Porez

Porez je nedobrovoljno plaćanje državi koje nije praćeno protivuslugom koju bi od nje primio platilac poreza.

Usporedba plaćanja poreza na dohodak obitelji po zemljama
Država	Neoženjeni bez djece	Oženjeni dvoje djece	Država	Neoženjeni bez djece	Oženjeni dvoje djece
Australija	28.3%	16.0%	Koreja	17.3%	16.2%
Austrija	47.4%	35.5%	Luksembourg	35.3%	12.2%
Belgija	55.4%	40.3%	Meksiko	18.2%	18.2%
Kanada	31.6%	21.5%	Nizozemska	38.6%	29.1%
Češka	43.8%	27.1%	Novi Zeland	20.5%	14.5%
Danska	41.4%	29.6%	Norveška	37.3%	29.6%
Finska	44.6%	38.4%	Poljska	43.6%	42.1%
Francuska	50.1%	41.7%	Portugal	36.2%	26.6%
Njemačka	51.8%	35.7%	Slovačka	38.3%	23.2%
Grčka	38.8%	39.2%	Španjolska	39.0%	33.4%
Mađarska	50.5%	39.9%	Švedska	47.9%	42.4%
Island	29.0%	11.0%	Švicarska	29.5%	18.6%
Irska	25.7%	8.1%	Turska	42.7%	42.7%
Italija	45.4%	35.2%	Velika Britanija	33.5%	27.1%
Japan	27.7%	24.9%	SAD	29.1%	11.9%
Source: OECD, 2005 data Arhivirano 2009-03-01 na Wayback Machine-u

Svrha oporezivanja

Osnovna svrha ubiranja poreza je finansiranje budžeta i propisanih nadležnosti države i njenih jedinica. Porezi su najvažniji izvor budžeta i bez njih država ne bi mogla da funkcioniše i finansira javna dobra i zajedničke potrebe, kao što su odbrana, zaštita svojine i prava građana, javni red i mir, obrazovanje, zdravstvo, infrastruktura i slično.

Pored ovog glavnom cilja, drugi ciljevi oporezivanja su: a) redustribucija dohotka ili imovine, gde se neki građani opterećuju porezom više, a drugi manje, b) destimulisanje neželjenog ponašanja, kao potrošnje duvana i alkohola kroz visoke akcize, i/ili v) ugradnja stabilizatora ukupnog dohotka zemlje kroz progresivno oporezivanje, kako veruju neki ekonomisti.

Važna osobina pojedinih poreza je vrsta poreske stope. Ona može biti proporcionalna, kada stopa ostaje ista bez obzira na rast dohotka, progresivna, kada stopa raste sa povećanjem doohotka, i regresivna, kada se stopa smanjuje sa povećanjem dohotka.

Istorija poreza

Od kada postoji država postoji i potreba da se ona finansira. Način njenog finansiranja se veoma menjao tokom vremena.

U starija vremena (antika i srednji vek), porezi su bili manje važni nego danas, a država i vladalac više su se oslanjali na prihode od krunske zemlje i rudnika plemenitih metala, koji su se nalazili u vladaočevoj svojini. Vladalac je, kao vlasnik svega postojećeg, koristio i rad podanika za svoje i državne potrebe, a bez oporezivanja. Snažnije države naplaćivale su tribut od pokorenih država.

Ipak, i tada su postojali izvesni porezi, odnosno dažbine. U Egiptu se pominju porez na ulje za kuvanje i glavarina, u Grčkoj carina i glavarina na robove i strance, u Rimu glavarina u ranijem periodu, a kasnije porez na nasleđe i na promet (žito, so), kao i carina.

I u srednjem veku prihodi od krunskih domena ostaju važan izvor prihoda vladaoca i države, ali se šire porezi u obliku glavarine, poreza na zemlju i nasleđe i raznih drugih dažbina. Deo poreza plaća se u naturi, kao deo žetve ili u stoci. Crkva stiče velike prihode kroz razne dažbine.

Pojava i rast mnogih poreza čvrsto je vezana za ratove i potrebu koju oni donose da se u kratkom roku znatno poveća državni prihod. Tako je prvi porez na dohodak građana uveden u Engleskoj 1799. godine kako bi se finansirao rat sa Napoleonom. I kasnije su skokovi u oporezivanju rezultat ratova (na primer, I i II svetskog), posle kojih poreski teret nije u potpunosti vraćan na pređašnji nivo.

Progresivan porez na dohodak uveden je prvi put u Pruskoj 1853, a zatim u drugim zemljama (Britanija 1907, SAD 1913, Francuska 1917).

U Engleskoj je u srednjem veku naplaćivan porez i za svaki prozor na zgradi. Poreski obveznici su zato zaziđivali prozore da bi plaćali manji porez. Posledica takve poreske politike se i danas može videti na nekim zgradama u Londonu.

Tokom ropstva pod Turcima, Turci su naplaćivali čak i porez koji se zvao "žvakalica"

Tipovi poreza

Osnovna podela poreza je na neposredne i posredne. Neposredni porezi su oni koje plaćaju poreski obveznici koji ih i snose (porezi na dohodak građana, dobit preduzeća i slično), dok se kod posrednih poreza (porezi na promet, carine i slično) unapred zna da će ih poreski obveznih (trgovinsko preduzeće ili uvoznik) prebaciti na nekog drugog (potrošača). Podela je ipak nepotpuna i nejasna, budući da postoji prevaljivanje i neposrednih poreza, pa nije uvek jasno ko ih snosi.

Osnovni porezi su:

• Porez na dohodak građana, koji pokušava da obuhvati sve prihode jednog građanina (ili ponekada porodice). Pogodan je za redistribuciju i obično progresivan, kako bi se jače zahvatili dohoci najbogatijih. Znatna progresivanost iz prvih decenija posle II svetskog rata (marginalna poreska stopa i do 70%) napuštena je u većini zemalja, jer se pokazala negativno sa stanovišta produktivnog rada, investiranja i odliva kapitala iz zemlje. Sada je progresija obično umerena, ili je čak nema. Od ukupnog prihoda obično se odbijaju neke stavke da bi se doobio oporezivi dohodak, kao što su izdržavanje članova porodice, zdravstveni troškovi, donacije i slično. Naplatu poreza olakšava tehnika zvana oporezivanje po odbitku, gde akontaciju poreza ne uplaćuje sam obveznik, već onaj ko njemu uplaćuje prihod/dohodak, kao što je poslodavac za porez na platu ili isplatilac autorskog honorara.

• Porez na dobit preduzeća, koji plaćaju preduzeća na profit koji ostvare u jednoj godini. Dobit se tretira kao razlika između ukupnih prihoda i troškova poslovanja. Moguća su i dodatna umanjenja, na primer za izvršene investicije, ubrzanu amortizaciju i slično. Stopa je uvek proporcionalna. U Srbiji je 2004-2006. godine 10%

• Porez na promet je monofazni porez koji se naplaćuje u maloprodaji. I dalje postoji u SAD.

• Porez na dodatu vrednost je porez na promet koji se naplaćuje u svakoj fazi prometa. Ideja je da se uzajamnom kontrolom platilaca poreza, a u sopstvenom interesu, smanji stepen izbegavanja plaćanja poreza. Prvi put primenjen u Francuskoj, a danas ga koristi velika većina zemanja u svetu. Srbija gaje uvela 1. januara 2005. godine.

• Akciza je dodatan i visok porez na promet koji se obično naplaćuje na robu sa niskom elastičnošću tražnje, kao što su alkohol, duvan, kafa i nafta i derivati.

• Porez na imovinu je porez kojim se obično obuhvataju nepokretna imovina i, ponekad, vrednosni papiri. Obično pripada lokalnim vlastima.

• Porez na nasleđe. Ideja sa ovim porezom je da se makar povremeno, u trenutku smrti vlasnika, oporezuje ukupan kapital pojedica ili porodice. U Srbiji su nasledstva najbližih rođaka izuzeta od poreza.

• Porez na kapitalne dobitke je porez koji se plaća u trenutku prodaje neke imovine (nekretnine, vrednosni papiri itd) na njenu uvećanu vrednost od trenutka nabavke.

Principi oporezivanja

Još od Adama Smitha su se ekonomisti bavili istraživanjem funkcioniranja poreznog sustava. Pokušali su utvrditi na kojim načelima bi se porezni sustav trebao temeljiti. Adam Smith je bio prvi koji je istaknuo svoja poznata četiri (4) porezna kanona u djelu Bogatstvo naroda, 1776. :

1. Svaki građanin dužan je državi plaćati porez i to prema svojim ekonomskim mogućnostima.
2. Obveza plaćanja poreza treba biti regulirana zakonom. Porez ne smije biti proizvoljan nego unaprijed poznat poreznom obvezniku.
3. Porez se naplaćuje onda kada je to najpovoljnije za poreznog obveznika.
4. Troškovi ubiranja poreza moraju biti što niži, kako bi teret poreznih obveznika bio što podnošljiviji, a prihod državne blagajne što veći.

Više od 100 godina poslije Adolph Wagner je formulirao svoja porezna načela koja je svrstao u četiri (4) skupine :

1. financijsko - političko načelo
   • izdašnost poreza
   • elastičnost poreza
2. ekonomsko - političko načelo
   • izbor poreznog izvora
   • izbor poreznog oblika
3. socijalno - političko načelo
   • općenitost poreza
   • ravnomjernost poreza
4. porezno - tehničko načelo
   • određenost poreza
   • ugodnost plaćanja
   • jeftinoća ubiranja poreza

Više o poreznim načelima

Ekonomski efekti poreza

Državna politika

Po pitanju državne ekonomije porez se upotrebljava kao oruđe za usmeravanje ulaganja u određenim smerovima. U skladu su proklamovanim ciljevima, moderne razvijene države donose posebne vrste poreznih zakona kojim se stimulišu ili eliminišu ekonomske grane. Države koje žele privući kompanije na otvaranje novih fabrika to postižu donošenjem zakona kojima novi pogoni u početnom razdoblju imaju smanjeno plaćanje poreza, a u slučaju poslova u državnom interesu bivaju i potpuno oslobođeni.

Najveći osobni porezi

Nikad prekinuta, nikad zaustavljena propagandna mantra bogataških slojeva društva glasi da što bogataši imaju manje poreze na svoju dobit to će oni više ulagati i tako pomoći ekonomiju. Oni su takvu svoju poziciju uspjeli nametnuti zapadnim državama koje im posljednjih pedeset godina s časnim izuzecima smanjuju poreze povećavajući tako neravnoteže u društvu koje dovode do neizbježnog ekonomskog kraha. Od vremena nakon prvog svjetskog rata i stvaranja modernih industrijskih država najveća razdoblja ekonomskog sloma (1929, 2007) se događaja nakon razdoblja najnižih poreza za najbogatije članove društva koji novac oslobođen snižavanjem poreze redovno ulažu u financijske špekulacije koje na kraju obavezno završe slomom. Ova razdoblja velikog snižavanja poreza u SAD su bila 1918 - 1925 kada porez pada s 77 na 25 % i potom ostaje na toj veličini do ekonomskog sloma iz 1929 i potom 70 - 35 u razdoblju 1980 - 2009. godina . Druga nuspjova ovog snižavanja poreza postaje eksplozija državnog zaduživanja koja također vodi do smanjivanja socijalnih prava najranjivijeg dijela stanovništva.

Vanjske veze

Porez na Wikimedijinoj ostavi

• Institut za javne financije
• Ministarstvo financija RH Arhivirano 2011-12-01 na Wayback Machine-u
• Porezna uprava RH Arhivirano 2010-02-07 na Wayback Machine-u