Киин Азия

Киин Азия (нууч. Центральная Азия) — Азия киинигэр баар оройуон. Киин Азия5а хас да дойду киирэр, холобур, Казахстаан уонна Монголия киирэллэр. Онно сүүнэ улахан хаптал-хайалар, нагорьелар холбоһолбу-солбу сыталлар, ыаллыы территорияларыттан баараҕай сис-хайаларынан араарыллаллар . Киин Азияны рельебинэн икки чааска үллэриэххэ сөп. Соҕурууҥу чааһын муора таһымыттан 4500 м үрдүктээх киэҥ Тибет нагорьета ылар. Сиргэ атын ханнык да нагорье итиччэ улахан үрдүгэ суох. Нагорьены бары өттүнэн итиннээҕэр өссө үрдук сис-хайалар тулалаан тураллар. Сис-хайалар нагорьены бэйэтин эмиэ быһа охсон ааһаллар. Күүстээх тыаллардаах, тымныылардаах кураан, хаҕыс климат хайалары түргэнник алдьатар. Кырыылаах бытархай таас, бөдөҥ, бытархай үлтүркэйдэр хайалар тэллэхтэригэр дьапталлаллар, сир ньуурун сыыйа дэхсилииллэр.

Киин Азия хоту өттүнэн намтыыр, ол эрээри онно да сир ньуура муора таһымыттан 1200 м үрдүк. Уобалас ити өттө Тибеттэн Куньлунь сис-хайатынан араарыллар. Онно Гоби кураацы куйаар сытар. Ити туойдаах, таастаах сүүнэ киэҥ куйаар сорох сирдэринэн кырыылаах бытархай, мүлүктэй тааһынан бүрүллэр.

Киин Азия климатын сүрүн уратыта – тосту континентальнай – уобалас географическай балаһыанньатыттан, рельебиттэн тутулуктаах. Уобалас кыһына тымныы, сайына куйаас. Температуралар сууккатааҕы халбаҥнааһыннара олус улахан. Күнүс температура 30℃ тиийэ үрдүүр, оттон түүн таастар, сэдэх үүнээйилэр кырыа булаллар. Салгын муҥутуур температураларын сыллааҕы амплитудалара өссө ордук улахан, күүстээх тымныыларга кыра өрүстэр түгэхтэригэр тиийэ дөйө тоҥоллор. Ол оннугар сайын 40℃ тиийэ кэриэтэ куйаас буолар. Үрдүк сис-хайалар Киин Азияҕа океаннартан сииктээх салгын маассата киириитин мэһэйдииллэр. Сис-хайалар эниэлэригэр аҕалыллар сөҥүү түһэр. Гобига сөҥүү итиннээҕэр арыый элбэх.  Киин Азияҕа өрүстэр аҕыйахтар. Уобалас кытыыларынааҕы океан диэки хайыспыт сис-хайалар эниэлэригэр эрэ балачча элбэх сөҥүү түһэр, итилэртэн Азия бөдөҥ өрүстэрэ – Хуанхэ, Янцзы, Меконг – саҕаланаллар. Кыра өрүстэр кумахха иҥэн сүтэллэр эбэтэр сүүрүгүрбэт күөллэргэ түһэллэр. Күөллэртэн сорохторо сөҥүү түһүүтүттэнибиэрэктэрин линиятын уларыталлар. Онуоха холобурунан Лобнор күөл буолар.

Киин Азия улахан өттө уулаах бассейннарга киирсэр. Киин Азия – бу сүүнэ улахан кураайытыҥы, кураацы куйаардар киэлилэрэ. Итилэр дьадаҥы, сэдэх үүнээйилээхтэр, сүүһүнэн километры тайыыллар. Гоби сөҥүү арыый элбэхтик түһэр илин, хоту өттүлэригэр эрэ кураанах стептэр бааллар. Саамчай иччитэх, сылдьарга эрэйээх кураайы куйаар – Такла-Макан – үксүгэр кумах барханнар кирээдэлэрэ буолан сытар.

Киин Азияҕа монголлар, китаецтар олороллор. Сэдэх нэһилиэнньэ үксүн сүөһүнү – барааннары, сылгылары – иитиинэн дьарыктаналлар. Кыһын хаар аҕыйахтык түһэр буолан, сүөһүнү сыла быча мэччитэллэр. Оазистарга,өрүстэр хочолоругар эрэ сэлиэһинэйи, дьэһимиэни, араас оҕуруот астарын үүннэрэллэр.^[1]

Быһаарыылар

1. Материктар географиялара: орто оск. ө кыл. учеб./ В.А. Коринская, Л.Д. Прозоров, В.А. Щенев; В.А. Коринская ред. - 17-с тахс. - Якутск, 1989. - 272 с.: ил., карт. +карталар.

Өссө маны көр

• Орто Азия