Karlovačka mitropolija

Karlovačka mitropolija (osnovana 1690, od 1848 — Karlovačka patrijaršija) je bila pravoslavna crkvena organizacija Pravoslavaca u Habsburškoj monarhiji. 1848. godine je uzdignuta rang mitropolije postavši Karlovačka patrijaršija, koja je trajala do ujedinjenja u SPC 1920. godine.

Zahvaljujući carskim privilegijama sve do 19. veka, karlovački mitropoliti bili su najznačajniji predstavnici srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji i imali presudan značaj u poslovima verske i svetovne prirode. Mitropoliti su raspolagali velikim novčanim sredstvima i otvarali su brojne škole (osnovne i gimnazije), podizali nove crkve i manastire i osnivali druge ustanove za narodne potrebe. Srpski crkveno-narodni sabori održavani su povremeno. Prvi veliki napredak sabora dogodio se 1749. godine, kada su u rad Sabora osim sveštenstva i oficira, uključeni još i predstavnici građanstva. Naročit značaj imao je Temišvarski sabor (1790).

Bio je to izborni sabor, kada je za novog mitropolita izabran Stefan Stratimirović, najsposobniji duhovnik na tronu Karlovačke mitropolije. Sabor je raspravljao o zahtevu austrijskom caru da Banat proglasi za srpsku autonomnu teritoriju. Carske vlasti u Beču su odbacile srpske zahteve. Vodeći slojevi društva kod Srba u Ugarskoj bio je raslojen na sveštenstvo, plemstvo i građanstvo. U nižem statusu od ovih slojeva su bili Srbi graničari, a na dnu društvene lestvice je bilo zavisno seljaštvo. Austrijski carevi su pojedinim Srbima koji su se istakli u ratovima dali titulu plemića. Na taj način je srpsko plemstvo u Habzburškoj monarhiji bilo obnovljeno. Srpsko plemstvo, pripadalo je, za razliku od velike i bogate ugarske aristokratije, nižem plemstvu. Bili su to npr. Čarnojevići (Crnojevići), potomci patrijarha Arsenija Trećeg, zatim Raškovići, nekadašnji knezovi iz Starog Blaha, vrlo istaknuta porodica Tekelija.

”Desilo se tako da je na celoj teritoriji Austro-Ugarske srpski patrijarh bio i verski i svetovni poglavar srpskog naroda … Iskustvo sa ovom patrijarhovom hegemonijom nad celim narodom bilo je loše. Samovolja, korupcija, nepotizam, oportunizam u odnosu na austrijsku i mađarsku vlast doveli su do otvorenog narodnog otpora već na Narodno-crkvenom saboru 1774. godine.”^[1]

Srbi u Ugarskoj, u Slavoniji i Hrvatskoj, iz svih viših slojeva, podigli su znatan broj manastira i crkava. Samo u Sentandreji u blizini Budima, sagrađeno je 7 velikih srpskih hramova. Najviše manastira sagrađeno je u Fruškoj Gori koja je nazvana Srpska Sveta gora. Velelepni manastiri sagrađeni su u Budimu, Temišvaru, Novom Sadu, Pančevu, Osijeku, Vukovaru, Pakracu itd.

Srpske crkve građene su u stilu tadašnjeg baroka. Najpoznatiji slikar, portretista i ikonograf srpskog baroka u 18. veku je radio u Sremskim Karlovcima. Srpsko građanstvo značajno je pomagalo u svim važnijim prosvetnim i crkvenim poduhvatima. Osnivane su zadužbine, prosvetni i crkveni fondovi, a kasnije i kulturna društva. Privilegije Srba značajno su sužene tokom centralizacije Marije Terezije. Po naredbama carice karlovačkom mitropolitu ostavljena je samo funkcija verskog poglavara Srba, dok su mu oduzete nadležnosti svetovnog i obrazovnog karaktera. Novim propisima, srpske škole su izuzete iz nadležnosti srpske crkve i preimenovane u državne ustanove. Posle ograničavanja prava Srba, novi oblik autonomije se do početka 20. veka nazivao crkveno-školskom autonomijom.

Verske i obrazovne ustanove bile su izuzetno važne za razvoj srpske kulture u Podunavlju. Srpska gimnazija u Sremskim Karlovcima osnovana je 1791, a tri godine kasnije i srpska pravoslavna bogoslovija. Treća među nosećim kulturno-obrazovnim ustanovama u Podunavlju, bila je Srpska pravoslavna velika gimnazija u Novom Sadu (1810). U njima se školovala nova srpska elita koja je zauzimala važne položaje u sveštenstvu i građanstvu. Rast kulturnih potreba nove građanske klase doprineo je povećanoj brizi za otvaranje škola.

Srpska elita dobila je u 18. veku i svoje najizrazitije predstavnike u nauci i kulturi. Veliki uticaj na širenje narodne svesti i znanja o srpskoj prošlost imala je „Istorija“ Jovana Rajića. Uz istoriju Srba, Rajićevo delo objavljeno je u četiri toma sadrži i uporedne preglede istorije susednih naroda. Nešto ranije, Hristifor Žefarović, pisac, bakrorezac i crtač, na osnovu starijih uzora, sastavio je Stematografiju, s grbovima srpskih zemalja. Rajićeva istorija i Žefarovićev zbornik grbova doneli su srpskom građanstvu, sveštenstvu, plemstvu i graničarima, važne duhovne i istorijske oslonce u stvaranju nacionalnog identiteta. Ključna figura prosvetiteljstva bio je Dositej Obradović, nekadašnji monah fruškogorskog manastira Hopovo. Proputovao je celu Evropu, zalagao se da umesto crkveno-slovenskog jezika narodni srpski jezik postane književni. Napisao je čuvenu „Pesnu na Insurekciju Serbijanov“. u Srbiju je, na poziv Karađorđa, prešao 1807. godine, da bi postao prvi ministar prosvete u Srbiji. Pisac je prve autobiografije u srpskoj književnosti i autor mnogih poučnih tekstova, eseja, sastava.