැම්බර් 24 දින, ප්‍රංශ සුඩානය (එහි නම සුඩාන ජනරජය ලෙස වෙනස් කරන ලදී) ප්‍රංශ ප්‍රජාව තුළ ස්වයං පාලන ජනරජයක් බවට පත් විය.[44] 1959 ජනවාරි මාසයේදී මාලි සහ සෙනගල් මාලි සම්මේලනය බවට පත් විය.[44] මාලි සම්මේලනය 1960 ජුනි 20 දින ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලබා ගන්නා ලදී.[40]
1960 සැප්තැම්බර් මස 22 වන දින සුඩාන ජනරජයට ස්වාධීන මාලි ජනරජය බවට පත්වීමට ඉඩ සලසා දුන් සෙනගාලය 1960 අගෝස්තු මාසයේදී සම්මේලනයෙන් ඉවත් වූ අතර එම දිනය දැන් රටේ නිදහස් දිනය වේ.[45] මොඩිබෝ කීටා පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස තේරී පත් විය.[40] කීටා ඉක්මනින් ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් පිහිටුවීය, නැගෙනහිරට සමීප සබඳතා ඇති ස්වාධීන අප්‍රිකානු සහ සමාජවාදී දිශානතියක් අනුගමනය කළ අතර ආර්ථික සම්පත් පුළුල් ලෙස ජනසතු කිරීම ක්‍රියාවට නැංවීය.[40] 1960 දී මාලි හි ජනගහනය මිලියන 4.1 ක් පමණ වූ බව වාර්තා විය.[46]
මූසා ට්‍රෝරේ
1968 නොවැම්බර් 19 දින, ප්‍රගතිශීලී ආර්ථික පරිහානියෙන් පසුව, මූසා ට්‍රෝරේ [47] විසින් මෙහෙයවන ලද ලේ රහිත හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් කීටා පාලනය පෙරලා දමන ලදී, එය දැන් විමුක්ති දිනය ලෙස සමරනු ලබයි.[48] ට්‍රෝරේ ජනාධිපති වූ පසුකාලීන මිලිටරි නායකත්වයෙන් යුත් පාලන තන්ත්‍රය ආර්ථිකය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමට උත්සාහ කළේය. ඔහුගේ උත්සාහයන් දේශපාලන කැලඹීම් සහ 1968 සහ 1974 අතර විනාශකාරී නියඟයක් නිසා කලකිරීමට පත් විය,[47] සාගතයෙන් මිනිසුන් දහස් ගණනක් මිය ගියහ.[49] ට්‍රෝරේ තන්ත්‍රය 1970 ගණන්වල අගභාගයේ ආරම්භ වූ ශිෂ්‍ය නොසන්සුන්තාවයට සහ කුමන්ත්‍රණ උත්සාහ තුනකට මුහුණ දුන්නේය. ට්‍රෝරේ පාලන තන්ත්‍රය 1980 ගණන්වල අගභාගය වනතුරුම සියලුම විරුද්ධවාදීන් මර්දනය කරන ලදී.[47]
රජය ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා දිගින් දිගටම උත්සාහ කළ අතර ජනතාව වඩ වඩාත් අතෘප්තිමත් විය.[47] බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා වැඩෙන ඉල්ලීම් වලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ට්‍රෝරේ පාලනය යම් සීමිත දේශපාලන ලිබරල්කරණයකට ඉඩ දුන්නේය. ඔවුන් පූර්ණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රමයක් ඇති කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළහ.[47] 1990 දී, ඒකාබද්ධ විපක්ෂ ව්‍යාපාර මතු වන්නට පටන් ගත් අතර, බොහෝ ටුවාරෙග්වරුන් මාලි වෙත ආපසු පැමිණීමෙන් පසු උතුරේ ජනවාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වයේ කැළඹිලි සහගත නැගීමෙන් සංකීර්ණ විය.[47]
1991 ආණ්ඩු විරෝධී උද්ඝෝෂණ කුමන්ත්‍රණයක්, සංක්‍රාන්ති රජයක් සහ නව ව්‍යවස්ථාවක් ඇති කිරීමට හේතු විය.[47] ජෙනරාල් මූසා ට්‍රෝරේගේ දූෂිත හා ඒකාධිපති පාලනයට විරුද්ධත්වය 1980 ගනන් වලදී වර්ධනය විය. මෙම කාලය තුළ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලේ ඉල්ලීම් තෘප්තිමත් කිරීම සඳහා පනවන ලද දැඩි වැඩසටහන්, රටේ ජනගහනයට දුෂ්කරතා වැඩි කළ අතර රජයට සමීප ප්‍රභූන් වර්ධනය වන ධනයෙන් ජීවත් විය. 1991 ජනවාරි මාසයේ සාමකාමී ශිෂ්‍ය විරෝධතා ම්ලේච්ඡ ලෙස මර්දනය කරන ලද අතර, නායකයන් සහ සහභාගිවන්නන් සමූහ අත්අඩංගුවට ගැනීම් සහ වධහිංසා පැමිණවීම සිදු විය.[50] කැරලි කෝලාහල සහ පොදු ගොඩනැගිලි විනාශ කිරීමේ විසිරුණු ක්‍රියාවන් අනුගමනය කළ නමුත් විරුද්ධවාදීන්ගේ බොහෝ ක්‍රියා අවිහිංසාවාදී විය.[50]
මාර්තු විප්ලවය
1991 මාර්තු 22 සිට මාර්තු 26 දක්වා, නාගරික සහ ග්‍රාමීය ප්‍රජාවන් තුළ මහජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රැලි සහ රටපුරා වැඩ වර්ජනයක් පැවැත්විණි, එය les évenements ("සිදුවීම්") හෝ මාර්තු විප්ලවය ලෙස හැඳින්වේ. බමාකෝහි, විශ්වවිද්‍යාල සිසුන් විසින් සංවිධානය කරන ලද මහජන පෙලපාලිවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන් සහ පසුව වෘත්තීය සමිතිකරුවන් සහ අනෙකුත් අය එක්විය, අවිහිංසාවාදී පෙලපාලිකරුවන්ට සොල්දාදුවන් ඉවක් බවක් නොමැතිව වෙඩි තැබූහ. වෙඩි තැබීමෙන් පසු කෙටි කලකට කැරලි ඇති විය. බාධක මෙන්ම මාර්ග බාධකද ඉදිකර ට්‍රෝරේ හදිසි තත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කර රාත්‍රී ඇඳිරි නීතිය පැනවීය. දින හතරක කාලය තුළ ඇස්තමේන්තුගත ජීවිත 300 ක් අහිමි වුවද, අවිහිංසාවාදී විරෝධතාකරුවන් සෑම දිනකම බමාකෝ වෙත ආපසු ගියහ.[51]
1991 මාර්තු 26 යනු එවකට ජනාධිපති මූසා ට්‍රෝරේ ගේ නියෝග යටතේ දුසිම් ගනනක් සංහාරයේ උච්චතම අවස්ථාවට පත් වූ හමුදා සොල්දාදුවන් සහ සාමකාමී පෙළපාලියක සිසුන් අතර ගැටුම සනිටුහන් කරන දිනයයි. ඔහු සහ සගයන් තිදෙනෙකු පසුව නඩු විභාග කර වරදකරුවන් වූ අතර එදින තීරණ ගැනීමේදී ඔවුන්ගේ කොටස සඳහා මරණීය දණ්ඩනය ලබා ගන්නා ලදී. වර්තමානයේ, ඛේදජනක සිදුවීම් සහ මියගිය පුද්ගලයින් සිහිපත් කිරීම සඳහා දිනය ජාතික නිවාඩු දිනයක් වේ.[52][53] මෙම කුමන්ත්‍රණය 1991 මාලිගේ මාර්තු විප්ලවය ලෙස සිහිපත් වේ.[54]
මාර්තු 26 වන විට, බොහෝ දුරට අවිහිංසාවාදී විරෝධතාකරුවන්ට වෙඩි තැබීම සොල්දාදුවන් ප්‍රතික්ෂේප කිරීම පූර්ණ පරිමාණ කැළඹීමක් බවට පත් වූ අතර, සොල්දාදුවන් දහස් ගණනක් ආයුධ බිම දමා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ගැති ව්‍යාපාරයට සම්බන්ධ වීමට හේතු විය. එදින පස්වරුවේ, ලුතිනන් කර්නල් අමාඩෝ ටූමානි ටුවර් ගුවන් විදුලියෙන් නිවේදනය කළේ තමන් ඒකාධිපති ජනාධිපති මූසා ට්‍රෝරේ අත්අඩංගුවට ගත් බවයි. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, විරුද්ධ පක්ෂ නීතිගත කරන ලද අතර ජාතික ජනමත විචාරණයකින් අනුමත කිරීමට නව ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කිරීම සඳහා සිවිල් සහ දේශපාලන කණ්ඩායම්වල ජාතික සම්මේලනයක් රැස් විය.[51]
අමාඩෝ ටූමානි ටුවර් සභාපතිත්වය
1992 දී, ඇල්ෆා ඔමාර් කොනාරේ මාලි හි පළමු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී, බහු-පක්ෂ ජනාධිපතිවරණය ජයග්‍රහණය කළ අතර, 1997 දී දෙවන වාරය සඳහා නැවත තේරී පත් වීමට පෙර, එය ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ අවසර දී ඇති අවසන් අවස්ථාව විය. 1991 ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී නැගිටීමේ මිලිටරි අංශයේ නායකයා වූ විශ්‍රාමික ජෙනරාල්වරයෙකු වූ අමාඩෝ ටූමානි ටුවර් 2002 දී තේරී පත් විය.[55] මෙම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී කාලපරිච්ඡේදය තුළ මාලි අප්‍රිකාවේ දේශපාලනික සහ සමාජීය වශයෙන් වඩාත් ස්ථාවර රටක් ලෙස සැලකේ.[56]
200,000ක් පමණ මිනිසුන් ස්වාමියෙකුගේ ඍජු වහල්භාවයේ රඳවා සිටින වහල්භාවය අද මාලි හි පවතී.[57] 2012 ටුවාරෙග් කැරැල්ලේදී, හිටපු වහලුන් අවදානමට ලක්විය හැකි ජනගහනයක් වූ අතර සමහර වහලුන් ඔවුන්ගේ හිටපු ස්වාමිවරුන් විසින් නැවත අල්ලා ගන්නා ලද බවට වාර්තා විය.[58]
උතුරු මාලි ගැටුම
.jpg)
2012 ජනවාරි මාසයේ දී, අසාවාඩ් විමුක්තිය සඳහා වූ ජාතික ව්‍යාපාරය (MNLA) විසින් නායකත්වය දුන් උතුරු මාලි හි ටුවාරෙග් කැරැල්ලක් ආරම්භ විය.[59] මාර්තු මාසයේ දී, හමුදා නිලධාරියෙකු වූ Amadou Sanogo, කැරැල්ල මැඩලීමේ දී ටූරේගේ අසාර්ථකත්වය උපුටා දක්වමින්, සහ බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යවල ආර්ථික ප්‍රජාව විසින් සම්බාධක සහ සම්බාධක පැනවීමට හේතු වූ කුමන්ත්‍රණයකින් බලය අල්ලා ගත්තේය.[60] MNLA ඉක්මනින් උතුරේ පාලනය අත්පත් කර ගත් අතර, නිදහස අසාවාද් ලෙස ප්‍රකාශ කළේය.[61] කෙසේ වෙතත්, MNLA ට රජය පරාජය කිරීමට උදව් කළ ඉස්ලාමීය මග්‍රෙබ් (AQIM) හි අන්සාර් ඩයින් සහ අල්-කයිඩා ඇතුළු ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම්, ටුවාරෙග් වෙත හැරී මාලි හි ෂරියා ක්‍රියාත්මක කිරීමේ අරමුණින් උතුර[62] පාලනය කළහ.[63][64]
2013 ජනවාරි 11 වන දින අන්තර්වාර රජයේ ඉල්ලීම පරිදි ප්‍රංශ සන්නද්ධ හමුදාව මැදිහත් විය. ජනවාරි 30 වන දින, ප්‍රංශ සහ මාලි හමුදාවන්ගේ සම්බන්ධීකරණ ඉදිරි ගමන, උතුරු පළාත් අගනුවර තුනෙන් අවසාන ඉතිරිව තිබූ කිඩාල් හි ඉතිරිව තිබූ ඉස්ලාමීය බලකොටුව නැවත අත්පත් කර ගත් බව ප්‍රකාශ කළේය.[65] පෙබරවාරි 2 වන දින, ප්‍රංශ ජනාධිපති ෆ්‍රැන්සුවා හොලන්ඩ් මාලි හි අන්තර්වාර ජනාධිපති ඩියොන්කවුන්ඩා ට්‍රෝරේ සමඟ එක්ව මෑතකදී නැවත අත්පත් කරගත් ටිම්බක්ටු හි ප්‍රසිද්ධියේ පෙනී සිටියේය.[66]
2013 අගෝස්තු මාසයේදී, මැතිවරණයේ දෙවන වටයේදී මාලි හි නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස ඊබ්‍රාහිම් බුබකාර් කීටා තේරී පත් විය.[67]
මධ්‍යම මාලි හි ගැටුම්
මධ්‍යම මාලි පළාතේ මොප්ටි හි, ඩොගොන් සහ බඹරා වැනි කෘෂිකාර්මික ප්‍රජාවන් සහ එඬේර ෆුලා (හෝ ෆුලනි) ජනතාව අතර 2015 සිට ගැටුම් උත්සන්න වී ඇත.[68][69] ඓතිහාසික වශයෙන්, ෆුලා නව ප්‍රදේශ කරා ගමන් කිරීමත් සමඟ දේශගුණික විපර්යාස මගින් උග්‍ර වූ සාධක, ගොඩබිම සහ ජලය සඳහා ප්‍රවේශය සම්බන්ධයෙන් දෙපාර්ශ්වයම සටන් කර ඇත.[70] ඩොගොන් සහ බඹරා ප්‍රජාවන් ෆුලා ට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා "ආත්ම ආරක්ෂක කණ්ඩායම්"[69] පිහිටුවා ගෙන ඇත. අල්-කයිඩාවට සම්බන්ධ සන්නද්ධ ඉස්ලාම්වාදීන් සමඟ ෆුලා කටයුතු කරන බවට ඔවුන් චෝදනා කරයි.[69] සමහර ෆුලා ඉස්ලාමීය කන්ඩායම්වලට සම්බන්ධ වී ඇති අතර, හියුමන් රයිට්ස් වොච් වාර්තා කරන්නේ මෙම සම්බන්ධතා "අවස්ථාවාදී අරමුණු සඳහා විවිධ ක්‍රියාකාරීන් විසින් අතිශයෝක්තියට නංවා ඇති අතර ඒවා උපයෝගී කර ගෙන ඇති" බවයි.[69]
ඉහළ මාලි හමුදා අණ දෙන නිලධාරියෙකු මෙසේ ප්‍රකාශ ලදී:
"මම වර්ධනය වන ප්‍රචණ්ඩත්වය ගැන මගේ අණ දෙන නිලධාරීන් සමඟ සහ සෑම පැත්තකින්ම ගම්මුලාදෑනියන් සමඟ සාකච්ඡා කළෙමි. ඔව්, නිසැකවම, මෙම කලාපයේ ජිහාඩ්වාදීන් සිටී, නමුත් සැබෑ ප්‍රශ්නය කොල්ලකෑම, සතුන් සොරකම් කිරීම - මිනිසුන් ආවරණයක් ලෙස ත්‍රස්තවාදීන්ට එරෙහිව සටන භාවිතා කරමින් පොහොසත් වෙමින් සිටිති."[71]
ගැටුම ඩොගොන් සහ බඹරා මිලීෂියාවන් නිර්මාණය කිරීම හා වර්ධනය වීම දැක තිබේ. උතුරු මාලි ගැටුමේ දී ඉස්ලාම්වාදීන්ට එරෙහි යුද්ධයේ ප්‍රොක්සිවරුන් ය යන මුවාවෙන් මාලි රජය මෙම කණ්ඩායම්වලින් සමහරකට සහාය දක්වන බවට සැක කෙරේ.[71] රජය මෙය ප්‍රතික්ෂේප කරයි.[71] එවැනි එක් මිලීෂියාවකි 2016 දී නිර්මාණය කරන ලද ඩොගොන් කණ්ඩායමේ ඩැන් නා අම්බාසගෝ.[69]
2018 මැතිවරණ
2018 ජූලි 29 දින මාලි හි ජනාධිපතිවරනය පැවැත්විණි.[72][73] 2018 ජූලි මාසයේදී, ව්‍යවස්ථාපිත අධිකරණය මැතිවරණයේ දී අපේක්ෂකයින් 24 දෙනෙකුගේ නම් කිරීම අනුමත කරන ලදී.[74] පළමු වටයේ දී කිසිදු අපේක්ෂකයෙකුට 50% කට වඩා වැඩි ඡන්ද ප්‍රමාණයක් නොලැබුණු බැවින්, 2018 අගෝස්තු 12 වන දින පළමු අපේක්ෂකයින් දෙදෙනා වන මාලි සඳහා වන රැලියේ වත්මන් සභාපති ඉබ්‍රාහිම් බුබකාර් කීටා සහ ජනරජය සඳහා වන සංගමයේ සෞමාලා සිසේ අතර දෙවන තරඟයක් පැවැත්විණි. කීටා පසුව 67% ඡන්ද ලබා ගනිමින් නැවත තේරී පත් විය.[75]
2018 සටන් විරාමය සහ ඉන් පසු
2018 සැප්තැම්බරයේදී, මානුෂීය සංවාද මධ්‍යස්ථානය ඩැන් නා අම්බාසගෝ සමඟ ඒකපාර්ශ්වික සටන් විරාමයක් ගැන සාකච්ඡා කළේය. ඒ මධ්‍යම මාලි හි අනෙකුත් ප්‍රජා සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වලට කණ්ඩායමට විරුද්ධ වන ගැටුමේ සන්දර්භය තුළය.[76] කෙසේ වෙතත්, 2019 මාර්තු 24 වන දින ෆුලා ගම්වැසියන් 160 දෙනෙකු සමූල ඝාතනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් මෙම කණ්ඩායමට දොස් පවරා ඇත.[77] කණ්ඩායම ප්‍රහාරය ප්‍රතික්ෂේප කළ නමුත් පසුව මාලි ජනාධිපති කීටා කණ්ඩායම විසුරුවා හරින ලෙස නියෝග කළේය.[78]
ජන සංහාරය වැලැක්වීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ විශේෂ උපදේශක ඇඩමා ඩිං, ගැටුමේ වර්ධනය වන වාර්ගිකකරණයක් ගැන අනතුරු ඇඟවීය.[79] 2020 වන විට මාලි හි ගැටුම් හේතුවෙන් 600,000 කට වැඩි පිරිසක් අවතැන් වී ඇත.[80]
2019 වසරේ මුල් මාස හය තුළ ගැටුමෙන් මියගිය ළමුන්ගේ සංඛ්‍යාව 2018 වසරේ මුළු වසරටම වඩා දෙගුණයක් බව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය වාර්තා කළේය. බොහෝ දරුවන් ජනවාර්ගික මිලීෂියාවන්ට ආරෝපණය කරන ලද අන්තර් වාර්ගික ප්‍රහාරවලින් මිය ගොස් ඇත. මොප්ටි අවට ප්‍රහාර එල්ල වේ. පාසල් 900ක් පමණ වසා දමා ඇති බවත් සන්නද්ධ සටන්කාමීන් ළමයින් බඳවා ගනිමින් සිටින බවත් වාර්තා වේ.[81]
2019 ඔක්තෝම්බර් මස පළමු සතිය තුළ බුලිකේසි සහ මොන්ඩෝරෝ නගරවල ජිහාඩ් ප්‍රහාර දෙකකින් බුර්කිනා ෆාසෝ දේශසීමාව ආසන්නයේ දී මාලි සොල්දාදුවන් 25 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගියහ.[82] ජනාධිපති කීටා ප්‍රකාශ කළේ "මාලිහි කිසිදු හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් සිදු නොවනු ඇති" බව ය, එය දිගටම ප්‍රකාශ කරමින් කියා සිටියේ එය "සියලුම න්‍යාය පත්‍රයේ ඇති බවත් අපට කරදර විය නොහැකි බවත්" තමා සිතන්නේ නැති බවයි.[83]
2020 පෙබරවාරි මාසයේදී හියුමන් රයිට්ස් වොච් මධ්‍යම මාලි හි සිවිල් වැසියන්ට එරෙහි හිංසාවන් ලේඛනගත කළ අතර 2019 ජනවාරි සිට නොවැම්බර් දක්වා අවම වශයෙන් සිවිල් වැසියන් 456 ක් මිය ගිය අතර සිය ගණනක් තුවාල ලැබූ බව පැවසීය.[84]
2020 කුමන්ත්‍රණය සහ ඉන් අනතුරුව
විපක්ෂ නායක සුහොහරලා සිසේ පැහැර ගැනීමට එරෙහි කෝපය ඇතුළුව මාර්තු සහ අප්‍රේල් පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයේ අක්‍රමිකතා වලින් පසුව 2020 ජුනි 5 වන දින නොසන්සුන්තාව ආරම්භ විය.[85][86] ජූනි 10 සිට 13 දක්වා පැවති විරෝධතා හේතුවෙන් මරණ 11 ත් 23 ත් අතර විය.[87] ජූලි මාසයේදී ජනාධිපති කීටා ව්‍යවස්ථාමය අධිකරණය විසුරුවා හැරියේය.
කොලිකෝරෝ කලාපයේ කටී හි කර්නල් ඇසිමි ගොයිටා සහ කර්නල්-මේජර් ඉස්මෙයිල් වැගු විසින් නායකත්වය දුන් හමුදා සාමාජිකයින් 2020 අගෝස්තු 18 දින කැරැල්ලක් ආරම්භ කළහ.[87] ජනාධිපති ඉබ්‍රාහිම් බුබකාර් කීටා සහ අගමැති බුබු සිසේ අත්අඩංගුවට ගත් අතර මධ්‍යම රාත්‍රියෙන් ටික වේලාවකට පසු කීටා සිය ඉල්ලා අස්වීම ප්‍රකාශ කළේ කිසිදු ලේ වැගිරීමක් දැකීමට අවශ්‍ය නැති බව පවසමිනි.[87] වැගු මහජනතාවගේ ගැලවීම සඳහා ජාතික කමිටුව (CNSP) පිහිටුවීම නිවේදනය කළ අතර අනාගතයේදී මැතිවරණ පොරොන්දු විය. ඇඳිරි නීතිය ආරම්භ කරන ලද අතර බමාකෝහි වීදි නිහඬ විය.[87]
බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව (ECOWAS) කුමන්ත්‍රණය හෙළා දුටු අතර ජනාධිපති කීටා යළි පිහිටුවන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය.[88]
2020 සැප්තැම්බර් 12 වන දින, මහජනතාවගේ ගැලවීම සඳහා වූ ජාතික කමිටුව (CNSP) සිවිල් පාලනයට මාස 18 ක දේශපාලන සංක්‍රමණයකට එකඟ විය. වැඩි කල් යන්නට මත්තෙන්, ඡන්දදායකයින් 17 දෙනෙකුගෙන් යුත් කණ්ඩායමක් විසින් බාහ් නියාව් අන්තර්වාර ජනාධිපති ලෙස නම් කරන ලද අතර, ගොයිටා උප සභාපති ලෙස පත් කරන ලදී. රජය 2020 සැප්තැම්බර් 25 දින ආරම්භ කරන ලදී.
2021 ජනවාරි 18 දින, මූලික ගිවිසුම යටතේ පොරොන්දු වී මාස හතරකට පමණ පසු, CNSP විසුරුවා හරින ලද බව සංක්‍රාන්ති ආන්ඩුව නිවේදනය කළේය.[89]
2021 කුමන්ත්‍රණය
2020 සැප්තැම්බර් මාසයේ බලය පැවරීමේ සිට සිවිල් සංක්‍රාන්ති රජය සහ හමුදාව අතර ආතතීන් ඉහළ මට්ටමක පවතී.
2020 හමුදා කුමන්ත්‍රණයේ නායකයින් දෙදෙනෙකු වූ - Sadio Camara සහ මොඩෙබෝ කොන් - නෝඩාව් ගේ පරිපාලනය විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලද කැබිනට් සංශෝධනයකින් පසු මැයි 24 වන දින ආතතීන් හිස එසවිය.[90] එදින පසුව, මාධ්‍යවේදීන් වාර්තා කළේ ප්‍රධාන සිවිල් නායකයින් තිදෙනෙකු - ජනාධිපති නෝඩාව්, අගමැති මොක්ටර් ඔවාන් සහ ආරක්ෂක අමාත්‍ය Souleymane Doucoure, බමාකෝ නගරයෙන් පිටත කටී හි හමුදා කඳවුරක රඳවාගෙන සිටින බවයි.[91] 2021 ජූනි 7 වන දින, මාලි හමුදාපති අසිමි ගොයිටා නව අන්තර්වාර ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී.[92]
අස්සිමි ගොයිටා ජුන්ටාව
2022 සහ 2023 දී, මහා සහරා හි ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය මාලි යුද්ධයේ විශාල ජයග්‍රහණ අත්කර ගත් අතර, ගිනිකොනදිග මාලිහි විශාල භූමි ප්‍රදේශයක් අත්පත් කර ගත්හ. අන්සොන්ගෝ සහ ටයිඩර්මීන් ද කණ්ඩායම විසින් අල්ලා ගන්නා ලදී.[93] 2023 මැද භාගය වන විට, සටන්කාමී කණ්ඩායම පසුගිය රජය පෙරලා දමා ජුන්ටාව පිහිටුවීමෙන් පසු ඔවුන් විසින් පාලනය කරන ලද භූමි ප්‍රමාණය දෙගුණ කර ඇත.[94]
ජනවාරි 10 වන දින, මාලි සිය දේශසීමා වසා දමන බව නිවේදනය කළ අතර, වසර හතරක් මැතිවරණ කල්දැමීම සම්බන්ධයෙන් මාලි වෙත පනවා ඇති සම්බාධකවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ECOWAS රටවලට තානාපතිවරුන් කිහිප දෙනෙකු ආපසු කැඳවන ලදී.[95] පෙබරවාරි 4 වන දින, ප්‍රංශ තානාපතිවරයා නෙරපා හරින ලදී.[96] හියුමන් රයිට්ස් වොච්ට අනුව, 2022 මාර්තු මාසයේදී මධ්‍යම මාලිහිදී සිවිල් මිනිසුන් 300ක් පමණ මාලි හමුදා සහ වැග්නර් ගෲප් හි රුසියානු කුලී හේවායන් විසින් ඝාතනය කරන ලදී. 2022 පෙබරවාරි මාසයේදී ප්‍රංශය බර්කේන් මෙහෙයුමේ අවසානය ආරම්භ කරමින් මාලි දේශයෙන් ප්‍රංශ හමුදා ඉවත් කර ගැනීමට පටන් ගෙන තිබුණි.[97] 2013 දී ප්‍රංශය සමඟ අවසන් වූ ආරක්ෂක ගිවිසුම් කඩ කරන බව හමුදා ආන්ඩුව මැයි 2 වන දින නිවේදනය කළේය, එය මාලි-ප්‍රංශ සබඳතා පිරිහීමෙහි අතිරේක පියවරක් විය.[98] මෙම නවතම නිවේදනය ප්‍රංශ බලධාරීන් විසින් විවේචනයට ලක් කර ඇති අතර එය "නීත්‍යානුකූල නොවන" ලෙස සැලකේ.[99] 2022 පළමු මාස තුන තුළ සිවිල් වැසියන් 543 ක් මිය ගොස් 269 ක් තුවාල ලැබූ බව එක්සත් ජාතීන්ගේ මණ්ඩලයක් වාර්තා කර ඇති අතර, රජය සහ ස්වාධීන හිතවාදී කණ්ඩායම් අතර 2015 සාම ගිවිසුම වසර පහකට පසු පළමු වරට ගැටුම් ඇතිවීමේ අවදානමක් ඇති බවට අනතුරු අඟවයි. මීට පෙර වසරට වඩා මානුෂීය ආධාර අවශ්‍ය පුද්ගලයින් සංඛ්‍යාවෙහි තියුනු වැඩිවීමක් ද වාර්තාවේ සටහන් විය.[100]
රුසියානු විදේශ අමාත්‍ය සර්ජි ලැව්රොව් 2023 පෙබරවාරි 7 වන දින බමාකෝ වෙත ගොස් මාලි රාජ්‍යයේ යුධ හැකියාවන් වැඩිදියුණු කිරීමට මොස්කව් දිගටම උදව් කරන බව පැවසීය.[101]
2023 ජූනි මාසයේදී ජුන්ටා විසින් පවත්වන ලද ජනමත විචාරණයකදී ඡන්දදායකයින්ගෙන් 97%කගේ නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් අනුමත කිරීමත් සමඟ මාලි විසින් එහි හිටපු යටත් විජිත කරුවෙකුගේ භාෂාව වූ ප්‍රංශය නිල භාෂාවක් ලෙස ඉවත් කරන ලදී.[102]
භූගෝලය
මාලි යනු ඇල්ජීරියාවට නිරිත දෙසින් පිහිටි බටහිර අප්‍රිකාවේ ගොඩබිමක රටකි. එය අක්ෂාංශ 10 ° S සහ 25 ° N අතර ද, දේෂාංශ 13 ° W සහ 5 ° E වේ. මාලි උතුරු හා ඊසානදිගින් ඇල්ජීරියාවටද, නැගෙනහිරින් නයිජර්ද, ගිනිකොන හා දකුණු දෙසින් අයිවරි කෝස්ට්ද දකුණ, නිරිත දෙසින් ගිනියාවද, බටහිරට සෙනගාලයද වයඹ දෙසින් මොරිටේනියාවද මායිම් වේ.[103]
වර්ග කිලෝ මීටර් 1,242,248 ක (වර්ග සැතපුම් 479,635) මාලි යනු ලොව 24 විශාලතම රට වන අතර ප්‍රමාණයෙන් දකුණු අප්‍රිකාව හෝ ඇන්ගෝලා සමග සැසඳිය හැකිය. රටේ බොහෝමයක් පිහිටා ඇත්තේ දකුණු සහරා කාන්තාරයේ ය.[104] මාලි බොහෝ දුරට පැතලි ය, වැලි වලින් වැසී ඇති උතුරු තැනිතලා හා ඊසාන දෙසින් ඉෆූහාස් මෑන්ෆිෆ් පවතිනු ඇත.
මාලි ටොරිඩ් කලාපයේ පිහිටා ඇති අතර එය ලෝකයේ උණුසුම්ම රටවල් අතර වේ. මධ්‍යන දෛනික වාර්ෂික උෂ්ණත්වය මත පදනම්ව පෘථිවියේ උණුසුම්ම ස්ථානවලට ගැලපෙන තාප සමකය රට තරණය කරයි.[104] මාලි හට නොසැලකිලිමත් වර්ෂාපතනය හා නියඟය නිතර නිතර ලැබේ.[104] අප්‍රේල් අග සිට ඔක්තෝබර් මස මුල දක්වා දකුණු දෙසට වැසි සමය වේ. මෙම කාලය තුළ, නයිජර් ගඟේ ගංවතුර තත්ත්වය පොදු වන අතර, අභ්‍යන්තර නයිජර් ඩෙල්ටා නිර්මාණය කිරීම සාමාන්‍ය ය.[104] මාලි හි අතිමහත් උතුරු කාන්තාර කොටසෙහි දිගු, අතිශය උණුසුම් ග්‍රීෂ්ම සහ උතුරු දෙසට අඩු වර්ෂාපතනයක් සහිත උණුසුම් කාන්තාර වර්ගීකරණය (Köppen දේශගුණික වර්ගීකරණය) ඇත. මධ්‍යම ප්‍රදේශයට උණුසුම් අර්ධ ශුෂ්ක දේශගුණික (Köppen දේශගුණික වර්ගීකරණය) තත්වයන් ඇත. වසර පුරා, දීර්ඝ දැඩි වියළි කාලයක් සහ කෙටි අක්‍රමවත් වැසි සමයක් ඇත. දකුණු ප්‍රදේශවල නිවර්තන තෙත් සහ වියලි දේශගුණයක් ඇත. (Köppen දේශගුණික වර්ගීකරණය) සමාලෝචනයේදී මාලි හි දේශගුණය නිවර්තන කලාපීය වන අතර, මාර්තු මාසයක් සමඟ මාර්තු සමඟ උණුසුම්, වියළි කාලය විය හැකිය. ජුනි සිට ඔක්තෝබර් දක්වා වැසි, තෙතමනය හා මෘදු ය. නොවැම්බර් සිට පෙබරවාරි දක්වා වන්නේ සිසිල් වියළි කාලයයි.
මාලි සතුව රන්, යුරේනියම්, යුරේනියම්, පොස්පේට්, කලුනොයිට්, ලුණු සහ හුණුගල් සහිත සැලකිය යුතු ස්වාභාවික සම්පත් ඇත. මාලි තක්සේරුකරණයට වඩා යුරේනියම් ටොන් 17,400 කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් (මනින ලද + දැක්වෙන්නේ + අනුමාන කළ) ලෙස ගණන් බලා ඇත.[105][106] 2012 දී තව දුරටත් යුරේනියම් ඛනිජ ඛනිජකරණය කරන ලද උතුරු කලාපය හඳුනා ගන්නා ලදී.[107] වනාන්තර විනාශය, පාංශු ඛාදනය සහ පානීය ජලය ප්‍රමාණවත් නොවීම ඇතුළුව මාලි පාරිසරික අභියෝග රාශියකට මුහුණ දෙයි.[104]
මාලි හි වනාන්තර කලාප පහක් පිහිටා ඇත: සාලහියන්ෂියානු ෂිටිම් සවානා, බටහිර සුඩානියානු සවානා, අභ්‍යන්තර නයිජර් ඩෙල්ටා ගංවතුර සවානා, දකුණු සහරන් වනාන්තර සහ බටහිර සහරා මොන්ටේන් ෂෙරික් වනාන්තර.[108] රටට 2019 වන වනාන්තර භූමි අඛණ්ඩතාව දර්ශකයේ මධ්‍යයේ ලකුණු 7.16/10 අතර එය ගෝලීය වශයෙන් රටවල් 172 න් 51 ලෙස ශ්රේණිගත කරයි.[109]
කලාප සහ දිස්ත්‍රික්ක
2016 සිට මාලි කලාප දහයකට හා බමාකෝ දිස්ත්‍රික්කයකට බෙදා ඇත.[110] සෑම කලාපයකම ආණ්ඩුකාරවරයෙක් සිටී.[111] නවතම කලාප දෙක වන තමුඩිට් (මීට පෙර ටොම්බැක්ටෝ කලාපයේ කොටසක්) සහ මෙස්කා (කලින් ගයි කලාපයේ මීනකා සුර්ක්) ක්‍රියාත්මක කිරීම 2016 ජනවාරි සිට ක්‍රියාත්මක වෙමින් පවතී.[112][113] කලාප දෙකටම ආණ්ඩුකාරතුමා සහ සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලයක් පත් කර ඇත.[114] කලාප දහය සර්කල් 56 කට සහ කොමියුනිස්ට් 703 කට බෙදා ඇත.[115]
කලාප හා අගනුවර:
| කලාපයේ නම | ප්‍රමාණය (km2) | ජනගහනය 1998 සංගණනය | ජනගහනය 2009 සංගණනය |
|---|---|---|---|
| කයෙස් | 119,743 | 1,374,316 | 1,993,615 |
| කුලිකෝරෝ | 95,848 | 1,570,507 | 2,422,108 |
| බමාකෝ | 252 | 1,016,296 | 1,810,366 |
| සිකස්සෝ | 70,280 | 1,782,157 | 2,643,179 |
| සීගොවූ | 64,821 | 1,675,357 | 2,338,349 |
| මොප්ටි | 79,017 | 1,484,601 | 2,036,209 |
| ටොම්බක්ටූ | 56,435 | 442,619 | 674,793 |
| ගඕ | 89,532 | 341,542 | 542,304 |
| කිඩාල් | 151,430 | 38,774 | 67,739 |
| ටෝඩනේට් | 440,176 | – | 18,160 |
| මෙනාකා | 81,040 | – | 54,456 |
මධ්‍යම රජයේ පාලන ප්‍රමාණය
2012 මාර්තු මාසයේදී මාලි රජයට ටොම්බක්ටූ, ගාඕ සහ ඩර්පල් ප්‍රදේශ සහ මොප්සි කලාපයේ ඊසානදිග කොටස පාලනය කිරීම අහිමි විය. 2012 අප්‍රේල් 6 වන දින, ඒසාවාඩ් විමුක්තිය ඒකපාර්ශ්විකව එම ප්‍රදේශ මාලි සිට අසවාද් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර මාලි හෝ ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව හඳුනා නොගත් ක්‍රියාවකි.[116] රජය පසුව මෙම ප්‍රදේශ පාලනය කළේය.
වනජීවී
ශාක හා සත්ත්වතා වලින් සමන්විත මාලි හි වන ජීවීන් සහරා කණ්ඩායමෙන් (රටෙන් 33% ක් පමණ) උතුරු අප්‍රිකාවේ ෆ්‍රැන්කෝෆෝන් රටකට විවිධාකාරව වෙනස් වේ. මාලි හි උප සමාන වෘක්ෂලතා කලාප තුනක් ඇත; රට තුළ උතුරේ සහරා කාන්තාරය, නයිජර් ගංගා ද්රෝණිය සහ දකුණේ සෙනෙගල් ගඟ.[117]
මාලි හි ජාතික උද්‍යාන දෙකක්, එක් ජෛවගෝල සංචිතයක්, සත්ව අභය භූමි දෙකක්, අර්ධ අභයභූමි දෙකක්[118] සහ රැම්සාර් අඩවි 3ක් ඇත.[119][120]
මාලි හි ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය රටේ භූමි භාගයෙන් 4.7% කි. බෆල් කලාපය සහ බයූම් හි ජෛවගෝලයේ පර්යන්ත කලාපය එකතු කරමින් එය රටේ මුළු භූමි ප්‍රමාණයෙන් 6.2% කි.[118][121] රටේ පොහොසත් ජෛව විවිධත්වය ශාක විශේෂ 1,700 කට වඩා සහ සත්ව විශේෂ 1,000 කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් ඇත.[117]
දේශපාලනය සහ ආණ්ඩුව
ආණ්ඩුව
2012 මාර්තු 22 හමුදා කුමන්ත්‍රණය තෙක්,[122][123] මාලි යනු 1992 ජනවාරි 12 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් පාලනය වන ව්‍යවස්ථාපිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක් වූ අතර එය 1999 දී සංශෝධනය කරන ලදී.[124] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් විධායක, ව්‍යවස්ථාදායක සහ අධිකරණ යන ආයතන අතර බලතල බෙදා වෙන්කර ඇත.[124] ආණ්ඩු ක්‍රමය හැඳින්විය හැක්කේ "අර්ධ ජනාධිපති" ලෙසය.[124] විධායක බලය ජනාධිපතිවරයෙකුට පැවරී ඇති අතර, ඔහු සර්වජන ඡන්ද බලයෙන් වසර පහක ධුර කාලයකට තේරී පත්වන අතර වාර දෙකකට සීමා වේ.[124][125]
ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය ප්‍රධානියෙකු සහ සන්නද්ධ හමුදාවල ප්‍රධානියා ලෙස කටයුතු කරයි.[124][126] ජනාධිපතිවරයා විසින් පත් කරන ලද අගමැතිවරයෙකු රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස කටයුතු කරන අතර, අමාත්‍ය මණ්ඩලය පත් කරයි.[124][127] ඒකමණ්ඩල ජාතික සභාව මාලි හි එකම ව්‍යවස්ථාදායක ආයතනය වන අතර එය පස් අවුරුදු ධුර කාලයකට තේරී පත් වූ නියෝජිතයන්ගෙන් සමන්විත වේ.[128][129] 2007 මැතිවරනයෙන් පසුව, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ ප්‍රගතිය සඳහා වූ සන්ධානයට ආසන 160 න් 113 ක් සභාවෙහි හිමි විය.[130] සභාව විසින් සෑම වසරකම නිත්‍ය සැසිවාර දෙකක් පවත්වනු ලබන අතර, එම කාලය තුළ එය මන්ත්‍රීවරයෙකු හෝ රජය විසින් ඉදිරිපත් කරන ලද නීති සම්පාදනය කිරීම පිළිබඳ විවාද කර ඡන්දය ප්‍රකාශ කරයි.[128][131]
මාලිගේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ස්වාධීන අධිකරණයක් සඳහා විධිවිධාන සලසා ඇත,[128][132] නමුත් විධායකය විනිසුරුවන් පත් කිරීමට සහ අධිකරණ කාර්යයන් සහ නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීම යන දෙකම අධීක්ෂණය කිරීමට බලයේ බලයෙන් අධිකරණයට බලපෑම් කිරීම දිගටම කරගෙන යයි.[128] මාලි හි ඉහළම උසාවි වන්නේ අධිකරණ සහ පරිපාලන බලතල දෙකම ඇති ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සහ ව්‍යවස්ථාදායක ක්‍රියාවන් පිළිබඳ අධිකරණ සමාලෝචනයක් සපයන සහ මැතිවරණ බේරුම්කරුවෙකු ලෙස ක්‍රියා කරන වෙනම ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයකි.[128][133] ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල බොහෝ ප්‍රාදේශීය ආරවුල් විසඳන්නේ ගම් ප්‍රධානීන් සහ වැඩිහිටියන් වුවද, විවිධ පහළ උසාවි පවතී.[128]
සංක්‍රාන්ති ආන්ඩුව නව මැතිවරණයක් සඳහා වන කාලසටහන, මුලදී 2022 පෙබරවාරි මාසයේ පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ අතර එය 2024 පෙබරවාරි දක්වා තල්ලු කළේය.[134] 2024 මැතිවරණයක් සඳහා රජයේ කැපවීම වෙනුවෙන්, ECOWAS රට මත සම්බාධක ඉවත් කිරීමට එකඟ විය.[135]
විදේශ සබඳතා
.jpg)
2012 දක්වා, මාලිගේ විදේශ ප්‍රතිපත්ති දිශානතිය කාලයත් සමඟ වඩ වඩාත් ප්‍රායෝගික සහ බටහිර ගැති බවට පත් විය.[136] 2002 දී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ආණ්ඩු ක්‍රමයක් ස්ථාපිත කිරීමෙන් පසු, පොදුවේ බටහිර හා විශේෂයෙන්ම එක්සත් ජනපදය සමඟ මාලිගේ සබඳතා සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු වී ඇත.[136] මාලි හිටපු යටත් විජිත පාලකයෙකු වූ ප්‍රංශය සමඟ දිගුකාලීන නමුත් දෙගිඩියාවෙන් තොර සම්බන්ධයක් ඇත.[136] මාලි 2012 මාලි කුමන්ත්‍රණය අත්හිටුවන තෙක් අප්‍රිකානු සංගමය වැනි කලාපීය සංවිධානවල ක්‍රියාකාරී විය.[136][137]
අයිවරි කෝස්ට්, ලයිබීරියාව සහ සියෙරා ලියොන් වැනි කලාපීය ගැටුම් පාලනය කිරීමට සහ විසඳීමට කටයුතු කිරීම මාලි හි ප්‍රධාන විදේශ ප්‍රතිපත්ති ඉලක්කවලින් එකකි.[136] අසල්වැසි ප්‍රාන්තවල ගැටුම් පැතිරීමේ විභවය නිසා මාලිට තර්ජනයක් දැනෙන අතර එම අසල්වැසියන් සමඟ සබඳතා බොහෝ විට නොසන්සුන් වේ.[136] දේශසීමා කොල්ලකෑම් සහ ත්‍රස්තවාදය ඇතුළු උතුරේ දේශසීමා ආශ්‍රිත සාමාන්‍ය අනාරක්ෂිත භාවය කලාපීය සබඳතාවල ගැටලුකාරී ගැටළු ලෙස පවතී.[136]
2019 මුල් භාගයේදී, චැඩ්හි සාම සාධක භටයන් 10 දෙනෙකු මරා දැමූ මාලි හි එක්සත් ජාතීන්ගේ කඳවුරකට ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීමේ වගකීම අල් කයිඩාව භාර ගත්තේය. ප්‍රහාරයෙන් පුද්ගලයින් 25 දෙනෙකු තුවාල ලබා ඇති බවයි වාර්තා වන්නේ. අල්කයිඩා ප්‍රහාරයට හේතුව ලෙස ප්‍රකාශ කළේ චැඩ් රාජ්‍යය ඊශ්‍රායලය සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා යළි ඇති කර ගැනීමයි. මෙම කඳවුරට ප්‍රහාරයක් එල්ල වූයේ රටේ විශේෂයෙන් අස්ථායී ප්‍රදේශයක පිහිටි ගම්මානයක් වන ඇන්ගුවෙල්හෝක් හි ය.[136][138]
යුධ
මාලිගේ හමුදා බලකායන් සමන්විත වන්නේ, ගොඩබිම් සහ ගුවන් හමුදාව,[139] ඇතුළත් වන හමුදාවකින්, පැරාමිලිටරි ජෙන්ඩර්මරි සහ රිපබ්ලිකන් ආරක්ෂක බළකාය, ඒ සියල්ල මාලි ආරක්ෂක අමාත්‍යාංශයේ සහ ප්‍රවීණයන්ගේ පාලනය යටතේ පවතින අතර, සිවිල් වැසියෙකු විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ.
ආර්ථිකය
.svg)
.jpg)
බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ මහ බැංකුව මාලි සහ බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යවල ආර්ථික ප්‍රජාවේ අතිරේක සාමාජිකයින්ගේ මූල්‍ය කටයුතු හසුරුවයි. මාලි ලෝකයේ දුප්පත්ම රටවලින් එකක් ලෙස සැලකේ.[140] සාමාන්‍ය සේවකයාගේ වාර්ෂික වැටුප ආසන්න වශයෙන් ඇ.ඩො. 1,500 වේ.[141]
1988 දී ලෝක බැංකුව සහ ජාත්‍යන්තර මුල්‍ය අරමුදල සමග ගිවිසුම් අත්සන් කිරීම මගින් මාලි ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ වලට භාජනය විය. 1988 සිට 1996 දක්වා කාලය තුළ මාලි රජය බොහෝ දුරට පොදු ව්‍යාපාර ප්‍රතිසංස්කරණය කළේය. ගිවිසුමෙන් පසුව, ව්‍යවසායන් 16ක් පෞද්ගලීකරණය කර, 12ක් අර්ධ වශයෙන් පෞද්ගලීකරණය කර, 20ක් ඈවර කර ඇත. 2005 දී, මාලි රජය, Savage Corporation වෙත දුම්රිය සමාගමක් ලබා දුන්නේය.[141] ප්‍රධාන සමාගම් දෙකක් වන Societé de Telecommunications du Mali (SOTELMA) සහ Cotton Ginning Company (CMDT) 2008 දී පෞද්ගලීකරණය කිරීමට බලාපොරොත්තු විය.[141]
1992 සහ 1995 අතර, මාලි විසින් ආර්ථික ගැලපුම් වැඩසටහනක් ක්‍රියාත්මක කළ අතර එය ආර්ථික වර්ධනයට සහ මූල්‍ය අසමතුලිතතාවයන්[තහවුරු කර නොමැත] අඩු කිරීමට හේතු විය. මෙම වැඩසටහන සමාජ හා ආර්ථික තත්ත්වයන් [තහවුරු කර නොමැත] වැඩි කළ අතර, 1995 මැයි 31 දින මාලි ලෝක වෙළඳ සංවිධානයට සම්බන්ධ වීමට හේතු විය.[142]
මාලි අප්‍රිකාවේ ව්‍යාපාර නීතිය සමගි කිරීමේ සංවිධානයේ (OHADA) සාමාජිකයෙකි. එතැන් සිට දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (GDP) ඉහළ ගොස් ඇත. 2002 දී, දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඇමෙරිකානු ඩොලර් බිලියන 3.4 ක් වූ අතර, [143] 2005 දී ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 5.8 දක්වා වැඩි විය,[141] එය දළ වශයෙන් 17.6% වාර්ෂික වර්ධන වේගයකි.
මාලි යනු "ෆ්‍රෑන්ක් කලාපයේ" (කලාප ෆ්‍රෑන්ක්) කොටසකි, එයින් අදහස් වන්නේ එය CFA ෆ්‍රෑන්ක් භාවිතා කරන බවයි. මාලි 1962 සිට ගිවිසුමක් මගින් ප්‍රංශ රජය සමඟ සම්බන්ධ වේ (BCEAO නිර්මාණය). අද BCEAO හි රටවල් හතම (මාලි ද ඇතුළුව) ප්‍රංශ මහ බැංකුවට සම්බන්ධ වී ඇත.[144]
මාලි 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 132 න් 129 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[145]
කෘෂිකර්මය
මාලි හි ප්‍රධාන කර්මාන්තය කෘෂිකර්මාන්තයයි. කපු රටේ විශාලතම බෝග අපනයනය වන අතර එය බටහිරට සෙනගල් සහ අයිවරි කෝස්ට් හරහා අපනයනය කෙරේ.[146][147] 2002 දී මාලි හි කපු ටොන් 620,000ක් නිෂ්පාදනය කරන ලද නමුත් 2003 දී කපු මිල සැලකිය යුතු ලෙස පහත වැටුණි.[146][147] කපු වලට අමතරව, මාලි සහල්, මෙනේරි, ඉරිඟු, එළවළු, දුම්කොළ සහ ගස් බෝග නිෂ්පාදනය කරයි. රත්තරන්, පශු සම්පත් සහ කෘෂිකර්මාන්තය මාලි හි අපනයනවලින් 80% ක් පමණ වේ.[141]
මාලියන් කම්කරුවන්ගෙන් සියයට 80 ක් කෘෂිකර්මාන්තයේ නියැලී සිටිති. මාලියන් සේවකයන්ගෙන් 15%ක් සේවා අංශයේ සේවය කරති.[147] සෘතු විචලනයන් කෘෂිකාර්මික සේවකයින්ගේ නිරන්තර තාවකාලික විරැකියාවට හේතු වේ.[148]
පතල් කැණීම
1991 දී, ජාත්‍යන්තර සංවර්ධන සංගමයේ සහාය ඇතිව, මාලි විසින් පතල් කේත බලාත්මක කිරීම ලිහිල් කරන ලද අතර එමඟින් පතල් කර්මාන්තයේ විදේශ උනන්දුව සහ ආයෝජනය අලුත් කිරීමට හේතු විය.[149] දකුණු ප්‍රදේශයේ රත්‍රන් කැණීම් කරනු ලබන අතර අප්‍රිකාවේ (දකුණු අප්‍රිකාවට සහ ඝානාවට පසු) තුන්වන ඉහළම රන් නිෂ්පාදනය මාලි සතු වේ.[146]
1999 වසරේ සිට මාලි හි ප්‍රමුඛතම අපනයන නිෂ්පාදනයක් ලෙස රත්‍රන් මතුවීම, කපු සහ අයිවරි කෝස්ට් අර්බුදවල ඍණාත්මක බලපෑම යම් තරමකට අවම කර ගැනීමට උපකාරී විය.[150] අනෙකුත් ස්වභාවික සම්පත් අතර කයෝලින්, ලුණු, පොස්පේට් සහ හුණුගල් ඇතුළත් වේ.[141]
බලශක්ති
විදුලිය සහ ජලය නඩත්තු කරනු ලබන්නේ Energie du Mali, හෝ EDM මගිනි, සහ රෙදිපිළි නිෂ්පාදනය කරනු ලබන්නේ Industry Textile du Mali, හෝ ITEMA විසිනි.[141] මාලිහි විදුලි බලයෙන් අඩකට වඩා සමන්විත ජල විදුලිය මාලි කාර්යක්ෂමව භාවිතා කර ඇත. 2002 දී, මාලි හි 700 GWh ජල විදුලි බලය නිපදවන ලදී.[147]
Energie du Mali යනු මාලි පුරවැසියන්ට විදුලිය සපයන විදුලි සමාගමකි. EDM වෙත ප්‍රවේශය ඇත්තේ නගරවල ජනගහනයෙන් 55%කට පමණි.[151]
ප්‍රවාහන යටිතල පහසුකම්
මාලි හි, මායිම් රටවලට සම්බන්ධ වන දුම්රිය මාර්ගයක් තිබේ. දළ වශයෙන් ගුවන් තොටුපළ 29ක් ද ඇති අතර, ඉන් 8ක හොද තත්වයේ ධාවන පථ ඇත.[152] නාගරික ප්‍රදේශ ඔවුන්ගේ විශාල කොළ සහ සුදු කුලී රථ සඳහා ප්‍රසිද්ධය. ජනගහනයෙන් සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් පොදු ප්‍රවාහනය මත රඳා පවතී.
ජනවිකාසය
2021 දී මාලි හි ජනගහනය මිලියන 21.9 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[15][16] මාලි හි ජනගහනය 1982 දී මිලියන 7.7 සිට 2018 දී මිලියන 19.9 දක්වා වර්ධනය විය.[153] ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය වේ (2002 දී 68%), සහ මාලියන් ගෙන් 5%-10% සංචාරකයන් වේ.[154] ජනගහනයෙන් 90% කට වඩා ජීවත් වන්නේ රටේ දකුණු ප්‍රදේශයේ, විශේෂයෙන් මිලියන 2 කට අධික පදිංචිකරුවන් සිටින බමකෝ හි ය.[154]
2007 දී, මාලියන් වරුන්ගෙන් 48% ක් පමණ වයස අවුරුදු 12 ට අඩු, 49% ක් වයස අවුරුදු 15-64, සහ 3% ක් වයස අවුරුදු 65 සහ ඊට වැඩි විය.[155] මධ්‍යන වයස අවුරුදු 15.9 විය.[155] 2014 වසරේ උපත් අනුපාතිකය උපත් 1000කට 45.53ක් වූ අතර සමස්ත සාඵල්‍යතා අනුපාතය (2012දී) එක් කාන්තාවකට දරුවන් 6.4ක් විය.[155][156] 2007 වසරේ මරණ අනුපාතය 1000කට 16.5ක් විය.[155] උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව මුළු අවුරුදු 53.06 (පිරිමි සඳහා 51.43 සහ කාන්තාවන් සඳහා 54.73).[155] 2007 වසරේ සජීවී උපත් 1,000කට මරණ 106ක් සමඟින්,[154] ළදරු මරණ අනුපාතිකයේ ලොව ඉහළම අනුපාතවලින් එකක් මාලි වේ.[155]
මාලි හි විශාලතම නගර
_Mali.jpg)
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
මාලි හි ජනගහනය උප සහරා ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ගණනාවක් ආවරණය කරයි. බඹරා ජනගහනයෙන් 36.5%ක් වන විශාලතම තනි ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වේ.[154]
සාමූහිකව, පුළුල් මැන්ඩේ කාණ්ඩයේ සියලුම කොටස් වන බඹරා, සොනින්කේ, ඛසොන්කේ සහ මලින්කේ (මැන්ඩින්කා ලෙසද හැඳින්වේ), මාලි හි ජනගහනයෙන් 50% ක් වේ.[155] අනෙකුත් සැලකිය යුතු කණ්ඩායම් වන්නේ ෆුලා (17%), වෝල්ටීය (12%), සොන්ග්හායි (6%), සහ ටුවාරෙග් සහ මුවර් (10%).[155] මාලි සහ නයිජර් හි, මුවර්වරුන් අසවාග් අරාබි ලෙසද හඳුන්වනු ලබන අතර, එය සහරා හි අසාවාග් ප්‍රදේශයෙන් නම් කර ඇත. ඔවුන් ප්‍රධාන වශයෙන් කතා කරන්නේ අරාබියේ කලාපීය ප්‍රභේදවලින් එකක් වන හසානියා අරාබිය.[158]
ඈත උතුරේ, කලාපයේ වහල්භාවයේ ඓතිහාසික ව්‍යාප්තිය හේතුවෙන්, බර්බර්-පරම්පරාගත ටුවාරෙග් නෝමාඩ් ජනගහණයන් සහ අඳුරු සමක් ඇති බෙලා හෝ ටමාෂෙක් ජනයා අතර බෙදීමක් ඇත.
මාලි හි ඇස්තමේන්තුගත 800,000 ජනතාව වහලුන්ගෙන් පැවත එන්නන්ය.[159] මාලි හි වහල්භාවය සියවස් ගණනාවක් පුරා පැවතුනි.[160]
20 වන සියවසේ මැද භාගයේදී පමණ ප්‍රංශ බලධාරීන් විසින් වහල්භාවය මර්දනය කරන තෙක් අරාබි ජනගහනය 20 වන සියවස දක්වා වහලුන් තබා ගත්හ. ඇතැම් පරම්පරාගත වහල් සබඳතා තවමත් පවතී,[161][162] සමහර ඇස්තමේන්තුවලට අනුව, අද පවා ආසන්න වශයෙන් 200,000 මාලියන් තවමත් වහල්භාවයේ සිටී.[163]
ස්පාඤ්ඤ, මෙන්ම ප්‍රංශ, අයර්ලන්ත, ඉතාලි සහ පෘතුගීසි සම්භවයක් ඇති මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් සමහර මිශ්‍ර යුරෝපීය/අප්‍රිකානු සම්භවයක් ඇති අය, මාලි හි ජීවත් වන අතර, ඔවුන් අර්මා ජනතාව (ජාතියේ ජනගහනයෙන් 1%) ලෙස හැඳින්වේ.[164]
සහජීවනයේ දිගු ඉතිහාසයක් මත පදනම් වූ සාධාරණ ලෙස යහපත් අන්තර් වාර්ගික සබඳතා මාලි භුක්ති වින්දද, යම් පරම්පරාගත වහල්භාවයක් සහ වහල් සබඳතාවක් මෙන්ම ජනවාර්ගික ආතතියක් ඇති සොන්ග්හායි සහ උතුරේ සංචාරක ටුවරෙග්වරුන් අතර පවතී.[154] නිදහසින් පසු උතුරේ ජනගහනයට එරෙහිව ඇති වූ පසුබෑමක් හේතුවෙන්, මාලි දැන් සිටින්නේ අනෙක් කණ්ඩායමට වෙනස් කොට සැලකීම ගැන දෙපිරිසටම පැමිණිලි කරන තත්වයකටය.[165] ටුවාරෙග්ස් සහ මාලියන් රජය සහ ෂරියා නීතිය ස්ථාපිත කිරීමට උත්සාහ කරන ටුවාරෙග්ස් සහ රැඩිකල් ඉස්ලාම්වාදීන් අතර ආතතියක් පවතින උතුරු මාලි ගැටුමෙහි මෙම ගැටුම ද භූමිකාවක් ඉටු කරයි.[166]
භාෂා
| මාලි හි කථන භාෂා (2009 සංගණනය)[167] | ||||
|---|---|---|---|---|
| කථන භාෂා | ප්‍රතිශතය | |||
| බඹරා | 51.82% | |||
| ෆුල | 8.29% | |||
| ඩොගොන් | 6.48% | |||
| මාරකා / සොනින්කේ | 5.69% | |||
| සොංහයි / සර්මා | 5.27% | |||
| මැන්ඩින්කා | 5.12% | |||
| මින්යන්කා | 3.77% | |||
| ටමාෂේක් | 3.18% | |||
| සෙනුෆෝ | 2.03% | |||
| බොබෝ | 1.89% | |||
| බෝසෝ | 1.58% | |||
| කසොන්කේ | 1.07% | |||
| මයුරේ | 1% | |||
| සැමෝගෝ | 0.43% | |||
| ඩෆිං | 0.41% | |||
| අරාබි | 0.33% | |||
| හවුසා | 0.03% | |||
| වෙනත් මාලියන් | 0.49% | |||
| වෙනත් අප්‍රිකානු | 0.18% | |||
| වෙනත් විදේශීය | 0.18% | |||
| ප්‍රකාශ කර නැත | 0.75% | |||
| මාලි හි මව් භාෂා (2009 සංගණනය)[167] | ||||
|---|---|---|---|---|
| මව් භාෂා | ප්‍රතිශතය | |||
| බඹරා | 46.5% | |||
| ෆුල | 9.39% | |||
| ඩොගොන් | 7.12% | |||
| මාරකා / සොනින්කේ | 6.33% | |||
| මැන්ඩින්කා | 5.6% | |||
| සොංහයි / සර්මා | 5.58% | |||
| මින්යන්කා | 4.29% | |||
| ටමාෂේක් | 3.4% | |||
| සෙනුෆෝ | 2.56% | |||
| බොබෝ | 2.15% | |||
| බෝසෝ | 1.85% | |||
| කසොන්කේ | 1.17% | |||
| මයුරේ | 1.1% | |||
| සැමෝගෝ | 0.5% | |||
| ඩෆිං | 0.46% | |||
| අරාබි | 0.34% | |||
| හවුසා | 0.04% | |||
| වෙනත් මාලියන් | 0.55% | |||
| වෙනත් අප්‍රිකානු | 0.31% | |||
| වෙනත් විදේශීය | 0.08% | |||
| ප්‍රකාශ කර නැත | 0.69% | |||
2022 ජනවාරි මාසයේදී, මාලි සහ ප්‍රංශ රජය අතර සබඳතා පිරිහීම හේතුවෙන්, මාලි රජය බඹරා රාජ්‍ය භාෂාව බවට පත් කරන බව නිවේදනය කළේය.[168] 2023 ජූලි මාසයේදී ප්‍රංශ භාෂාව රාජ්‍ය භාෂාවක් ලෙස ඉවත් කර ඒ වෙනුවට වැඩ කරන භාෂාවක් බවට පත් විය. ඒ සමගම, බඹරා, බොබෝ, බෝසෝ, ඩොගොන්, ෆුලා, හසානියා අරාබි, කසොන්කේ, මනින්කේ, මින්යන්කා, සෙනුෆෝ, සොන්ග්හේ භාෂා, සොනින්කේ සහ ටමාෂේක් යන ජාතික භාෂා 13 රාජ්‍ය භාෂා බවට පත් විය. මාලි හි භාෂා භාෂාව ප්‍රධාන වශයෙන් බඹරා වන අතර, ජනගහනයෙන් සියයට 80 කට පමණ සන්නිවේදනය කළ හැකිය.[154] වෙනත් අප්‍රිකානු භාෂා 40කට අධික ප්‍රමාණයක් මාලි හි විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් කතා කරයි.[154]
2009 සංගණනයට අනුව, මාලි භාෂාවෙන් ස්වදේශිකව කතා කරන භාෂා 51.5%, ෆුලා (8.3%), ඩොගොන් (6.6%), සොනින්කේ (5.7%), සොන්හායි (5.3%), මැන්ඩින්කා (5.2%), මිනියන්කා (3.8%), ටමාෂේක් (3.2%), සෙනූෆෝ (2%), බොබෝ (1.9%), ටියාක්සෝ බොසෝ (1.6%), කසොන්කේ (1.1%), මුවර් (1%), ඩෆින්ග් (0.4%), සැමෝගෝ (0.4%) ), අරාබි (හසානියා) (0.3%), අනෙකුත් මාලි භාෂා (0.5%), අනෙකුත් අප්‍රිකානු භාෂා (0.2%), සහ අනෙකුත් අප්‍රිකානු නොවන භාෂා (0.2%); 0.7% ක් ඔවුන්ගේ පළමු භාෂාව ප්‍රකාශ කළේ නැත.[169]
ආගම්
| මාලි හි ආගම්[170] | ||||
|---|---|---|---|---|
| ආගම | ප්‍රතිශතය | |||
| ඉස්ලාම් | 90% | |||
| ක්‍රිස්තියානි | 5% | |||
| දේශීය ඇදහීම් | 5% | |||
.jpg)
ඉස්ලාම් දහම බටහිර අප්‍රිකාවට 11 වන සියවසේදී හඳුන්වා දුන් අතර එය බොහෝ කලාපයේ ප්‍රමුඛ ආගම ලෙස පවතී. ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි මාලි ජාතිකයන්ගෙන් 90%ක් මුස්ලිම් (බොහෝ විට සුන්නි[171]), ආසන්න වශයෙන් 5% ක් ක්‍රිස්තියානි (තුනෙන් දෙකක් පමණ රෝමානු කතෝලික සහ තුනෙන් එකක් රෙපරමාදු) වන අතර ඉතිරි 5% ඩොගොන් ආගම වැනි සම්ප්‍රදායික අප්‍රිකානු ආගම් වලට අනුගත වේ.[170] අදේවවාදය සහ අඥෙයවාදය මාලියන් අතර දුර්ලභ යැයි විශ්වාස කෙරෙන අතර ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් දිනපතා තම ආගම අදහති.[172]
ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ලෞකික රාජ්‍යයක් ස්ථාපිත කරන අතර ආගමික නිදහස සඳහා විධිවිධාන සලසා ඇති අතර රජය මෙම අයිතියට බොහෝ දුරට ගරු කරයි.[172]
මාලි හි ඓතිහාසිකව ක්‍රියාත්මක වූ ඉස්ලාම් ආගම සුමට හා ප්‍රාදේශීය තත්වයන්ට අනුවර්තනය වී ඇත; මුස්ලිම්වරුන් සහ සුළුතර ආගමික ඇදහිලිවල යෙදෙන්නන් අතර සබඳතා සාමාන්‍යයෙන් සුහදව පවතී.[172] කෙසේ වෙතත්, 2012 වසරේ රටේ උතුරු ප්‍රදේශවල ෂරියා පාලනය පැනවීමෙන් පසුව, උතුරේ හිංසා පීඩා දරුණු ලෙස විස්තර කළ Open Doors විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ක්‍රිස්තියානි පීඩා දර්ශකයේ මාලි ඉහළ (අංක 7) ලැයිස්තුගත කර ඇත.[173][174]
අධ්‍යාපනය
මාලි හි රාජ්‍ය අධ්‍යාපනය ප්‍රතිපත්තිමය වශයෙන් නොමිලේ සපයනු ලබන අතර වයස අවුරුදු හතත් දහසත් අතර වසර නවයක් සඳහා අනිවාර්ය වේ.[172] මෙම ක්‍රමයට වයස අවුරුදු 7 සිට ආරම්භ වන ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය වසර හයක් ඇතුළත් වන අතර ඉන් අනතුරුව වසර හයක ද්විතීයික අධ්‍යාපනය ඇතුළත් වේ.[172] මාලි හි සැබෑ ප්‍රාථමික පාසල්වලට ඇතුළත් වීමේ අනුපාතය අඩුය, බොහෝ දුරට පවුල්වලට නිල ඇඳුම්, පොත්පත්, සැපයුම් සහ සහභාගි වීමට අවශ්‍ය අනෙකුත් ගාස්තු පියවා ගැනීමට නොහැකි බැවිනි.[172]
2017 දී, ප්‍රාථමික පාසල්වලට ඇතුළත් වීමේ අනුපාතය 61% (පිරිමි 65% සහ ගැහැණු 58%) විය.[175] 1990 ගණන්වල අගභාගයේදී, ද්විතියික පාසල්වලට ඇතුළත් වීමේ අනුපාතය 15% (පිරිමි 20% සහ ගැහැණු 10%) විය.[172] අධ්‍යාපන ක්‍රමය ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල පාසල් නොමැතිකම මෙන්ම ගුරුවරුන් සහ ද්‍රව්‍ය හිඟය නිසා පීඩාවට පත්ව ඇත.[172]
මාලි හි සාක්ෂරතා අනුපාත ඇස්තමේන්තු 27-30 සිට 46.4% දක්වා පරාසයක පවතී, සාක්ෂරතා අනුපාතය පිරිමින්ට වඩා කාන්තාවන් අතර සැලකිය යුතු ලෙස අඩුය.[172] සංඝටක විශ්ව විද්‍යාල හතරක් ඇතුළත් බමාකෝ විශ්ව විද්‍යාලය රටේ විශාලතම විශ්ව විද්‍යාලය වන අතර ආසන්න වශයෙන් 60,000 උපාධි අපේක්ෂකයින් සහ උපාධි අපේක්ෂකයින් බඳවා ගනී.[176]
සෞඛ්‍ය
දරිද්‍රතාවය, මන්දපෝෂණය සහ ප්‍රමාණවත් නොවන සනීපාරක්ෂාව සහ සනීපාරක්ෂාව සම්බන්ධ සෞඛ්‍ය අභියෝග රාශියකට මාලි මුහුණ දෙයි.[172] මාලි හි සෞඛ්‍ය සහ සංවර්ධන දර්ශක ලෝකයේ නරකම ඒවා අතරට ශ්රේණිගත වේ.[172] උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව 2012 දී අවුරුදු 53.06ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[177] 2000 දී, ජනගහනයෙන් 62-65% කට ආරක්ෂිත පානීය ජලය සඳහා ප්‍රවේශය ඇතැයි ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර යම් ආකාරයක සනීපාරක්ෂක සේවා සඳහා 69% ක් පමණි.[172] 2001 දී, සෞඛ්‍යය සඳහා රජයේ සාමාන්‍ය වියදම් සාමාන්‍ය විනිමය අනුපාතයකින් ඒක පුද්ගල ඇමරිකානු ඩොලර් 4ක් පමණ විය.[178]
දේශීය වට්ටෝරු වල පෝෂ්‍යදායී අනුවාද සෑදීමට කාන්තාවන් දිරිමත් කිරීම මගින් පෝෂණය වැඩි දියුණු කිරීමට සහ ඒ ආශ්‍රිත සෞඛ්‍ය ගැටලු අවම කිරීමට උත්සාහ දරා ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, අර්ධ ශුෂ්ක නිවර්තන කලාප සඳහා වන ජාත්‍යන්තර භෝග පර්යේෂණ ආයතනය (ICRISAT) සහ Aga Khan පදනම, සාම්ප්‍රදායික වට්ටෝරුව di-dèguè (රටකජු පේස්ට්, මී පැණි සහ මෙනේරි අඩංගු හෝ සහල් පිටි) සෞඛ්‍ය සම්පන්න සහ පෝෂණ අනුවාදයක් වන equinut සෑදීම සඳහා කාන්තා කණ්ඩායම් පුහුණු කරන ලදී. කාන්තාවන්ට නිපදවා අලෙවි කළ හැකි නිෂ්පාදනයක් නිෂ්පාදනය කිරීමෙන් පෝෂණය සහ ජීවනෝපාය ඉහළ නැංවීම එහි අරමුණ වූ අතර දේශීය උරුමය නිසා ප්‍රදේශයේ ප්‍රජාව විසින් පිළිගනු ලැබේ.[179]
මාලි හි වෛද්‍ය පහසුකම් ඉතා සීමිත වන අතර ඖෂධ හිඟය.[178] මැලේරියාව සහ අනෙකුත් ආත්‍රපෝඩාවන් මගින් බෝවන රෝග මාලි හි බහුලව දක්නට ලැබෙන අතර, කොලරාව සහ ක්ෂය රෝගය වැනි බෝවන රෝග ගණනාවක් ද පවතී.[178] මාලි හි ජනගහනය ද ළමා මන්දපෝෂණයේ ඉහළ අනුපාතයකින් සහ අඩු ප්‍රතිශක්තිකරණ අනුපාතයකින් පීඩා විඳිති.[178] වැඩිහිටි සහ ළමා ජනගහනයෙන් 1.9% ක් එම වසරේ HIV/AIDS රෝගයට ගොදුරු වූ බව ඇස්තමේන්තු කර ඇත,
[පැහැදීම ඇවැසිය] උප සහරා අප්‍රිකාවේ අඩුම අනුපාත අතර වේ.[178][භින්න වූ සබැඳිය] ගැහැණු ළමයින් සහ කාන්තාවන් කාන්තාවන්ගේ ලිංගික අවයව ඡේදනය කර ඇත (2006 සහ 2001 දත්ත).[180][181]
ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය
2017 දී, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන විසින් වාර්තා කරන ලද පරිදි ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පිළිබඳ අසමානතා දර්ශකයේ රටවල් 160 කින් මාලි 157 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[182] මාලි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ සඳහන් වන්නේ එය කාන්තාවන්ගේ අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කරන බවයි, කෙසේ වෙතත් කාන්තාවන්ට වෙනස් කොට සැලකීමේ බොහෝ නීති පවතී.[183] නීතියේ ප්‍රතිපාදන විවාහයෙන් පසු කාන්තාවන්ගේ තීරණ ගැනීමේ බලය සීමා කරයි, එහිදී සැමියා තම බිරිඳට වඩා උසස් වේ.[183] තම ස්වාමිපුරුෂයාගේ පෙනුම පවත්වා නොගැනීම සම්බන්ධයෙන් කාන්තාවන්ට දොස් පවරන අතර ඔවුන් වැරදි ලෙස හැසිරෙන්නේ නම් ඔවුන්ගේ ක්‍රියාවන්ට ද දොස් පවරනු ලැබේ, එය කාන්තාවන් පිරිමින්ට වඩා පහත් යැයි සංස්කෘතික ආකල්පය දිරිමත් කරයි.[183] දේශපාලනයේ කාන්තා සහභාගිත්වය අඩුවීමට හේතුව දේශපාලනය පිරිමින් සමඟ සම්බන්ධ වී ඇති අතර කාන්තාවන් මෙම අංශයෙන් වැළකී සිටිය යුතුය යන අදහසයි.[183] අධ්‍යාපනය යනු පිරිමි ළමයින් ආධිපත්‍යය දරන ක්ෂේත්‍රයකි, මන්ද එය දෙමාපියන්ට වඩා හොඳ ආයෝජනයකි.[183] සාම්ප්‍රදායික සාරධර්ම සහ භාවිතයන් මාලි හි ස්ත්‍රී පුරුෂ අසමානතාවයට දායක වී ඇති හෙයින්, ගැටුම් සහ අවනීතිය ද ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය මත පදනම් වූ ප්‍රචණ්ඩත්වය හරහා ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවයේ වැඩෙන පරතරය කෙරෙහි බලපා ඇත.[184] මාලි රාජ්‍යයේ අස්ථාවර ආන්ඩුව, USAID වැනි සංවිධාන රටේ සංවර්ධනයට යලි සම්බන්ධ කර ගැනීම සඳහා ජනතාවගේ ජීවිත, ප්‍රධාන වශයෙන් කාන්තා සහ ගැහැණු ළමයින්ගේ අයිතිවාසිකම් වැඩිදියුණු කිරීමට උත්සාහ කිරීමට හේතු වී ඇත.[184]
ස්ත්‍රී පුරුෂ සම්බන්ධතා
ආගම, පීතෘමූලික සම්මතයන් සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය මත පදනම් වූ ප්‍රචණ්ඩත්වය මාලි හි කාන්තාවන්ගේ ජීවිතය හැඩගස්වන ප්‍රධාන සෘණාත්මක සාධක වේ.[185] පීතෘමූලික සම්මතයන් ප්‍රධාන ස්ත්‍රී පුරුෂ අසමානතා ඇති කරන අතර ගෘහය තුළ පුරුෂ ආධිපත්‍යයට තුඩු දෙයි.[185] ගැහැණු ළමයින් කුඩා වියේදීම ගෙදර දොරේ වැඩ කටයුතු, ඉවුම් පිහුම්, දරුවන් රැකබලා ගැනීම වැනි දේ ඉගෙන ගන්නා අතර ඔවුන්ගේ ජීවිත කාලය පුරාම ගෙදර දොරේ වැඩවල ප්‍රධාන වගකීම භාර ගැනීමට අපේක්ෂා කෙරේ. මෙය විධිමත් ශ්‍රම බලකායට ඇතුල් වීමට කාන්තාවන්ට ඇති හැකියාව අඩාල වන අතර ගැහැණු ළමුන්ගේ අධ්‍යාපනයේ ඌනතාවයට හේතු වේ.[185] මාලි හි ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පදනම් කරගත් ප්‍රචණ්ඩත්වය ජාතික මට්ටමින් සහ පවුල් මට්ටමින් සිදු වේ. ජාතික මට්ටමින්, 2012 දී රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ ඇති වූ ගැටුම් හේතුවෙන් පැහැරගැනීම් සහ ස්ත්‍රී දූෂණ සිද්ධීන් වැඩි විය.[184] මෙම ගැටුම නිසා සම්පත්, ආර්ථිකය සහ අවස්ථා සඳහා කාන්තාවන්ගේ ප්‍රවේශය ද අඩු විය.[184] ගෘහ මට්ටමින්, ගෘහස්ත ප්‍රචණ්ඩත්වය, බලහත්කාර විවාහ සහ විවාහක දූෂණය හරහා මාලියන් කාන්තාවන් ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පදනම් කරගත් හිංසනයට මුහුණ දෙයි.[183] 2013 දී මාලි සඳහා වූ ජන විකාශන සෞඛ්‍ය සමීක්ෂණය ප්‍රකාශ කළේ කාන්තාවන් ආහාර පුළුස්සා දැමීම, ආපසු වාද කිරීම, තම ස්වාමිපුරුෂයාට නොදන්වා පිටතට යාම හෝ ඇගේ සැමියා සමඟ ලිංගික සම්බන්ධතා ප්‍රතික්ෂේප කිරීම වැනි දේ සිදු කළහොත් කාන්තාවන්ගෙන් 76% ක් සහ පිරිමින්ගෙන් 54% ක් කාන්තාවන්ට සිදුවන ශාරීරික හානිය පිළිගත හැකි යැයි විශ්වාස කරන බවයි.[184]
අවස්ථා
අධ්‍යාපනය නොමැතිකම නිසා මාලි රාජ්‍යයේ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවයේ අසමානතාවය වැඩි වී ඇත්තේ බොහෝ කාන්තාවන් නිවසින් පිටත රැකියාවක් නොකරන නිසා රාජ්‍ය පරිපාලන අංශයට පවා සහභාගී නොවීමයි.[185] ප්‍රවේශ අවශ්‍යතා සහ අධ්‍යාපනය සඳහා ප්‍රවේශය සකස් කිරීමෙන් පසුව, ගැහැණු ළමයින්ට තවමත් ඇතුළත් වීමේ අනුපාතය අඩු වන අතර විධිමත් අධ්‍යාපනයට ප්‍රවේශය අඩුය.[185] ගැහැනු ළමයින්ට වඩා පිරිමි ළමයින්ට වඩා 15%කින් ඉවත් වීමේ ප්‍රතිශතය වැඩි වන්නේ ඔවුන්ට නිවසේ ඉහළ වගකීමක් තිබෙන නිසා සහ බොහෝ දෙමාපියන් තම දරුවන්ට පාසල් යාමට ඉඩ නොදෙන නිසා පිරිමි ළමයින් අධ්‍යාපනය ලැබීමට නැඹුරු වෙති.[185] ඒ හා සමානව, තාක්ෂණික සහ වෘත්තීය අධ්‍යාපනය සඳහා සහභාගී වන ගැහැණු ළමයින් අඩු සංඛ්‍යාවක් සිටින අතර පුහුණු මධ්‍යස්ථාන නාගරික නගරවල කේන්ද්‍රගත වී ඇති නිසා රට තුළ ප්‍රමාණවත් ලෙස බෙදා හරිනු නොලැබේ.[185] අවසාන වශයෙන්, ගැහැණු ළමයින් සඳහා වන උසස් අධ්‍යාපනය කෙටි වැඩසටහන් වලින් සමන්විත වේ මන්දයත් බොහෝ ගැහැණු ළමයින් විද්‍යාවේ මෙන් දිගුකාලීන අධ්‍යාපන වැඩසටහනක් හැදෑරීමෙන් වළක්වන බැවිනි.[185] කාන්තාවන්ට අධ්‍යාපනය සඳහා සමාන ප්‍රවේශයක් නොතිබුණද, මෑත දශක කිහිපය තුළ කාන්තාවන් රාජ්‍ය පරිපාලන අංශයේ තීරණ ගැනීමේ තනතුරුවලට ඇතුළු වී නියෝජනය කරමින් සිටී.[185] 2010 දී පාර්ලිමේන්තුවේ මන්ත්‍රීවරුන් 147 න් 15 ක් කාන්තාවන් විය.[185] මෑත දශක වලදී පෙන්නුම් කරන්නේ කාන්තාවන් දේශපාලන ක්ෂේත්‍රය තුළ කාන්තා අයිතිවාසිකම් ප්‍රවර්ධනය කිරීමට තුඩු දුන් මාලි හි කාන්තාවන්ගේ ආකල්ප සහ තත්ත්වය වෙනස් කරන වැදගත් තීරණ ගැනීමේ තනතුරුවලට සෙමෙන් සම්බන්ධ වන බවයි.[185]
උත්සාහයන්
මාලි හි කාන්තා අයිතිවාසිකම් ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තර සහ ජාතික මට්ටමින් නීති සම්පාදනය දශක ගණනාවක් පුරා ක්‍රියාත්මක කර ඇත.[185] ජාත්‍යන්තරයේදී, මාලි විසින් බීජිං ක්‍රියාකාරී වේදිකාවට අත්සන් කරන ලද අතර එමඟින් කාන්තාවන් තීරණ ගැනීමේදී සහ කාන්තා අයිතිවාසිකම් ප්‍රවර්ධනයේ පදනම වන කාන්තාවන්ට එරෙහි සියලු ආකාරයේ වෙනස් කොට සැලකීම් තුරන් කිරීමේ සම්මුතියට සහභාගී විය යුතු බවට යෝජනා කරයි.[185] ජාතික මට්ටමින්, මාලි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ අංක 092-073P-CTSP ආඥාව ඇත, එය සියලුම මාලියන් පුරවැසියන්ට සමානාත්මතාවය ප්‍රකාශ කරන අතර වෙනස් කොට සැලකීම තහනම් කර ඇත, එය අනුගමනය කර නොමැත.[185] දරිද්‍රතාවය අඩු කිරීමේ උපාය මාර්ග වැඩසටහන (PRSP) සහ මාලි රජය යටතේ ඇති වර්ධනය සහ දරිද්‍රතාවය අඩු කිරීමේ උපාය මාර්ග වැඩසටහන මගින් පුරවැසියන්ගේ යහපැවැත්ම වැඩිදියුණු කිරීමට උත්සාහ කරන අතර රට තුළ පාලනය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය වෙනස් කරයි.[185] කාන්තා, ළමා සහ පවුල් අභිවෘද්ධිය සඳහා වූ අමාත්‍යාංශය කාන්තාවන් සහ ළමුන් සඳහා විශේෂයෙන් නිර්මාණය කරන ලද අතර එමඟින් ඔවුන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් සහ අවශ්‍යතා නීතිය යටතේ සපුරාලීමට හැකි වේ.[185] ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය සඳහා නීති සම්පාදනය සහ ප්‍රතිපත්ති තිබුණද, කාන්තා අයිතිවාසිකම්වල වැදගත්කමට සහාය වීම සඳහා මාලි ජාතික ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පිළිබඳ ප්‍රතිපත්තිය ආයතනගත කිරීම අවශ්‍ය වේ.[185] මාලි හි ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා අධ්‍යාපනය සහ පුහුණුව සඳහා ගැහැණු ළමයින්ගේ සහ කාන්තාවන්ගේ ප්‍රවේශය ශක්තිමත් කිරීම සහ සහාය දීම නිර්දේශ කෙරේ.[185] USAID වැනි ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල මැදිහත්වීම කාන්තා අයිතිවාසිකම් වැඩිදියුණු කිරීමේ ප්‍රයත්නයන් තුළින් ඔවුන්ගේ සංවර්ධනය වැඩිදියුණු කිරීමට මූල්‍යමය වශයෙන් මාලිට උපකාර කරයි.[184]
සංස්කෘතිය
.jpg)
මාලියන්ගේ විවිධ එදිනෙදා සංස්කෘතිය රටේ ජනවාර්ගික සහ භූගෝලීය විවිධත්වය පිළිබිඹු කරයි.[186] බොහෝ මාලියන් බටහිර අප්‍රිකාවේ සාමාන්‍ය බූබුස් ලෙස හැඳින්වෙන ගලා යන, වර්ණවත් සිවුරු අඳිති. සාම්ප්‍රදායික උත්සව, නැටුම් සහ උත්සව සඳහා මාලියන් නිතර සහභාගී වේ.[186]
සංගීතය
මාලි සංගීත සම්ප්‍රදායන් ව්‍යුත්පන්න වී ඇත්තේ "මතක තබා ගන්නන්" ලෙසින් හඳුන්වන ග්‍රියෝට්ස්ගෙනි. මාලියන් සංගීතය විවිධාකාර වන අතර විවිධ ප්‍රභේද කිහිපයක් ඇත. මාලි සංස්කෘතිය තුළ නර්තනය ද විශාල කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි.[187] නැටුම් සාද මිතුරන් අතර සුලභ සිදුවීම් වන අතර සම්ප්‍රදායික වෙස් නැටුම් උත්සව අවස්ථාවන්හිදී සිදු කෙරේ.[187]
සාහිත්‍ය
මාලි හි සාහිත්‍යය එහි සංගීතයට වඩා අඩු ප්‍රසිද්ධියක් ලබා ඇතත්,[188] මාලි සැමවිටම අප්‍රිකාවේ සජීවී බුද්ධිමය මධ්‍යස්ථානවලින් එකකි.[189] මාලිගේ සාහිත්‍ය සම්ප්‍රදාය ප්‍රධාන වශයෙන් කට වචනයෙන් සම්මත වේ, ජාලිස් ඉතිහාස කථා කිරීම හෝ ගායනා කිරීම සහ හදවතින් දන්නා කථා.[189][190] අමාඩෝ හැම්පේටේ බේ, මාලි හි හොඳම ඉතිහාසඥයා, ලෝකය මතක තබා ගැනීම සඳහා මෙම වාචික සම්ප්‍රදායන් ලිවීම සඳහා ඔහුගේ ජීවිතයේ වැඩි කාලයක් ගත කළේය.[190]
මාලියන් ලේඛකයෙකුගේ හොඳම ප්‍රකට නවකතාව වන්නේ Yambo Ouologuem ගේ Le devoir de violence යි, එය 1968 Prix Renaudot ජයග්‍රහණය කළ නමුත් එහි උරුමය කොල්ලකෑම් චෝදනාවලින් විනාශ විය.[189][190] අනෙකුත් සුප්‍රසිද්ධ මාලි ලේඛකයන් අතර බාබා ට්‍රෝරේ, මොඩිබෝ සවුන්කාලෝ කීටා, මැස්සා මාකන් ඩයබටේ, මූසා කොනාටේ සහ ෆිලි ඩබෝ සිසෝකෝ ඇතුළත් වේ.[189][190]
ක්‍රීඩා
මාලි හි වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව වන්නේ සංගම් පාපන්දු වේ,[191][192]එය වඩාත් ප්‍රමුඛ වූයේ 2002 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානය මාලි විසින් සත්කාරකත්වය දැරීමෙන් පසුවය.[191][193]බොහෝ නගර සහ නගරවල නිත්‍ය ක්‍රීඩා ඇත;[193] ජාතික වශයෙන් වඩාත්ම ජනප්‍රිය කණ්ඩායම් වන්නේ Djoliba AC, Stade Malien සහ Real Bamako වන අතර ඒවා සියල්ලම අගනුවර පදනම් වේ. අවිධිමත් ක්‍රීඩා බොහෝ විට තරුණයින් විසින් ක්‍රීඩා කරනු ලබන්නේ කඩමාළු මිටියක් බෝලයක් ලෙස භාවිතා කරමිනි.[192]
පැසිපන්දු තවත් ප්‍රධාන ක්‍රීඩාවකි;[192][194] හම්චෙටෝ මයිගා විසින් නායකත්වය දුන් මාලි කාන්තා ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායම, 2008 බීජිං ඔලිම්පික් උළෙලට තරඟ වැදුණි.[195] සාම්ප්‍රදායික මල්ලවපොර (la lutte) ද තරමක් සාමාන්‍ය දෙයකි, නමුත් මෑත වසරවල ජනප්‍රියත්වය අඩු වී ඇත.[193] මැන්කාල ප්‍රභේදයක් වන වාරි ක්‍රීඩාව සාමාන්‍ය විනෝදාංශයකි.[192]
මාලි 2018-2020 CAVB බීච් වොලිබෝල් කොන්ටිනෙන්ටල් කුසලානයට තරඟ කළ බීච් වොලිබෝල් පිරිමි ජාතික කණ්ඩායමක් ඉදිරිපත් කළේය.[196]
ආහාර පිසීම
සහල් සහ මෙනේරි යනු මාලියන් ආහාරවල ප්‍රධාන ආහාර වන අතර එය ධාන්‍ය ධාන්‍ය මත දැඩි ලෙස පදනම් වේ.[197][198] ධාන්‍ය සාමාන්‍යයෙන් තක්කාලි රටකජු සෝස් සමඟ නිවිති හෝ බයෝබාබ් වැනි ආහාරයට ගතහැකි කොළ වලින් සාදන ලද සෝස් සමඟ සකස් කර ඇති අතර, ඒවා ග්‍රිල් කරන ලද මස් කැබලි (සාමාන්‍යයෙන් කුකුල් මස්, එළුමස්, හරක් මස් හෝ එළු මස්) සමඟ සකස් කර ඇත.[197][198] මාලියන් ආහාර වර්ග කලාපීය වශයෙන් වෙනස් වේ.[197][198] අනෙකුත් ජනප්‍රිය කෑම අතරට ෆුෆු, ජොලොෆ් රයිස් සහ මාෆේ ඇතුළත් වේ.
මාධ්‍ය
මාලි හි, Les Echos, L'Essor, Info Matin, Nouvel Horizon, සහ Le Républicain (fr) වැනි පුවත්පත් කිහිපයක් තිබේ.[199] Office de Radiodiffusion-Télévision du Mali යනු රජය සතු සේවාවයි. මාලි හි විදුලි සංදේශවලට ජංගම දුරකථන 869,600 ක්, රූපවාහිනී 45,000 ක් සහ අන්තර්ජාල භාවිතා කරන්නන් 414,985 ක් ඇතුළත් වේ.[200]
යොමු කිරීම්
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
