Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара

Сэбиэскэй Социалистическэй Республикалар Сойуустара (ССРС) (нуч. Союз Советских Социалистических Республик (СССР)) - Эуразияҕа баар эбит дойду. 1922-с сылга, ахсынньы 30 күнүгэр тэриллибитэ. 1991-с сылга, ахсынньы 26 күнүгэр суох буолбута.

Сэбиэскэй Социалистическэй Республикалар Сойуустара Союз Советских Социалистических Республик
Ыҥырыыта: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (Аан дойду пролетариаттара, холбоһун!)
Өрөгөй ырыата: "Государственный гимн СССР"
Location of Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара
Киин куората		Москуба
Ил тыла		Нуучча тыла уонна атын өрөспүүбүлүкэ тыллара
Иэнэ
-	Бүтүн	22 400 000 km²  8 648 688 sq mi
Олохтоохторо
-	estimate	293 мөл.
Валюта		Солкуобай (RUB)
Кэм зоната		UTC +2, +3 ... +11, +12.

ССРС сир дойду 1/6 чааһын туппута^[1], 293 мөл. олохтоохтордаах этэ.

Остуоруйа

ССРС тэриллиитэ

Сүрүн ыстатыйа: Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ

1922-с сылга, ахсынньы 29 күнүгэр^[2], Москуба диэн куоракка БССР, ЗСФСР, РСФСР, УССР договор баттаабыттара^[3].

1923-1941. Сталин

Иһинээҕи бэлиитикэҕэ элбэх ситиһии баара. Социальнай неравенство кыччаабыта, грамота таһыма улааппыта. Үөрэх, мэдэсиинэ үксүн босхо буолбута^[4][5].

1920-с сыллартан, индустриализация уонна коллективизация ааспыта. Индустриализация түргэнник аастын гынарга, сельхозтар коллективизациялыммыттара.

1930-с сылларга, коллективизацияттан салтаан^[6], аччыктааһын саҥаламмыта, саамай эрэйдэммит оройуоннар: Хоту Кавкаас, Поволжье, Соҕуруу Ураал, Арҕаа Сибиир уонна Казахстаан территорияларыгар мөлөһүөнүнэн киһи өлбүтэ^[6]. Ол эрээри коллективизация уонна индустриализация үксүн сэбиэскэй экэниэмикэҕэ көмөлөспүтэ.

1930-с сылларга, улахан террор ол эбэтэр сталинские репрессии саҥалыммыттара. Ол иһин 700 тыһ. тахсан киһи өлбүтэ^[7]. ГУЛАГтарга, депортацияларга, атын репрессияларга 4-6 мөл. киһи өлбүтэ^[8].

Молотов-Риббентроп пактара.

1939-1941. Польша уонна Финляндия

1939-с сылга, ССРСы уонна Нацист Германияны кытта элбэх сүбэлэһиилэр суруллубуттара. Ити сүбэлэһиилэр Эуропаны үллэспиттэрэ. ССРС зоонатыгар: Польша илин чааһа, Бессарабия (Молдова), Финляндия, Латвия, Эстония бэрилибиттэрэ^[9]. Нацист Германия зоонатыгар: Польша арҕаа чааһа, Чехословакия, Литва уонна Вильно бэриллибиттэрэ^[10][11].

Молотов-Риббентроп паактарын батааһын.

1939-с сылга, ССРС Финляндия өттүгэр ультиматум ыыппыта, ол эрээри Финляндия сөбүлэспэтэҕэ^[12]. Ол иһин ССРС сэриини саҥалаабыта (1939 с., Сэтинньи 30 күнүгэр - 1940 с., кулун тутар 12 күнүгэр диэри). Сэрии саҥаламмыт кэннэ, ССРСы Лига Нацийтан үүрүлүммүтэ^[13].

1940-с сылга, ССРСка Молдова территорията уонна Эстония, Латвия, Литва ааспыттара.

ССРС аҕа дойду сэрии кэмигэр

Сүрүн ыстатыйа: Аҕа дойду Улуу сэриитэ

1941-с сылга, бэс ыйын 22 күнүгэр саҥаламмыт^[14], аҕа дойду улуу сэриитэ саҥаламмыта. Сайыны уонна күһүнү быһа кыһыл армия элбэхтэ хотторбута, ол иһин Нацист Германия Москуба уобалаһын дылы тиийбитэ, Ленинград диэн куораты блокаадаҕа ылбыта^[15].

Саамай улахан Нацист Германия былдьааһына (1942)

1941-с сылын, күһүнүгэр "Битва за Москву" саҥаламмыта^[15], бу кыргыһыыҕа ССРС кыайбыта, уонна Нацист Германияны Москубаттан 150-200 км. барахпыттара^[15].

1942-1943 сылларга, Нацист Германия тостуута буолбута, ол кэнниттэн 1944-с сылга, ССРС Польша, Румыния территорияларыгар баар этилэр^[15].

Ыам ыйын 8^[16] күнүгэр, ССРС чаастара Берлин куораты ылбыттара, ол иһин Нацист Германия акт о капитуляции баттаабыта.

1945-1989. Тымныы Сэрии

Сүрүн ыстатыйа: Тымныы сэрии

1945-1949 сылларга, Ураалга көспүт заводтар уонна фабрикалар, төннүбүт территорияларга көспүттэрэ, ол кэмҥэ ССРС экэниэмикэтэ сэрии иннитин курдук буолбута^[17].

1946 аччыктаһын саҥаламмыта, засухаттан эбэтэр сэлиэньиэ хаһаайстыбатын коллективазациятын салтаан^[18]. Аччыктаһынтан салтаан 1,5 мөл. курдук киһи өлбүтэ^[19].

Ялта конференция уонна Потсдам конференция түмүгэр, ССРСка Германия^[20] илин чааһа уонна Австрия^[21] хоту-илин чааһа аспыытара. Эуропа илин чааһыгар элбэх дойдулар коммунизмҥа көспүттэрэ, ол иһин Варшавский договор диэн альянс тэриллибитэ^[22]. Ол иһин Эуропа сир чааһа арҕаа уонна илин чаастарга арахсабыта, ол иһин тымныы сэрии саҥаламмыта.

1953-1964. Хрущев былааһа

Ю.А. Гагарин.

Сталин өлбүтүн кэннэ Г.М. Маленков былааска кэлбитэ, ол эрээри биир сылынан кини анныгар Н.С. Хрущев былааска кэлбитэ.

1956 сылга, XX ССКП съездыгар, Хрущев Сталины критикалыыр этиилээх тахсыбыта^[23].

Хрущев былааска баар кэмигэр, ССРС бастакы исскуственнай спутнигы таһарбыта, уонна бастакы космоска тахсыбыт киһи - Ю.А. Гагарин^[24].

1960-с сылларга, үксүн XX ССКП съездтан салтаан, Кытайдын кытта сыһыан куһаҕан буолбута^[23][25].

1964-1985. Брежнев былааһа

Брежнев былааһын кэмигэр, ССРС экэниэмикэ өттүнэн улаатар этэ, нефть сыаната үс төгүл улааппыта^[26].

Брежнев былааһын кэмин - "Застой" диэн ааттыллар эбэтэр "Развитый Социализм", бу кэмҥэ экэниэмикэ уонна культура өттүнэн үксүн сайдыбатах уонна кыччаабатах этэ^[26]. Бу кэми, экспертар, "Стабильность үйэтэ" диэн ааттыллар^[26].

1985-1989. "Перестройка"

ССРС уонна ВДО, ССРС хайдыытын кэннэ границалара.

М.С. Горбачев 1985 сылга, кулун тутар 11 күнүгэр былааска кэлбитэ. Горбачев былааска кэлбитин кэннэ, ССРС "Перестройка" диэн курсунан барбыта^[27].

ССРС хайдыыта

Сүрүн ыстатыйа: ССРС хайдыыта

М.С. Горбачев ыыппыт "Перестройка" курса, ССРС экэниэмикэтин, былааһын, бэлиитикэни ыытаһын суох буолан хаалбыта, ол иһин сойуус иһигэр элбэх иһинээҕи иирсэннэр баар этилэр.

1989 сылга, ВДО (Варшавскай договор Организацията) суох буолбута, ол кэннитэн СНГ тэриллиитин туһунан документ баттамыта, ол иһин ССРС суох буолбута.

ССРС баһылыктара

ССРС баһылыктара сылларынан

Должность	Аата	Сыллара
ССРС Дьон Народнай Сэбиэтин Бэрэсэдээтэлэ	Владимир Ленин (Ульянов)	1922-1924
ЦК ВКП(б)[28] Генеральнай Секретааря	Иосиф Сталин (Джугашвили)	1924-1953
ЦК ССКП Секретааря	Георгий Маленков	1953-1954
Бастакы ЦК ССКП Секретааря	Никита Хрущев	1954-1964
	Леонид Брежнев	1964-1982
Генеральнай ЦК ССКП Секретааря
	Юрий Андропов	1982-1984
	Константин Черненко	1984-1985
ССРС Бэрэсидиэнэ	Михаил Горбачев	1985-1991

ССРС өрөспүүбүлүкэлэрэ

ССРС өрөспүүбүлүкэлэрэ сылларынан

Өрөспүүбүлүкэ	1922-1923	1924-1936	1936-1939	1940-1956	1957-1989	1990	1991	Билигин
	ЗСФСР		Азербайдьан ССР				Азербайдьан
							НКӨ	Азербайдьан
			Грузия ССР				Грузия
							Соҕуруу Осетия
							Грузия	Абхазия
			Эрмээн ССР				Эрмээнийэ
	РСФСР		Казах ССР				Казахстаан
			Тадьик ССР				Тадьикистаан
			Кыргыс ССР				Кыргыстаан
			РСФСР				Арассыыйа
							ЧРИ	Арассыыйа
	Украина ССР						Украйиина
	Беларусь ССР						Беларусь
	Бухаар ССР	Узбек ССР					Узбекистаан
	Хорезм ССР	Түркмен ССР					Түркменистаан
	Финляндия			Карел-Фиин ССР	РСФСР		Арассыыйа
	Румыния			Молдова ССР			Молдова
							Приднестровье
	Латвия			Латвия ССР		Латвия
	Литва			Литва ССР		Литва
	Эстония			Эстония ССР		Эстония

Олохтоохторо

ССРС олохтоохторо^[29]

ССРС	1926	1939	1959	1970	1979	1989
	146.637.530 киһи	170.557.093 киһи ↑	208.826.650 киһи ↑	241.720.134 киһи ↑	262.084.654 киһи ↑	285.742.511 киһи ↑

Культура

Сэбиэскэй былаас бастакы сылларга исскуустуба уонна литэрэтиирэ сайдар этэ. Ити кэмҥэ Владимир Маяковскай, Максим Горькай биллэр этилэр. 1920-с сылларга ССРСка киинэ уустааһын саҥаламмыта.^[30]

Сталин былааһын кэмигэр, элбэх суруйааччылар репрессиялламмыттара. Бу кэмҥэ күүскэ цензура уонна социализм реализма сайдыбыта.

Сталин өлбүтүн кэннэ цензура кыратык кыччаабыта, ол иһин сэбиэскэй исскуустуба сайдыыта салҕаммыта.

Известия туһунан почта маарката.

СМИ

Бэчээт

ССРСка элбэх сойуустааҕы хаһыаттар уонна сурунааллар баар этилэр, өссө хас та даҕаны национальнай, өрөспүүбүлүкэлээнскэй хаһыаттар, сурунааллар бааллар.

Саамай биллэр сойуустааҕы хаһыат - Известия.

Араадьыйа

Араадьыйа ССРСка 1924-с сылтан баара этэ^[31]. Сойуустааҕы араадьыйа 12 програамалаах этэ. 1 програама - биллэлиирэр, худуоһустубунай уонна бэлэтиичэскэй програамалар. 2 програама "Маяк" - муусукаальнай. 3 програама - литературнай. 4 програама - муусукаальнай. Атын 8 программа, сойуус ыраах чаастарыгар аналлаах этэ.

Бастакы чааһынай араадьыйа - Радио Ностальгия, Европа Плюс^[32].

Телевидение

Телевидение ССРСка 1931-с сылтан баара этэ^[33]. Сойуустааҕы телевидение 12 програамалаах этэ. 1 програама - биллэлиирэр, худуоһустубунай уонна бэлэтиичэскэй програамалар. 2 програама - худуоһустубунай. 3 (Москуба) програама - биллэлиирэр. 4 програама - үөрэхтээһин. Атын 8 програама, сойуус ыраах чаастарыгар аналлаах этэ.

Бастакы чааһынай телеканаал - 2х2^[34].

Үөрэх

ССРС олохтоохторо бастакы кылаастан онус кылааска диэри босхо үөрэммиттэрэ^[35].

Билим

ССРСка билим биир норуот хаһаайыстыбатын чааһа этэ^[36]. Билим тэрилтэригэр 0,3% ССРС олохтоохторо үлэлээбиттэрэ (1 мөл. киһи).

ССРСка маннык билим өттүлэр сайдар этилэр: ядернай энергетика, авиация, космонавтика уонна тиэхиникэ.

9 ССРС учуонайдара нобель премиятын ылбыттара^[37].

Спорт

ССРС хамаандата. 1980 Сайыҥҥы Олимпия Оонньуулара.

ССРСка спортунан элбэх киһи дьарыктанар этэ. ССРСка тэриллибит ГТОлар уонна ССРС спорт маастера тэриллибиттэрэ. ССРСка элбэх күрэхтэһиилэр ыытыллар этилэр.

ССРС 1952 сылтан сайыыҥҥы олимпия оонньууларыгар кыттар этэ, 1956 сылтан кыһыҥҥы олимпия оонньууларыгар кыттар этэ. ССРС уопсайынан 1204^[38] мэдээл ылбыта.

Быһаарыылар

1. 22,4 мөл. км²
2. Ахсынньы 30 күнүгэр официально тэриллибитэ.
3. https://dogovor.sssr.su
4. https://web.archive.org/web/20170224045212/http://demoscope.ru/weekly/2010/0417/gazeta020.php
5. https://cheloveknauka.com/politika-sovetskoy-vlasti-v-sfere-truda-1917-1929-gg
6. https://proza.ru/2019/02/08/1663
7. https://web.archive.org/web/20170828192841/http://ecsocman.hse.ru/data/066/890/1216/016Zemskov.pdf
8. https://www.demoscope.ru/weekly/knigi/modern/modernizacija_ch5.pdf 406-444 сирэй
9. https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm
10. https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm
11. http://www.oldgazette.org/lib/propagit/20/13.html
12. https://web.archive.org/web/20230308062327/http://oldgazette.org/lib/propagit/23/02.html
13. https://www.history.com/this-day-in-history/ussr-expelled-from-the-league-of-nations
14. https://www.rubaltic.ru/article/kultura-i-istoriya/10052020-velikaya-otechestvennaya-voyna-kratko-sut-konflikta-khronologiya-posledstviya/
15. http://polit.ru/article/2010/09/06/luks/
16. Москубаҕа, 01:00 ыам ыйын 9 күнэ.
17. https://cyberleninka.ru/article/n/opyt-osmysleniya-roli-denezhnoy-reformy-1947-g-v-vosstanovlenii-ekonomiki-sssr
18. https://studfile.net/preview/6273670/page:3/
19. "Уровень заболеваемости и смертности населения Нижнего Поволжья в условиях голода 1946—1947 гг". 43-52 сирэй.
20. Берлин илин чааһа.
21. Вена хоту-илин чааһа.
22. http://uf.kgsu.ru/lib/doc.php?path=Kafedra%20TIGP/IOGP/Uchebniki,%20posobiya,%20lekcii/Uchebniki/Uchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP/Uchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP.%20Vtoraya%20chast%60.doc.htm&name=%D3%F7%E5%E1%ED%E8%EA%20%EF%EE%E4%20%F0%E5%E4%20%CE.%C8%20%D7%E8%F1%F2%FF%EA%EE%E2%E0.%20%C8%CE%C3%CF.%20%C2%F2%EE%F0%E0%FF%20%F7%E0%F1%F2%FC Архыыптаммыт 2022, Муус устар 1 күнүгэр.
23. https://histrf.ru/read/articles/xx-siezd-kpss-doklad-khrushchieva-o-kul-tie-lichnosti-stalina-event
24. http://www.tvroscosmos.ru/322/
25. https://histrf.ru/read/articles/voiennyi-konflikt-sssr-i-kitaia-v-raionie-o-damanskii-event
26. https://www.kp.ru/daily/23827/61408/
27. https://web.archive.org/web/20220401135502/http://uf.kgsu.ru/lib/doc.php?path=Kafedra%20TIGP%2FIOGP%2FUchebniki%2C%20posobiya%2C%20lekcii%2FUchebniki%2FUchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP%2FUchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP.%20Vtoraya%20chast%60.doc.htm&name=%D3%F7%E5%E1%ED%E8%EA%20%EF%EE%E4%20%F0%E5%E4%20%CE.%C8%20%D7%E8%F1%F2%FF%EA%EE%E2%E0.%20%C8%CE%C3%CF.%20%C2%F2%EE%F0%E0%FF%20%F7%E0%F1%F2%FC
28. 1952 сылтан - ССКП
29. https://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=6
30. https://dmpokrov.livejournal.com/196450.html
31. https://web.archive.org/web/20180301061501/http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1924&d_to=1&m_to=1&year1_to=1925&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E
32. https://ria.ru/20131001/963826795.html
33. https://www.prlib.ru/history/619589
34. https://sun9-7.userapi.com/c855636/v855636711/15a724/Sgrj-gctizw.jpg
35. ССРС конституцията. 45 ыстатыйа.
36. https://bibliotekar.ru/istoriya/266.htm
37. https://www.photius.com/rankings/nobel_prizes_by_country_cummulative_1901_2009.html
38. Өссө 1992 сылга, Хомуһуммут хамаанда 17 мэдээл ылбыта.